Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Апаттар медицинасы» пәнінің 050731 «Тіршілік қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған

1. 
   Термиялық зақымдану кезіндегі алғашқы көмек.
   
2. 
   Күю, үсу дәрежелері.
   
3. 
   Алғашқы көмек көрсету әдістері
   

Газ тәрізді немесе жұтылатын улы заттар адам ағзасына дем алған кезде түседі. Оларға жататындар: газдар мен булар, мысалы: иісті газ, азоттың шала тотығы және өндірісте қолданылатын хлор, желімнің әр түрі, бояулар мен еріткіш – тазартқыштар сияқты заттар.

1. 
   Қатты әсер ететін улармен уланғандағы көрсетілетін алғашқы медициналық көмек түрлері
   

Шок—ағзаның жарақатқа жауап ретіндегі күрделі реакциясы. Ол ауырсыну жөне рефлекторлық тітіркендіргіштер салдарынан туындайды. Шок кезінде орталық нерв жүйесінің жұмысы тежеледі, жүрек-қан айналым және тыныс алу жүйесінің қызметі бұзылады, артерия кысымы күрт төмендейді және зардап шегушінің жалпы жағдайы ауыр болады.

Шок себептері әр алуан. Шок, көбінесе, жұмсақ тіндердің ауқымды мылжалануы, кеуде және кеуде куысы мүшелерінің немесе ірі нерв тармақтарының зақымдануы, сүйектерінің жарықшақтанып сынуы, уатылуы, аяқ-қолдың жұлынып кетуі, сонымен бірге ауқымды күю, аралас зақымдану және т.б. болған жарақаттар кезінде байкалады. Оның себептері: салқындау, едәуір көлемде кан кету, сәуле ауруы, ашыну, шөлдеу, титықтау, зардап шегушіні селкілдегіш көлікпен тасу, зақымдау орнын, (мысалы, сынықты) нашар орау, жүйке бұзылуы болуы мүмкін.

Шоктың 2 фазасы (кезеңі) болады. Бірінші кезең (фаза) — қозу: зақымданушы мазасызданып, ыңырсиды, көп аунақшып, қозғалады, тамыры қарқынды соғады. Бұл фаза (кезең) өте кысқа уақытқа созылып, екінші фазаға ауысады — самарқаулык, бозару, суық тер басады, тыныс алуы тарылып, артериялық қан қысымы төмендейді, мелшиіп қалу жағдайы туады. Зардап шегуші есінен танбауы да мүмкін, бірақ еш нәрсеге назар аудармайды немесе реакциясы өте әлсіз болады.

Зардап шегушіні алып шыққанда және тасымалдағанда үнемі бакылау жасау және пайда болатын асқынулар кезінде дер кезінде көмек көрсету кажет. Есінен танған зардап шегушіні сау жағына (бүйіріне) немесе етпетінен жатқызу керек. Оны тасымалдау үшін жүк автомобилі еденіне матрац (сабан, бұта) төсеніш салады, ал салқын (жаңбырлы) күні үстіне жамылғыш (брезент) жабады.

Жарақаттық шок белгілері: қоршаған ортаға қарым-қатынасы мүлде самарқау(есінен айырылмайды), терінін жамылғыш қабаттарының бозаруы, қарашықтың үлкейіп, көздің шүдрейіп кетуі, өлсіз және жиі, кейде қылдай тамыр соғысы, тыныс алудың тарылуы, жиілеуі, кейде дұрыс

Шок құбылысының даму мерзіміне сәйкес оның алғашқы немесе ерте (жарақаттан соң бірден) және екінші немесе кеш (2—6 сағаттан кейін) шок деген түрлері болады. Шок формалары: "таза" (ауыратын) және асқынған (қан кететін, сәуле ауруымен бірге) болады. Алғашқы шоктың өтуін екі фазаға бөлуге болады: қозу (қысқа мерзімді және тұрақсыз) және сезімсіз (организмнің бүкіл өмір сүру әрекетінің қажу белгілері).

1. 
   жеңіл — аурудың жалпы жағдайы қанағаттанарлық, бозарған, тамыр соғысы минутына—90—110. Жоғарғы артериялық қысымы 90—100 мм сынап бағанасы;
   
2. 
   орта — аурудың жалпы күйі ауыр, бозарған, кейде мазасызданады, теріні суық тер басады, тамыр соғысы минутына —110—130 рет. Артериялык кысымы 70—85 мм сынап бағанасы;
   
3. 
   ауыр — аурудың жалпы жағдайы өте ауыр, тамыр соғысы минутына — 130—160 рет, санауға қиын, кейде әлсіз, сезілмейді. Артериялық қысымы 60—70 мм сынап бағанасы және одан төмен;
   

