Сенсорлы алалиясы бар балалардың психологиялық-

45 
жақ жартысының самай аймағының зақымдануынан байланысты пайда 
болады. Сенсорлы алаликтер өзіне айтылған сөйлеу тілін мүлде түсінбейді 
немесе өте нашар түсінеді. Олар әр түрлі дыбыстарды сезініп, біраз 
жаттықтырып үйреткен соң ерекшеліктеріне қарап ажырату мүмкін. 
Сонымен бірге бала дыбыстың қай жағынан шыққан бағытын да бірден дәл 
басып анықтай алмайды. 
Тілдік кемістіктердің ішіндегі алалия ең ауыры болып есептеледі. 
Алалияға шалдыққан бала тілі шықпаған, мақау болады. Ондай баланың 
сөйлеу тілі логопедияның көмегінсіз өздігінен қалыптаспайды. Алалия 
кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі 
құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті түрде 
дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады. 
Баланың мүлде сөйлей алмауы, оның дұрыс жетілуін тежейді және 
айналысындағылармен қарым-қатынасына зиян келтіреді. Осы жағдай 
қосымша сипат беретін ақыл ойының дамуын біртіндеп кешеуілдеуге әкеп 
соғады. Сөйлеу тілінің шама шарқына, пайда болуына және арнайы 
оқытудың ықпалымен ой өрісі кешеуілдеуінің біртіндеп жойылатындығына 
қарай алалик балалардың ақыл ойы кем балалардан елеулі айырмашылығы 
бар. 
Сөйлеу тілі қалыптасуындағы бұзылудың шығу менинго-энцефалиттен, 
қызымықтан (краснуха) және жарақаттанудан кейінгі асқыну, бас миының 
жарақаттан зақымдануы, ісіп қызаруы, ауыр және тез босанудың 
салдарынан миға қан құйылуы, ұрықтың құрсақтағы даму кезеңіндегі және 
т.б. себептерге байланысты. Алалия мешелмен қатты ауырғаннан кейін, 
тыныс жолдарының күрделі сырқаттарынан, өмірінің алғашқы айларындағы 
ұйқының және тағамның бұзылуынан пайда болуы мүмкін. 
Сенсорлы алалиясы бар балалар үшін белгілі бір жағдай үлкен роль 
атқарады. Балалар айтылғанның мазмұнын белгілі контекстте ғана 
түсінеді. Олар формасы өзгерген сөздердің мәнін түсінбей қалады, кейде 
балалар сәл күрделенген тапсырмаларды түсінбейді, қате айтылғанды 
дұрыс жауаптан ажырата алмайды. Кейбір балалар айтылғанды оның темпі 
өзгергенде түсінбейді, бір типтес акцентті - буындық құрылымдағы 
сөздерді шатастырады, дыбысталуы бойынша жуық сөздерді айрықша 
ретінде қабылдайды. Балалар кейде оларға айтылған сөзді қайталауды 
өтініп, бірнеше рет қайталағанды ғана түсінеді, себебі, бір реттік 
қоздырғыш қабылдауға аз болады. Есту қоздырғышын бекіткен кезде 
қабылдау процесі жақсарады. 
Зейінін қосу, ауыстыру, бөлуде қиындықтар байқалады. Бала 
дыбысты, оған айтылған сөзді бірден қабылдай алмайды, сыртқы 
қоздырғыштардың әсерінен, кейде онсыз да көңілі басқа жаққа ауып 
кетеді. Есту қабылдауының баяулығы да өзіне назар аудартады. Бір нәрсені 
ұқпай қалса, бала бірнеше рет өзгертілмей қайталанған сөздің мағынасын 
өзі таба алады. Кейде таныс сөздерді тануы да қиындық туғызады. Өзі 
қайталап айта алатын сөздерді ғана түсінетін балалар да кездеседі. 

