ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ҚУАТЫ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ

170 
Осыған байланысты қазіргі уақытта сауықтыру дене шынықтыру құралдары 
денсаулықты түзетуге бағытталған профилактикалық іс-шаралар жүйесінде 
жетекші орындардың бірін ала бастады. Дене жаттығуларының жүйелі сабақтары 
барлық органдар мен жүйелердің қызметін белсендіреді, дененің әртүрлі ауруларға 
төзімділігі мен тұрақтылығын арттырады, физикалық қасиеттерін жақсартады. 
Дене резервтерінің кеңеюіне байланысты денсаулық резервтері айтарлықтай 
артады. 
Алайда, физикалық жаттығуларды әдістемелік тұрғыдан негізделген, жүйелі 
қолдану әр баланың мүмкіндіктеріне сәйкес келетін жаттығу сипатына ие болуы 
керек екенін есте ұстаған жөн. Тек осындай жүктеме дененің функционалды қайта 
құрылуын қамтамасыз ете алады, оның функционалдық резервтерін кеңейтеді және 
денені денсаулыққа зиян келтірместен физикалық және психикалық стресстерге 
бейімдей алады [2] 
Зерттеулер көрсеткендей, орта мектеп оқушыларында дене шынықтыру 
жаттығулары ересек жасқа қарағанда морфологиялық және функционалдық 
өзгерістерді тудырады. Сонымен бірге мектеп оқушыларының дене шынықтыру 
деңгейі мектепте оқуды аяқтауға жеткіліксіз екендігі атап өтілді. Жоғары сынып 
оқушыларының көпшілігі дене шынықтыру нормаларын орындай алмайды, 
сондықтан әскери қызметке дайын емес. Жоғары сынып оқушыларының дене 
дайындығының жеткіліксіздігі оларға болашақта ЖОО-да оқуын жалғастыруға 
мүмкіндік бермейді. 
Осылайша, қолайсыз экологиялық жағдайда өмір сүретін орта мектеп 
жасындағы оқушылармен жұмыс кезінде сауықтыру дене шынықтыру құралдары 
мен әдістерін қолдану мәселелері бойынша эксперименттік деректердің болмауы 
және жалпы білім беретін мектептердегі дене тәрбиесі құрылымында олардың 
оңтайлы үйлесуінің негіздемесі зерттеушілерге нақты практикалық міндеттер 
қояды. 
Зерттеудің мақсаты жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі әдістемесін 
қажеттілік-мотивациялық саламен келісілген және қатысушылардың ағзасының 
функционалдық резервтерін арттыруға бағытталған ғылыми әзірлеу және 
эксперименттік негіздеу болды. 
Қолайсыз экорадиациялық жағдайда тұратын жоғары сынып оқушыларының 
дене дамуының деңгейін, функционалдық жай-күйін және дене дайындығын 
салыстырмалы талдау жоғары сынып оқушыларының дене функционалдық 
мүмкіндіктерінің төмендегенін анықтады. Гомель қаласының жоғары сынып 
оқушыларының Минск оқушыларынан сыртқы тыныс алу көрсеткіштерінен 
(өкпенің өмірлік сыйымдылығы мен өмірлік индексінің көрсеткіштері бойынша), 
қаладағы ұлдар мен қыздардан артықшылығына қарамастан. Гомеле, қан 
айналымының функционалдық мүмкіндіктерін сипаттайтын көрсеткіштердің 
нашарлауы байқалады (жүрек соғу жиілігі, қан қысымы, систолалық және 
минуттық қан көлемі). 
2. Жоғары сынып оқушыларының физикалық дайындығы гетерогенді 
құрылымға ие екендігі анықталды: егер жас жігіттерде икемділік, күш және 
жылдамдық-күш қасиеттерінің төмен көрсеткіштері байқалса, онда дене 
шынықтыру құрылымындағы қыздарда жылдамдық-күштік қасиеттер мен 