1. 
   Жарақаттық шок ауырлығына қарай бөлінуі
   
2. 
   Жарақаттық шок белгілері
   
3. 
   Шоктың пайда болу себептері
   

Табиғатқа шығар кезде
Жыланның шағуы	Сыртқы көрінісі	Алғашқы көмек
	Шаққан кезде жақын орналасқан екі жара, қастарындағы майда жара және ұлы емес тістердің ізі қалады	Кез келген жыланның шағуынан кейін удың қанға кетпеуіне шара қолдану керек. Уды тез арада сорып, түкіріп тастау қаже. Бұл 10-15 минут бойында жалғасады. Зардап шегушіге тыныштық жағдайын жасаңыз. Шаққан кезде қолды жұмулы қалыпта ұстаңыз. Аяқты шаққан кезде бірінші аяқты келесісіне таңып тастаңыз. Сұйықтықты жиі ішіп (шәй, минералды немесе күнделікті су), ауруды бәсеңдететін бір-екі дәрі ішу қажет. Таңу құралын шаққан жерден жоғары тағуға болмайды, тек қана шаққан жерді таңып немесе кесіп, отпен күйдіру қажет.
Кененің шағуы	Кене теріге еніп, оның сілекейі денені салдандырып тастайтын қасиетке ие, сондықтан оны тез анықтауға болады. Терінің нәзік жерлеріне тексеру жасау керек.	Кененің сорған жерін келесі жолдармен жояға болады: кененің арқасына кез келген өсімдік майының тамшысын тамызады, одан кейін ақырын қысқашпен қасып, жай қозғалтып алып тастайды. Қысқаш болмаған жағдайда, жай жіпті алап, адамның денесі мен терінің ортасынан айналдырып қысады. Шаққан жерді иод тұнбасымен, спиртпен немесе зеленкамен сүртеді. Шаққан жерді кесіп немесе күйдірудің қажеті жоқ. Алғашқы көмек көрсеткеннен кейін емханаға алып бару артықтық қылмайды.
Улы өрмекшілердің шағуы	Шаққан жер қатты ауырады, ісік пайда болады, теріде ақшыл сұйықтыққа толы құтылар пайда болады.	Кене шаққан кездегі профилактика Шаққан жерді сабынмен сулап жауып, салқан нәрсе қойыңыз. Шаққан жарді байлап тастаңыз. Ауруды бәсеңдететін дәрі ішу керек. Сұйықтықты көбірек ішіңіз.
Араның шағуы	Ісік, қызару, қышу. Бұның барлығы екі күнге созылуы мүмкін. Жүректің айнуы мен әлсіздіктің пайда болуы да мүмкін.	Егер жарада тікені қалса, ақырын қысқышпен алып тастаңыз, жараға жартылай спиртті компресс жасап, бал жағыңыз, супрастин немесе димидрол таблеткасын ішіңіз. Егер ара шағуына аллергияыңз болса, тез арада дәрігерге көрініңіз.
Үлкен аралардың шағуы	Теріде ісік пайда болып, әлсіздік байқалады.	Шаққан жерді сірке қышқылы (су+сірке қышқылы) немесе спирт қосындыларымен сүртіңіз.

Масаның шағуынан пайда болған қышуды, шаққан жерге нашатыр спиртін (нашатырспирті мен судың тең қосындысы) не болмаса ас содасының ерітіндісін жағуға болады.

• 
  Егер құлағыңызға жәндік кіріп кетсе, оны келесі жолдармен алып тастауға болады: құлаққа жылы суды сыртына шыққанға дейін құясыз. Сонымен қатар, құлақты ақырын артқа және жоғары созасыз. Басқа, жеңіл әдісі: міндетті түрді құлақ судың ішінде қалатындай етіп, ваннаға жату керек.
  

1. 
   Жануарлардың тістеуі,
   
2. 
   жылан, жәндіктердің шағуы,
   
3. 
   Бөгде заттың түсуі кезіндегі алғашқы көмек
   

Жоспар: Күн өту, Суға бату, Электр жарақаты кездеріндегі алғашқы көмек көрсету тәсілдері.

Бұдан кейін бірден қолдан дем алдыруға көшу керек.

«Бір-екі» дегеңде зардап шегушіні көтеріңкірейді – ауаны ішке жұтады; «үш-төрт» дегенде оны жерге түсіреді; «алты-жеті» дегенде – кідіріс жасап, демді сыртқа шығарады.

Жүрек қызметін қалпына келтіру үшін жүрекке жанама массаж жасау керек. Жүрек маңынан 5-6 рет басқаннан кейін зардап шегушінің ауызынан немесе мұрнынан үрлеу керек. Бұларды тыныс алуы мен жүрек соғысы толығымен қалпына келгенге дейін жасау керек. Жүрек соғысы толығымен қалпына келгеннен кейін зардап шегушіні жылылап орап, емдеу мекемесіне жіберу керек.

Найзағай соққан кезде жоғарыда атап өткен жарақатпен қоса, адамның құлағы естімей қалады, сөйлеу қабілеті де бұзылып, денеде қара – көк түсті дақтар пайда болады.

1. 
   Табиғи факторлар әсерінен жарақаттанғанда көрсетілетін алғашқы жәрдем.
   
2. 
   Суға кету, күн тию, ыстық өту
   
3. 
   Электр жарақаты
   

Жер сілкіну, су тасқыны, сел және тағы да басқа стихиялық апаттар адам өмірінде жиі кездеседі. Соңғы он жылды табиғи апаттар ғана емес, сонымен қатар адам тіршілігі нәтижесінде техногенді апаттар «Жаппай травматизм ғасыры» деуге болады. Техногенді апаттардың масштабы өсуде. Экологиялық жағдай төмендеп, адам өлім саны көбейуде.

Апаттар мәселесі Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау комитеттерінде, халықаралық конгресстерде, сонымен қатар ассамблеяларда, ғылыми конференцияларда жиі талқыланады.

Апаттардың пайда болу сферасында төтенше жағдай классификациясы қоршаған ортамен адам өміріне қаншалықты қауіп туғызатынын білуге болады.

Негізгі табиғи және техногенді апаттар нәтижесінде жаралану

• 
  Динамикалық қатты соққы толқынында пайда болады;
  
• 
  Механикалық жаралану жерсілкіну, сел, транспорт апаттарында, өндірістік авариялардан пайда болады;
  
• 
  Термиялық жоғарғы температураның, өрттің әсерінен адам организмінің жалпы күйіп қалуы, төмен температурада адамның тону және үсіп қалу нәтижесінде болады;
  
• 
  Радиационды радиационды қауіпті аймақтағы апаттардың дем алу органдары арқылы адам организмнің радиоактивті заттармен улануы, өткір сәуле ауруы;
  
• 
  Химиялық өндірістік улану, қатты әсер ететін улы заттармен улану;
  
• 
  Биологиялық бактериологиялық қауіпті аймақтағы апаттар нәтижесінде токсиндермен бактериялардың таралуы, инфекционды аурулардың пайда болуы;
  

1. 
   Төтенше жағдай кезіндегі адам организмінің зақымдану диагностикасы
   
2. 
   Зақымдану дәрежесіне қарай адамдарға алғашқы медициналық көмек көрсету түрлері
   

• 
  Жараны қысыңыз;
  
• 
  Зақымданған аяқ-қолды көтеріңіз;
  
• 
  Зардап шегушіні арқасына жатқызыңыз;
  
• 
  Қысатын таңғышпен байлаңыз;
  
• 
  Шокқа қарсы іс-әрекет жүргізіңіз.
  

Қан кетуден баска әрбір жара үшін ең кауіптісі — жараға микробтардың түсуімен байланысты туатын асқынулар мүмкіндігі.

Микробтар жараға жаралану кезінде (алғашқы инфекция) немесе алғашқы көмек, ем көрсету кезінде асептика ережелерін бұзу (екіншілей қайталанған инфекция) салдарынан түседі. Бір жағдайларда ірің туғызатын ұшыну процесі дамуы мүмкін (іріңтекті микробтар стафилококтар, стрептококтар), ал кейде тілме ушығуы жүреді (қалшылдау, дене ыстығының көтерілуі, жара айналасының қызаруы, оның шеттерінің тегіс еместігінің анық байқалуы).

Соғылған жөне мылжаланған тіндері бар жараларда және топырақ пен ластану кезінде газды гангрена туғызатын газды инфекция пайда болуы мүмкін (оттек жоқ жерде дамитын микробтардың көбеюінің, яғни анаэробты инфекцияның көрінісі — тіндердің тез өлінің бастауы). Жараның инфекцияға ұшырауымен байланысты дамитын тағы бір кауіпті ауру — сіреспе (жараның сіреспе таяқшасы бар топырақпен ластануы). Клиникалық тұрғыда сіреспе бұлшық еттерің тырысып қалуы, тыныс алу мен жүрек жұмысының бұзылуы, шайнау бұлшық еттердің қарысуы, тыныс алу мен кіші дөретке отырудың қиындығымен сипатталады. Соңғы екі жағдайда гангренаға жөне сіреспеге қарсы сарысу егу қолданылады.

Жаралану кезіндегі алғашкы көмек көрсеткенде, қан кетуді тоқтату, жараны таңғышпен жабу, тыныш қалыпта ұстау үшін дененің закымданған бөлігін иммобилизациялау (түрақтандыру) жүмыстарын жүргізу керек.

Қанды уакытша токтату — алғашкы медициналық жөрдем көрсету кезіндегі маңызды шаралардың бірі және қан кетудің түріне байланысты оның тәсілдері таңдалады.

1. 
   Қан кету кезіндегі алғашқы көмек.
   
2. 
   Қан тоқтату әдістері мен құралдары.
   

Тәжірбиелік сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар

Жоспар: Жарақаттану кезінде көрсетілетін алғашқы медициналық жәрдем

Жарақаттану кезіндегі алғашқы медициналық жәрдем (АМЖ) көрсетудің мақсаты — қан тоқтату (уақытша болса да), жараны ластанудан және оған микробтардың түсуінен сақтау, зардап шегушінің ауруын бәсеңдету. Алдымен жарақаты бар дене бөлігі жалаңаштандырылады. Киім не аяқ киімді ақырын шешеді, кейде оны тігісі бойынша сөгеді. Екінші жұпқа түспес үшін жараны саусақпен немесе аспаппен қарауға тыйым салынады. Асептика ережелерін қатаң сактау керек.