46 
Қабылдау кезінде қайталап айту түсінуді жақсартады, себебі, ол өз 
айтуының кинестезияларымен бекітіледі. Көбінесе балалар сөйлеп тұрған 
адамның бетіне қарайды. Бұл жағдайда, түсінуі есту әсерінің көру 
анализаторымен бекітілу есебінен жақсарады — беттен оқу; қабылдауына 
көру қоздырғышы қосылуы акустикалық әсерді күшейтеді. 
Сенсорлы алалиясы бар баланың дамуының барлық кезеңдерінде есту 
зейіні мен қабылдауының тұрақсыздығы байқалады: зейінің қосылу және 
шоғырландырудағы қиындықтары, оның тұрақтылығы мен бөлінуі, аса 
жоғары алаңдаушылық, тежелгіштік, зейіннің үзілмелі болуы. 
Кей жағдайларда бала тек қана бір адамды – анасын, педагогты 
түсінуі мүмкін және дәл сол сөзді басқа адам айтқанда түсінбейді. Мұнда 
дыбысқа деген реакциясы дыбысталудың дауыс қаттылығына байланысты 
емес. В.К. Орфинская, Н.Н. Трауготт және басқа зерттеушілердің 
жұмыстарында 
көрсетілгендей, 
сенсорлы 
алалияда 
фонемаларды 
ажыратуы, сөздің морфологиялық құрамына фонематикалық талдау мен 
жинақтау жасауы бұзылған. Дәл осы аталғандар бұзылыстың ерекшелігін 
белгілейді.
C.С. Мнухин балаларда кездесетін сенсорлық - афатикалық 
(афазиялық) бұзылыстарды бірнеше түрге бөледі: сенсорлы афазия 
(афазиямен алалияны ажыратпай), акустикалық агнозия (дыбыс көзінен 
дыбысты ажырату, дыбыстың көзін таппау, танымау), акустикалық 
белгілердің бұзылуы (дыбыс қоздырғыштарын танымау), акустикалық 
белгімен акустикалық агнозияның үйлесуінің бұзылуы. Бұзылыстың 
сипатына қарамастан бұл жағдайларда сөз түсінуі бұзылады. 
В.К. Орфинская сенсорлы бұзылыстардың әр түрлі нұсқаларын бөліп 
көрсетеді: жеке дыбыстарды және дыбыстар қатарын ажырату 
бұзылыстары; дыбыстармен дыбыс қосындыларын ажырата алғанымен, 
сөздегі дыбыстардың қатарын, олардың қосындыларын қабылдауының 
бұзылуы. Н.И. Красногорскийдың айтуы бойынша, егер сөздер, бала 
естіген сөз тітіркендіргіштері ретінді болса, үнемі сөз есту және сөз 
кинестетикалық 
анализаторларда 
бірінші 
сигналды 
жүйенің 
тітіргендіргішімен 
сәйкестенетін 
болса, 
шартты 
рефлекторлы 
байланыстарды құрайды. Бірінші сигналды жүйенің тітіркендіргіштері сөз 
белгілеріне ие болып, сөз оларды ауыстырады.
Зерттеушілердің бақылауынша, қалыпты дамыған балада мағыналық 
байланыс 3 - 5 сәйкестіктен соң тұрақталады. Сенсорлы алалиясы бар 
балаларда бұл байланыс қиындатылған болып келеді: шартты рефлекторлы 
реакция саналы түрде орта есеппен алғанда 20 - 25 сәйкестіктен кейін 
пайда болады. Сенсорлы алалиясы бар балалар сөйлеу тілін түсінбей, өз 
сөйлеу тілі де бұзылысқа ұшырайды. Ауыр түрлерінде сөйлемейтін, 
түсінбейтін бала мазасызданып, тәртібі өзгереді: бала ойнап, секіріп, 
айқайлап, секіріп, тарсылдатып, ретсіз әрекеттер жасайды. Кейде ондай 
балалар мейірімді, ұялшақ, сәл де болса өз кемшілігін түсінетін болып 
келеді. 

47 
Қарым-қатынас жасау үшін балалар ым –ишара қолданады. Әуен 
тыңдап, әндерге таңдау білдіреді. Тыныштықта балалар тынышталып, 
қатты сөйлеген сөздерді естігенде – мазасызданады. Олар, қаратпа сөздерді 
түсінбей, интонацияның өзгеруіне дұрыс әрекет білдіреді. Ойын кезінде 
модуляцияланған былдырмен сөйлейді. Біртіндеп, былдыр белсенді сөз 
қорына дейін жетіледі, алайда сөздерінің дыбыстық және құрылымдық 
жағы бұрыңғыдай, бұрмаланған болады, сөздердің мағынасын түсінуі 
қиын. 
Кейін бала қоршаған дыбыстарды тыңдап, кейбіреуін саналы түрде 
қабылдап, қоршаған өмірдегі құбылыстармен сәйкестей бастайды. 
Сөйлеген адамдарға реакция ретінде, сенсорлы алалиясы бар балада 
сөздердің үзінділері, эмоциялы сезімді білдіретін, бірақ жағдайға тікелей 
байланысы жоқ, алайда оның сөйлеу белсенділігін білдіретін сөздері пайда 
болады. Кейіннен, дами келе, жағдайға сай, жеке сөздерді түсінуі және 
жеке сөздер мен сөз тіркестерін қолдануы тұрақталады. Былдыр сөздерінде 
жағдайға сай емес жеке сөздермен, үзінділер пайда болады. Бала айтқан 
сөздердің мағынасы тұрақсыз. Белсенді сөз қорындағы сөздер саны енжар 
сөздігінен мол. 
Сөздердің дыбыстық және буындық құрамы бұрмаланған кезде 
көптеген ізденулер пайда болады, бала өзінің сөйлеуінің өнімділігіне 
сенімсіз, адекватты кинестезияларды іздейді: асық – «сық», «асыық», 
«аасық» т.б. Дыбыстарды диффузды түрде ажырата алмай қабылдаудың 
арқасында сөйлеген кездегі қателер пайда болады. Бала біртіндеп өз 
қателерін түсіне бастайды: «Жоқ, мен дұрыс айтпадым». Кейде бала өзіне 
таныс сөздердің барлығын байланыссыз айтуы мүмкін (логоррея), 
естігенін сөзін немесе сөз тіркесін қайталайды; бұрын немесе осы сәтте 
естіген сөздерді қайталайды — эхолалия. Мағынасын түсіне алмай, бала 
сөздермен, сөз тіркестерін жаңғырық тәрізді қайталайды.
Эхолалиялық түрде айтылған сөздерін бала түсінбейді және есінде 
сақтамайды. Сөздерінде екпін қоюдағы қателер, дыбыстарды дұрыс айтпай 
кету, буындарды алмастыру, бұрмалау байқалады. Көп жағдайда бұрмалау 
мен алмастыру тұрақсыз сипатта болады, бала сөзді әрбір жаңа 
қайталауында бұрмалаудың жаңа түрін айтуы мүмкін. Сөздердің 
эквиваленттері (дыбыстық кешендер) заттармен сәйкестене бермейді. 
Экспрессивті 
сөйлеу 
тіліндегі 
бұрмалаулар 
өзінің 
және 
айналасындағылардың сөйлеу тілін қабылдаудың жеткіліксіздігінен 
болады. 
Бұрмаланған сөйлеу тілін сенсорлы алалиясы бар бала қарым-қатынас 
құралы ретінде қолдана алмайды. Сөйлеу тілін түсінуі мен өз сөйлеу тілі 
бұзылуының деңгейінен тәуелсіз, сенсорлы алалиясы бар баланың тұлға 
дамуының, тәртібінің, әсіресе эмоциялық-еріктік аясының, зияты 
дамуының екіншілік бұзылуы байқалады. Сөйлеу тілі бұл баланың іс-
әрекетінің және тәртібінің реттегіші бола алмайды. 

48 
Сөздер мағынасының тұрақсыздығы, дыбыс айту бұзылыстарының 
салдарынан балалар сөз нұсқауларын сенімсіз орындайды, түсінбегенде бір 
бірінің көзіне қарап көмек іздейді. Тұрмыстық аяда тапсырманы 
орындағанда, бала лексикалық мәніне назар аударып, грамматикалық 
жағына қарамайды. Балалар өздеріне айтылған немесе оқылған әңгімені 
ұзақ уақыт тыңдай алмайды. Мағынасын түсінбей, олар тынбамай, 
қызығушылық танытпайды. Жаңа сөздерді балалар баяу меңгереді. Сөйлеу 
тіліне сынсыз қарайды, тәртібі ретсіз, импульсивті түрде әрекет жасайды. 
Сенсорлы алалия шынайы түрде сирек кездеседі. Мектепке дейінгі және 
мектеп түріндегі арнайы мекемелер тәжірибесінде басқа сөйлеу тіл 
патологиясының екіншілік белгісі ретіндегі, сенсорлы - акустикалық 
жеткіліксіздігі бар (сенсорлы - акустикалық жеткіліксіздік синдромы) 
балалар кездеседі. Мысалы, дислалия, ринолалия, дизартрияда дыбыстық 
жағының бұзылуы біріншілік (фонетикалық жеткіліксіздік) болған жағдай.
Баланың сөйлеу тілінің және сөзсіз әрекеттерінің жағдайын тиянақты 
түрде бақылап, арнайы тереңдетілген түрде тексеру ақаудың табиғатымен 
сипатын анықтауға, кемістік құрылымындағы негізгі ақауды (сенсорлы 
немесе моторлы аясының) белгілеуге және түзете-тәрбиелеудің тиімді 
жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. 

жүктеу/скачать 1.97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: