Педагогика

Мінез тәрбиесі. Балада берік һәм дұрыс мінез пайда болу
үшін тәрбиеші мынау негізгі екі шартты орындау керек: 1)
Баланың ѳз қолынан келетін іске балаға толық ерік беру.
Басқаның күшіне, кѳмегіне сеніп кетпей, ѳз қолынан келмейтін
139

істе ғана тәрбиеші кѳмек кѳрсетіп жіберуге міндетті. Күштен
асатын іске кірісіп баланың тауы шағылмас үшін. 2) Баланы
құбылмайтын, ұсақтықпен қажытпайтын темір тәртіпке
(
дисциплина) бағындыру керек. Баланы еркіне жіберу оны
ерлікке, батырлыққа үйретсе, темір тәртіпке бағындыру оны
шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді. Осы екі жағы тең
адамның мінезі күшті болмақ қой. Баланы тіпті еркіне
жібермеу оны жасқаншақ, жасық, қорқақ қылады. Ал тіпті
тізгінсіз қоя беру, ләм-мим демей, оның бар еркелігін орындай
беру баланы бейбастақ, ессіз тентек қылып шығарады.
Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей, баланы ортада
ұстай білу үшін тәрбиеші мынаны істеу керек:
1) 
Балаға бір нәрсені істе дегенде ақырмай-бақырмай,
салмақпен һәм былай да жарайды деген сықылды
табансыздық кѳрсетпеу керек. Тәрбиешінің табансыздығын
сезсе, бала оны сыйлаудан, тілін алудан қалады. Және
тәрбиеші ѳз ісінде тиянақты, табанды болуға керек. Бала адам
айтар емес, еліктемпаз болады. Тәрбиеші тиянақты болса, бала
оның тиянақтылығына еліктейді. Тәрбиеші тиянақсыз болса,
бала оның тиянақсыздығына еліктейді.
2) 
Балаға бір нәрсені істе дегеңде де, істеме дегенде де сол
бұйрықтың себебін ұққандай қылып балаға ұқтырып отыруға
керек. Себебін ұқса біраздан соң бала ѳз бетімен- ақ дұрыс іске
ұмтылып, теріс істен тыйылатын болады. Ерінбей, жалықпай
балаға әрбір істің себебін ұқтыра беру керек. Мәні-жайын
ұқтырмай, құр бұйрық беруші адам – тәрбиеші емес.
Данышпан Абай айтқандай, «ұстаздық қылған жалықпас
үйретуден балаға», тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы
болмасын, жұмсақ жолдасы болсын.
140

Б
Б А Л А Н Ы Ң
Ж А Л П Ы Ж А Р А Т Ы Л Ы С Ы
із кітабымыздың басынан бері жан кѳріністерін, яғни
ақыл, ішкі сезім һәм қайратты баяндадық. Ержеткен
адамға қарағанда баланың сол айтылған кѳріністері басқарақ
түрде болатынын білдік. Мысалы, баланың әсерленуі,
суреттеуі, ойлау һәм сезуі ержеткен адамнан әжептәуір басқа.
Баланың бұл жан кѳріністерінің әрқайсысының жеке- жеке
алғанда басқалығы болған сықылды, бұлардың бәрін тұтас
алғанда да басқалық бар.
Бірінші, баланың барлық жан істері бір-біріне берік
байланған болады, бірімен-бірі берік жүреді. Мысалы,
баланың денесі мен жаны, ақылы мен сезімі, сезімі мен
қайраты – бәрі бірге іс қылады, бұлар бір-бірімен күресе
білмейді, бірін-бірі тізгіндей білмейді. Бала бір нәрсеге
ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны, ақылы, сезімі,
қайраты – бәрі бірге жұмсалады. Бала шақта алынған әсердің
ѳмір бойы естен шықпауының мәнісі сол: бала шақта алынған
әсер ержеткенде адамның ақылының, ой-пікірінің һәм
мінезінің қандай дәрежеде һәм түрде болуына негіз салады.
Балалықта ылғи жағымды әсер алынса, адам ѳмір бойы шат
141

кѳңілді болмақ. Балалықта жағымсыз әсер алынса, қорлық,
жоқшылық кѳрілсе, адам ѳмір бойы қасіретке бейім болмақ.
Екінші, бала ылғи іске ұмтылады. Дені сау бала тіпті қарап
отыра алмайды. Бірақ бала не істеуге һәм қалай істеуге
білмейді. Сондықтан ол ересек адамдардың не істегенін һәм
қалай істегенін ѳнеге қылады. Баланың еліктемпаз болуы
осыдан. Еліктеу, затында, тіпті теріс нәрсе емес. Еліктеу
адамның жаратылысында бар нәрсе. Еліктемейтін адам
болмайды. Себебі бар нәрсені ѳз ойымен таба алмайды, оған
ѳмір де жетпейді. Бәлки басқалардан қалған ұнамды нәрсені
ала қояды. Жалғыз-ақ жан ісі тіпті әлсіз балада еліктеу тым-ақ
күшті болады.
Жоғарыда айтылғанша, баланың жаратылысы ересек
адамның жаратылысынан басқа болғандықтан, тәрбиешінің
негізгі ұстайтын жолы:
1) 
Бала еліктемпаз болғандықтан, баланың ылғи сұлу һәм
құлықты әсерлер алуына ыждаһат қылу керек. Әсіресе
баланың ата-ана һәм тәрбиешісі – солардың ѳздерінің барлық
істері сұлу һәм үлгілі болуға тиісті. Баланың еліктейтіні –
солар. Және бала тіпті сенімпаз болады. Сондықтан баланы ѳз
күшіне ѳзін сендіріп үйрету керек. Қолыңнан түк келмейді дей
берсең, бала жасқаншақ, жасық болып қалады. Осыдан
сақтану керек.
2) 
Бала ешбір уақытта іссіз тұра алмайтын болғандықтан,
балаға ылғи пайдалы іс беріп отыру керек. Сол уақытта бала
ѳмір бойы пайдалы іске әдеттеніп кетеді. Болмаса, балаға
пайдалы іс берілмесе, ол уақытта бала ѳз бетімен қайдағы
нашар, зиянды істерге әдеттеніп кетеді.
Ұзын сѳздің қысқасы, бала кәдуілгі адам болғанымен,
баланың жаратылысында кѳп басқалық бар. Мұхамбет
пайғамбар: «Сѳзді әрбір адамның ақылына қарай сѳйле»,–
депті. Сол айтқандай, балаға тәрбиені ѳзінің шамасына,
жаратылысына қарай беру керек. Жас бала – жас бір шыбық,
жас күнде қай түрде иіп тастасаң, есейгенде сол иілген күйінде
142

қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзеймін
десең, сындырып аласың. «Баланы – бастан» деген сѳздің
мәнісі осы. Тәрбие деген – баланы бетке қақпай, бетімен
жіберу емес. Яки отырса басқа, тұрса аяққа ұрып, кѳрбала
қылып ѳсіру де емес. Баланы тәрбие қылу – тұрмыс
майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару
деген сѳз. Қалса – ѳзін, асса – барлық адам баласын адал
жолмен ѳрге сүйрейтін ер шығару деген сѳз. Тұрмыста түйінді
мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін
қалың қайратпен кеше білетін, адалдық жолға құрбан бола
білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі болатын
тѳрт жағы түгел кісі қылып шығару. Баланы мұндай адам қылу
үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай,
шаршамай үйрете білу керек. Данышпан Абайдың тѳмендегі
сѳзімен біз кітабымызды тамамдаймыз:
Ұстаздық еткен жалықпас
Үйретуден балаға.
143

С
О Ң Ы
144