171 
төзімділіктің төмен деңгейі байқалады. Орта мектеп оқушыларының (ұлдар да, 
қыздар да) жалпы дене шынықтыру деңгейін "орташадан төмен"деп бағалауға 
болады. 
3. Жоғары сынып оқушыларының сырқаттанушылық құрылымында тірек-
қимыл аппаратының аурулары (24,2%) және эндокриндік жүйенің аурулары (23,3%) 
жетекші орын алатыны анықталды. Көру бұзылыстары (12,9%), жүрек-тамыр 
жүйесі аурулары (12%), асқазан-ішек жолдары (10,4%), тыныс алу органдарының 
аурулары (7,2%) және басқа аурулар (10%) жиі кездеседі. 
4. Жоғары сынып оқушыларының дене шынықтыру және спортпен 
шұғылдануға деген қажеттілік-мотивациялық саласын социологиялық зерттеу 
оқушылардың мектептегі дене шынықтыру сабақтарына деген екіұшты көзқарасын 
анықтады. Респонденттердің жартысынан көбі дене шынықтыру сабақтарын ұнатса 
да, сауалнамаға қатысқан орта мектеп оқушыларының жартысына жуығы оларға 
басқа оқу пәндері сияқты жоғары мән бермейді, олардың еркін қатысуын немесе 
мүлдем бас тартуын жақтайды. Сонымен қатар, оқушылардың өздері Мектептегі 
дене шынықтыру сабақтарына деген қызығушылықтарын арттыру жолдарын атап 
өтті: дене шынықтыру сабақтарына деген қызығушылықты арттыру Мектептегі 
дене шынықтыру жүйесінде заманауи сауықтыру жүйелері мен спорттық 
ойындарды қолдану арқылы ынталандырылуы мүмкін, өйткені оқушылардың 
басым көпшілігі сабақтарда олармен айналысқысы келеді. 
5. Жоғары сынып оқушыларының оқу жылындағы бейімделу қабілеттерінің 
динамикасы оқушылардың қозғалыс белсенділігінің деңгейіне байланысты екендігі 
анықталды: төмен және жоғары физикалық белсенділік денеге қолайлы емес, бұл 
резервтік мүмкіндіктердің төмендеуіне және бейімделу механизмдерінің кернеуіне 
әкеледі. Бейімделудің қанағаттанарлық дәрежесі (АП <2,1 балл) қозғалыс 
белсенділігінің орташа және орташадан жоғары деңгейлері бар оқушыларда 
байқалады, ал орташа және жоғары деңгейлері бар оқушыларда бейімделу 
механизмдерінің кернеуі (АП=2,96 балл) және бейімделудің қанағаттанарлықсыз 
деңгейі (АП=3,04) байқалады. 
6. Жалпы білім беретін мектептердің 10-11 сынып оқушыларының ағзасының 
функционалдық резервтерін арттыруға бағытталған, оқушылардың қажеттілік-
мотивациялық саласымен келісілген және сабақтың вариативті бөлігінде дененің 
функционалдық жүйелеріне мақсатты әсер ететін сауықтыру аэробикасы 
кешендерін қолдануға негізделген дене тәрбиесінің ұтымды әдістемесі анықталды. 
7. Дене тәрбиесінің әзірленген әдістемесін қолдану жоғары сынып 
оқушыларының дене дамуының, функционалдық және қозғалыс дайындығының 
көрсеткіштерін сенімді түрде жақсартуға мүмкіндік бергені дәлелденді. 
Эксперимент аяқталғаннан кейін эксперименттік топтың жоғары сынып 
оқушыларының кеуде шеңберінің (р<0,05), жүрек соғу жиілігінің (р<0,001), өкпенің 
өмірлік сыйымдылығының (р<0,001) және өмір индексінің (р<0,001), сондай-ақ 
Гарвард қадамдық тест индексінің (р<0,001) көрсеткіштеріндегі сенімді 
артықшылығы атап өтілді. Эксперименттік топтың қыздары салмақ-өсу индексі 
(р<0,01), жүрек соғу жиілігі (р<0,001), систолалық қан көлемі (р<0,05), өкпенің 
өмірлік сыйымдылығы (р<0,01), өмір индексі (р<0,001) және Гарвард степ-тест 
индексі (р<0,001). 

172 
Дене шынықтыру көрсеткіштерінде эксперименттік топтың жас жігіттері 
"жүгіру 30м" (р<0,05), "орнынан ұзындыққа секіру" (р<0,05), "жүгіру 1500м" 
(р<0,001), "аспадан тарту" (р<0,01) және "алға еңкею" сынақтарының нәтижелері 
бойынша өз құрдастарынан асып түсті"(р<0,001). Эксперименттік топтың жоғары 
сынып оқушылары барлық бақылау нормативтерінің нәтижелері бойынша өз 
құрдастарынан сенімді түрде асып түсті: "4x9 м Шаттлмен жүгіру" (р<0,05), "30м 
жүгіру" (р<0,01), "орнынан ұзындыққа секіру" (р<0,05), " 1100м жүгіру "(р<0,001), 
" көтеру денелер" (р<0,05) және "алға еңкею" (р<0,001). 
8. Ағзаның функционалдық резервтерін арттыруға бағытталған жоғары 
сынып оқушылары үшін дене тәрбиесінің ұтымды әдістемесін қолдану бейімделу 
процестерінің оң даму динамикасына, ағзаның төзімділігін арттыруға және 
нәтижесінде қолайсыз экорадиациялық факторлардың теріс әсерін азайтуға ықпал 
еткені анықталды. 
Функционалдық резервтер-бұл организмнің құрылымдық элементтерінің 
функционалдық белсенділігін өзгерту мүмкіндігі және олардың өзара әрекеттесу 
мүмкіндігі, адам қызметінің нәтижесіне қол жеткізу, физикалық және 
психоэмоционалды стресстерге бейімделу, сондай-ақ ағзаға әртүрлі экологиялық 
факторлардың әсері. Бұл мүмкіндіктер жасушалық және тіндік деңгейлердегі 
энергетикалық және пластикалық алмасу процестерінің қарқындылығы мен 
жылдамдығының өзгеруінен, органдар деңгейіндегі физиологиялық процестердің 
қарқындылығы мен жылдамдығының өзгеруінен, органдар мен ағзалар жүйелерінің 
тұтастай алғанда, психикалық қасиеттерін жақсартудан, жаңа және жетілдіруге 
қабілеттіліктен көрінеді.қазірдің өзінде бар моторлық және тактильді дағдылар. 
Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайы сырқаттанушылықтың өсуіне, мектеп 
оқушыларының функционалдық және дене шынықтыру дайындығы деңгейінің 
төмендеуіне әкеледі, бұл мектепте дене тәрбиесін ұйымдастырудың терең ғылыми 
негіздемесін, теріс экологиялық факторлардың әсерін азайтудың ең тиімді 
құралдары мен әдістерін белсенді іздеуді талап етеді. 
Дене шынықтыру, спорт, салауатты өмір салты өскелең ұрпаққа өмір 
ритағының едәуір жеделдеуімен, қозғалыс белсенділігінің күрт төмендеуімен, 
балалар денесінің жай-күйі мен функцияларының негізгі реттеушісі ретінде 
экологиялық жағдайдың айтарлықтай шиеленісуімен байланысты жаңа өмірлік 
жағдайларға бейімделуге көмектесетін сенімді қорғанысқа айналуы керек. 
Оқушылардың 
мектептегі 
дене 
шынықтыру 
сабақтарына 
деген 
қызығушылығын арттыру үшін олардың қызығушылықтары мен оқушылардың 
қажеттіліктеріне сүйене отырып, сабақтардың мазмұнын қалыптастыру қажет. 
Біздің зерттеулеріміз оқушылардың соңғы уақытта белсенді дамып келе жатқан 
және әртүрлі жыныстағы, жастағы және дайындық деңгейіндегі адамдармен жұмыс 
істеу үшін пайдаланылатын заманауи сауықтыру жүйелеріне жоғары 
қызығушылығын тудырды. 
Ең қолжетімді және тиімді сауықтыру құралы-сауықтыру аэробикасы. Әр 
түрлі бағыттар, логикалық тұрғыдан құрылған бағдарламаларды үнемі жаңартып 

173 
отыру, сабақтардың жоғары эмоционалды фоны сауықтыру жаттығуларының бұл 
түріне жиырма жыл бойы өзінің жоғары рейтингін сақтауға мүмкіндік береді. 
Жалпы білім беретін мектептердің оқушылары үшін сауықтыру аэробикасы 
(би стилімен боялған және музыкалық сүйемелдеумен орындалатын жалпы дамыту 
жаттығуларының, секірулердің, секірулердің синтезі) және степ-аэробика (биіктігі 
15 см степ-платформаны пайдаланатын аэробика түрі; жоғары-төмен қадамдар, 
платформа бойымен айналып өту, степ арқылы қозғалу орындалады), өйткені бұл 
жаттығуларды игеру оңай және игеруде айтарлықтай үйлестіру қиындықтарын 
қажет етпейді. Сонымен қатар, сабақтарға қызығушылықты ынталандыру және 
қолдау үшін сауықтыру кешендерін жүйелі түрде өзгерту қажет, ол үшін 
аэробиканың жаңа бағыттарынан (фанк-аэробика, фитбол-аэробика, памп-
аэробика, тай-бо, аэробоксинг және т.б.) жаттығулар қолдану қажет. 
Мектептегі сауықтыру аэробикасы сабағының негізгі құрылымдық бірлігі-
сабақ Ол элементтер сериясын қамтитын бөліктерге бөлінеді. Сауықтыру 
аэробикасы сабағында дайындық (5-10 мин.), негізгі (25-30 мин.) және қорытынды 
(3-5 мин.) бөлімдері бөлінеді. Дайындық бөлігін екі жартыға бөлуге болады: 
жылыту (оның барысында координациялық күрделілігі төмен негізгі техниканың 
элементтері қолданылады) және созылу (бұлшық еттерді созуға арналған тегіс 
жаттығулар, кенеттен ұшу қимылдарын қолданбай). Негізгі бөлімде екі жартысы да 
ерекшеленеді: әр түрлі гимнастикалық және би қимылдарын қолдана отырып, 
аэробты жаттығулар) және партерлік бөлік (оның мазмұны әдетте еденде отыру 
немесе жату арқылы орындалатын күш жаттығуларынан тұрады). Қорытынды 
бөлімде физикалық және психологиялық релаксация мақсатында тегіс 
хореографиялық жаттығулар мен созылу қолданылады. 
Сауықтыру сабақтарының тиімділігінің міндетті шарты жүктеменің 
қарқындылығын және қатысушылардың әл-ауқатын бақылау болып табылады. Ең 
қолжетімді және операциялық әдіс-жүрек соғу жиілігін бақылау қысқартулар. 

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: