ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жаратылыстану»

Мұнайлы жыныс кені 200-ден 5000 м-ге дейінгі аралықта ауытқып тұрады. Жер шарында айналасы 600-ге тарта мұнай кені бар. ТМД мұнай қоры жөнінен дүние жүзінде бірінші және оны өндіріп алудан екінші орын алады.

ТМД-да дүние жүзілік маңызы бар бірқатар мұнайлы кендер бар: Баку маңы, Грозный маңы, Майкоп, Волга мен Орал аралығындағы аймақ, Украина, Сахалин, Ферғана, Батыс-Сібір ойпаты (Тюмень маңы т. б.).

Баку мұнайлы ауданы Апшерон түбегін және соған жалғас құрылық пен теңіз аймақтарын алып жатыр.

Бұл мұнайға өте бай аудан, ондағы мұнайлы жыныста 40 шақты мұнай қабаттары бар. Баку мұнайлы ауданында теңізді пайдалану кәсібінің үлкен маңызы бар. Мұнай кенін іске косу кезінде теңізге эстакадалар (бағаналарға орнатылған стол) орнатады да, солар арқылы скважиналар қазады.

Құрылықта қазылатын скважиналардың тереңдігі 6000 м-ге дейін барады. Бұрғылаудың жаңа тәсілдері, жаңа машиналарды қолдану мұнай кендерін пайдаға асыру мен мұнайды көбірек өндіруге жағдай туғызады.

Бакуда мұнайды қайта өңдейді, онда 100-ден астам өнім шығаратын және мұнайды қайта өңдеп, одан бензин, каучук, полиэтилен, жасанды талшықтар, пластмассалар, дәрі-дәрмектер алатын завод бар.

Мұнаймен қоса газ құбырлары арқылы қалалар мен басқа да елді мекендерге жіберілетін газ алынады.

Волга-Орал мұнайлы ауданы — мұнай кені мен оны өндіру женіндегі аса ірі жаңа аудандардың бірі. Оны пайдалану тек Со вет өкіметі кезінде ғана колға алынДы. Волга-Орал мұнайлы ауданының шегі әді толық айқындала қойған жоқ, бірақ барлан-ған жер көлемінің өзі-ақ Орал тау бөктерінен Волганың батыс ауданына дейін созылған аумақты территорияны алып жатыр. Оның оқтүстіктегі шегі Каспий бойы ойысының солтүстік жиегін бойлай, ал солтүстіктегі шегі Тиман бұйратының оңтүстік-батыс беткейін бойлай өтеді.

Қазір жүздеген метрден 2 км-ге дейінгі тереңдікте мұнайлы қабаттар болатындығы анықталып отыр.

Өндірілген мұнайдың бірсыпырасы тікелей өнеркәсіп аудандарында қайта өңделеді. Мұнай ажырататын заводтар Волгада да және ірі темір жол орталықтарында да (Куйбышев, Саратов, Сызрань, Волгоград, Уфа, Ишимбай, Краснокамск, Пермь, т. б.)

салынған. Мұнай мен газ негізіңде химия өнеркәсібінің алуан-алуан са-ласы дамыды. Мұнай кәсіпшіліктерден кәсіпорындарына құбырлар арқылы, сондай-ақ Волга өзені арқылы мүнай құятын баржалар танкерлермен және темір жолдарда цистерналармен жеткізіледі.

Қазақстандағы мұнай өнеркәсібі XIX ғасырдың аяғынан бастап қолға алынды. 1911 жылы Орал-Ембі мұнай-газ алабындағы Доссор кенішінен игеріле бастады. Оның жеңіл, майлы мұнайы көбінесе зымырандардың отыны және майлағыш майлар ретінде пайдаланылды.

1960 жылдардың ортасында осы аймақтағы Маңғыстау алабы ашылды. Ондағы Өзен және Жетібай кен орындарының мұнайы құрамында парафиннің көп болуынан, бөлме температурасының өзінде илене бастайды. Бұл кеніштердің мұнайын тасымалдау қиын, сондықтан да дүние жүзінде алғашқы болып қыздырылып отыратын мұнай құбыры салынды.

1970 жылдардың аяғында геологтар оншалықты терең емес қабаттардан Қаражанбас, Қаламқас, Солтүстік Бозащы және т.б. кен орындарындағы мұнайға барлау жасады. Кейінірек мұнайды тереңірек қабаттардан тұз тұнбаларының астынан (Кеңкияк. және Жаңажол) және алып Қарашығанак, Теңіз мұнай кен орындарынан ашылды. Теңіз мұнайы құрамында улы күкіртті сутек қоспалары көбірек кездеседі, сондықтан да оны арнайы тазартып, күкіртті сутекті бөліп алып одан күкірт алады. Ал бөліп алынған күкірттен күкірт қышқылын және мұнай химиясына қажетті өнімдер алады. Кеңқияқ, Жаңажол, Қарашығанақ кен орындарындағы ілеспе газдан сұйық көмір сутегін бөліп алып — одан конденсат алады. Газды конденсат — химияда таптырмайтын шикізаттың бірі, одан синтетикалық каучук алынады.

1980 жылдардың басында республикамызда үшінші мұнай-газ алабы — Оңтүстік Торгай ашылды. Ірі кен орны Құмкөл. Құмкөл мұнайы тез катады және құрамында табиғи газ бар.

1990 жылдардың басында ең үлкен мұнай-газ алабы ашылды.

«Қазақстан Каспийшельф» компаниясы Каспий теңізінің Солтүстігіндегі қайраңнан ең үлкен мұнай кен орны Қашағанды ашты. Мұнай қоры жағынан (4,8 млрд т) Қашаған дүние жүзінде үшінші орында. Мұнайының құрамы Теңіз кен орнының мұнайына үқсас.

Тұз тұнбаларынан тұратын кен орнындағы мұнайды өндіру біршама қиын. Оның тереңдігі 4-6 км болғанымен өте жоғары қысымды болып келеді. Оны өндіретін құрал-жабдыктар мұнай құрамында күкіртті сутектің көп болуынан тез жарамсыз болып калады. Мұнай мен газды ірі компаниялар өндіруде: «Шеврон Тексако» (Теңіз) КПО консорциумы (Қарашығанақ), Қытай ұлттық мұнай компаниясы (Жаңажол), Канаданың «Петро-Қазақстан» компаниясы Құмкөл мұнайын игеруде. Қазакстанның ең ірі ұлттық мұнай компаниясы «Қазмұнайгаз».

Осы компаниялардың жұмыс істеу нәтижесінде мемлекетіміздегі мұнай өнеркәсібінің даму қарқыны жылдан жылға даму үстінде.1970 жылдары республикамыздағы барлық мұнайды үш облыс (Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе) өндіретін, қазір бес облыс өндіріп отыр. Көш бастаушы баяғы Атырау облысы.

Мұнайды республикамыздың әр түрлі аймақтарында пайдаланады және экспортқа шығарылады. Өндіріс ауданынан тұтынушыға темір жол арқылы цистернада және Каспий теңізі арқылы танкермен тасымалданады. Бірақ негізгі бөлігі құбыр арқылы тасымалданады. Мұнай тасымалдауда құбырдың рөлі тиімді болғандықтан жыл өткен сайын үлесі артуда. Құбырдың мұнайды өткізу мүмкіншілігі жоғары. Диаметрі 83 см құбыр жылына 20 млн тонна өткізе алады. Сонымен бірге өрт шығу қаупі құбырларда сирек болады. Қазақстандағы магистральды мұнай құбырының ұзындығы 7000 км-ден артық. Ең ірілері Атырау-Новороссийск, Атырау-Самара, Атырау-Орск, Омск-Павлодар-Шымкент-Чарджоу, Қарашығанак-Атырау. Салынып жатқан ірі мұнай құбырының бірі Атасу-Алашаңқай (Қытай).

Мұнайды шикі күйінде пайдаланбайды. Оны мұнай өңдеу зауытында (МӨЗ) өңдейді. Өңделген мұнайдан - бензин, керосин, дизель отыны, майлар және т.б. алынса, ілеспе газдардан — пластмасса және сұйык газ алынады.

Өңделген мұнайдың қалдығы мазутты электр станцияларында, металлургия өнеркәсібіндегі пештерде отынға пайдаланады. Ал оның қатты қалдығы гудрон — жол құрылысына материал ретінде пайдаланады. Мемлекетімізде 3 ірі мұнай өңдеу зауыты және Қарашығанақ кен орнында жақында салынған отын өндіруші зауыт бар.

Алғашқы кезде мұнайды сол жерде өңдейтін (Атырау МӨЗ). Қазіргі кезде мұнай өңдеу өнеркөсібінің дамуы өндірген жеріне ұдайы сай келе бермейді. Көбінесе тұтынушыға негізделген. Омск— Павлодар-Шымкент мұнай құбырының салынуы - өн бойында өңдеу зауытын салуға және еліміздің солтүстік шығыс және оңтүстік аймақтарын мұнай өнімдерімен қамтамасыз етуге мүмкіншілік берді.

Мұнай өндірудің жылдам және қарқынды дамуы елімізде жеке танкерлер флотының пайда болуына әсер етті. «Астана» және «Алматы» танкерлері теңіз арқылы Ресей жөне Әзірбайжан порттарына Қазақстанның мұнайларын жеткізуде.

^{Пайдасы мен бірге мұнай өндірісінің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсеріде аз емес.Қоршаған ортаның ластануы іздеу-барлау және мұнай,газ өндіретін қондырғыларында орнатылған дидильдерден шығатын түтіндер,азот пен көміртек оксидтері,шаң және т.б.}

Тас тұз — галит минералынан тұратын тау жынысы.Химиялық құрамы NаСІ. Таза тас тұзы мөлдір және түссіз болады, бірақ оның көбінесе әр түрлі қоспалармен боялған ақ, сары немесе сұр түстілері де кездеседі.Тас тұзы кенінің қалың қабаттары шөгінді жыныстар арасында ондаған километрге созылып жатады. Бірақ кейде белгілі бір аумақтан қалыңдығы 1000 м-ге дейін жететін орасан қалың тұз күмбезі тәрізденген кендерді де кездестіруге болады. Тас тұзының кені ертедегі кеуіп кеткен теңіз бассейндері түбіндегі шөгінділерден түзілген және әдетте тұз қабаттары карбонатты жыныстардан пайда болған гипс қабаттарымен кезектесе қабаттасып жатады. Тұз шахталардан өндіріледі.ТМД-да тас тұзының Донбаста (Славянск, Арте-мовск), Оралда (Соль-Илецк, Соликамск), Беларуссияда, Батыс Украинада, Орта Азияда, Шығыс-Сібірде ірі кендері бар.

Темір рудасы — басқа элементтерге қарағанда темір көп болатын тау жынысы. Рудадағы темір басқа минералдармен аралас болады. Мұнда күкірт, хром, никель, марганец, титан, ванадий_; кобальт т. б. кездеседі. Рудалардың ішінде темірі көп және темірі аздары болады. Құрамындағы темір мөлшері 50%-тей және одан да көбірек болса, оны темірі көп руда дейді, ал құра-мындағы темір мөлшері 25—30%-тен кем болса, онда оны темірі аз руда дейді. Темірі аз рудаларды әдетте металлургия заводына жіберместен бұрын арнаулы байыту фабрикасында әр түрлі қоспалардан тазарту арқылы байытады. Темір металдардың ішіндегі аса маңыздысы және ең көп тарағандарының бірі. Таза күйінде темір тек метеориттерде ғана кездеседі. Темір рудасынан шойын, темір және болат қорытылады.

ТМД-да темір рудасының көптеген ірі кендері: Кри-вой Рог бассейні, Керчь, Орал, Курск магнит аномалиясы, Сібірдің, Қиыр Шығыстың, Қазақстанның, Кавказдың, т. б. жерлердің темір рудалы кендері бар. Темір рудасының қоры жөнінде ТМД дүние жүзінде бірінші орын алады. Руда рудниктер мен карьерлерден шығарылады.

руда береді.

Обь өзенінін, бассейніне жататын Тура өзенінің басталар жеріндегі Орта Оралда Благодать тауы бар. Темір рудасы шығарылатын ірі кен орындарының бірі осы Благодать тауында. Руда Кушва каласындағы металлургиялық заводтарда өнделеді. Темір рудасы кенінін жаңа, болашағы ерекше зор ауданы — Соколов-Сарыбай кені.

Ізбес тас құрамы көбінесе кальциттен тұратын шөгінді тау жынысы. Оның құрамында доломиттің, құмнын, және саз балшықтың, темір тотықтарының, кремний тотықтарыньщ, органикалық заттардын, қоспалары болады. Таза ізбес тас ақ немесе ақшыл түсті больш келеді. Ізбес тастардың көпшілігі теңіз бассейндерінің түбіндегі органикалық қалдықтар мен кальциттінң химиялық шөгінділерінің жинақталуы арқылы түзілген.

Саз әр түрлі тау жыныстарының жел қағып үгілуі және теңіздер мен көлдер түбіндегі өнімдердің бүлінуінен пайда болған қабаттар нәтижесінде түзіледі. Саз фарфор, фаянс, отқа берік нәрселер, кірпіш, қыштан және басқа заттардан істелетін нәрселерді жасау үшін пайдаланылады.

Жер қыртысын құраушы біртектес заттар тау жыныстары деп, ал оларды зерттеуші ғылым петрография деп аталады.

Тау жыныстары өздерінің жаратылыс жағдайларына қарай үш топқа бөлінеді:

1.Магмалық тау жыныстары.

2.Шөгінді тау жыныстары

3.Метаморфты тау жыныстары.

Магмалық тау жыныстары әр түрлі белгілеріне: шығу тегінің жағдайларына, химиялық, минералдық құрамына, т.б. қарай жіктеледі. Шығу және қатаю жағдайларына қарай олар тереңдік немесе интрузивтік және төгілмелі немесе эффузивтік болып бөлінеді.

Магмалық тау жыныстары құрамындағы кремний тотығының мөлшеріне қарай 5 топқа бөлінеді:

1.Ультрақышқыл жыныстар, SiO₂ -75%

2.Қышқыл жыныстар, SiO₂ 75-65 %

3.Орташа жыныстар, SiO₂ 65-52 %

4.Негізгі жыныстар, SiO₂ 52-45 %

5.Өте негізді жыныстар, SiO₂ 45 %

Шөгінді жыныстардың жаратылысы мен түрлері. Шөгінді тау жыныстары магмалық және метаморфтық тау жыныстарының судың, күннің қызуының, желдің әсерінен үгіліп бұзылуынан пайда болады.

Өздерінің жаратылысына қарай шөгінді тау жыныстары үш түрге бөлінеді:

1. Механикалық шөгінділер;

2. Химиялық шөгінділер;

3. Органикалық шөгінділер.

Тау жыныстарының бұзылу, үгілу әрекеттері шөгінді құраудын, ең бір басты себебі болып табылады. Мехникалық бұзылудан (үгілу, ұстау, сыну) пайда болған заттардан механикалық шөгінділер құралады.

Жыныстардың, химиялық бұзылудан немесе көлдер тартылған кезде оларда тұнып жер қабатына қосылған заттардан химиялық шөгінділер құралады.

Өсімдіктер мен жәндіктердің (су ішіндегі және құрлықтағы) қалдық денелерінен органикалық шөгінділер пайда болады.

Үгілу жердің үстіңгі бетінде болатын процесс, яғни экзогендік әрекет. Соған байланысты шөгінді жыныстар да жердің беткі қабатында кұралады..

Шөгінді жыныстардың өздеріне тән кейбір ерекшеліктері бар:

1. Олар тұнудан пайда болғандықтан қабат-қабат болып тақталанған қабаттар түрінде кездеседі. Олар кейде қатпарлы, кейде беті толқын сияқты түрде болады.

2. Олардың арасында жануарлар қалдығы — мақүлықат өсімдіктер қалдығы — нәубетат кездеседі. Солар бойынша жыныстардың құралған уақытын, жасын айыруға болады.

Көп уақыттар бойы жатып тығыздалудың арқасында, шөгінді жыныстар қатты тас қабаттарына айналады. Мысалы, жиналған құмдар бірігіп, нығыз құмтас болып шығады. Саз тығыздалып біріксе сазтас немесе тақтатас пайда болады. Ірі кесекті қиыршық тастар біріксе женттас шығады. Бірігіп цементтелген ірі кесекті жұмыр малтатастар конгломерат деп аталады. Әк тығыздальш біріксе әк немесе утас пайда болады. Мұздың әрекетімен жиналған кесекті шөгінділерді морена деп атайды.
Метаморфтық тау жыныстары

Метаморфтық тау жыныстары шөгінді және магмалық жыныстардың бұрынғы қалпынан әр түрлі физика-химиялық жағдайлардың әсерінен, өзгеруінен пайда болады.

Бүл процестің негізгі факторлары: жоғары температура, жоғары қысым және жыныстардағы газдар мен ыстық ерітінділердін, айналысы. Метаморфизм құбылысында материалдардың құрамы үлкен орын алады.

Жердің беткі қабатында аз температура мен аз қысымның нәтижесінде пайда болған шөгінді жыныстар, тау құралу процестерінің нәтижесінде жердің терең қабаттарына түсіп үлкен температураға, қысымға ұшырауы мүмкін.

Жер қабатына 3—5 км төмендеген сайын қысым да бір атмосфераға көтеріліп отырады. Олай болса, үлкен тереңдіктерде қысым да өте үлкен болады: 5000 м — 1000 атм., ал 25 км тереңдікте — 5000 атм. Қысым гидростатикалық және бір бағытты болып екі түрғе бөлінеді. Гидркстатикалық қысым жоғарыда жатқан қабаттардың салмағына байланысты да, ал бір бағытта қысым уақытша болатын тау құралу процесімен байланысты.

Гидростатикалық қысым жыныстардың көлемін ұлғайтса, бір бағытты қысым жыныстардың жатыс формаларын өзгертеді.

Жер қабатының жоғарғы белігінде жоғарғы қабаттардың қысымы аз болады да, ал тау құралу процесі біршама жоғары болады. Сол себепті мұнда жыныстарды мехникалық бұзылыстарға ұшырататын бір бағытты қысымның ролі өте күшті.

Жанаспа метаморфизмнің нәтижесінде скарндар, мүйізтастар сияқты жыныстар пайда болады. Біріншілері магмалық бөлінулердің карбонатты жыныстарға тигізетін әсерінен, олардын, өзгеруінен пайда болады. Скарндарға тән минералдар — гранаттар мен пироксендер және басқа да көптеген құрамында кальцийі бар минералдар. Темірдің, мыстың және сирек кездесетін элементтердің рудаларының ірі-ірі кен орындары скарндармен тікелей байланысты,

Мүйізтастар — биотит, ортоклаз, кварцтардан құралған өзгерген сазды жыныстар. Кейде қүрамында андалузит, кордиерит, тур-малин кездеседі.
Иньекциондық метаморфизм. Терең интрузиялық жанасуларға жақын аймақтарда болады. Метаморфизмге ұшыраған жыныстарға сұйық магманың (көбінесе граниттық магманың) енуімен жалғасады.
Автометаморфизм — Магмалық жыныстардың қатқаннан кейін өзінен бөлініп шыққан ыстық қалдық ерітінділердің және пневматолиттердің әсерінен өзгеруі. Автометаморфизм процесі нәтижесінде ультранегізді жыныстардың серпентинделуі байқалады. Мұның нәтижесінде серпентиниттер пайда болады. Сонымен қатар диабаздардың хлориттенуі және граниттердің греизенденуі байқалады.

Атометаморфизм процесі қатты ортада өтеді.

Метаморфизм басталған орнынан әрі қарай қашықтаған сайын жыныстын, өзгерісі әлсірей береді, ақырында ол өзгерміеген бастапқы жыныстарға жалғасады.

Гипсометриялық сипаттама, яғни жер беті биіктігін өлшеп зерттеу рельефтің ең маңызды морфометриялық сипаттамасының бірі. Құрылық беті мұхит деңгейінен көтерілу мөлшеріне байланысты ойпатты (низменный) 0 м-ден 200 м-ге дейін, қыратты (возвышенный) 200 м-ден жоғары рельефке бөлінеді.

Ойпатты рельеф көбінесе жазық бағытта жайласқан жас борпылдақ жыныс қабаттарынан тұратын тегіс, жазык. алқабы, Жер шарындағы аса ірілері - Амазонка, Батыс Сібір, Үнді-Ганг, Каспий маңы және т.б. ойпаттар. Қыратты рельеф нақты биіктігіне, геологиялық құрылымына және тілімделу сипатына байланысты қыраттарға, қыратты жазықтарға, үстірттерге, таулы үстірттерге, таулы қыраттар мен тауларға ажыратылады.

Қыраттар және қыратты жазықтарға нақты биіктігі 200 м-ден 500 м-ге дейінгі жер бетінің кейбір үлкен бөліктері жатады. Олардың үсті тегіс, еңкіш және дөңесті болып келеді. Морфология жағынан осы екі аймақтардың іші жазықты. ойлы-қырлы, жонды-төбелі немесе белесті және сатылы болады. Геологиялық құрылысына қарай - аккумулятивтік және денудациялық жазықтар деп жіктеледі.

Аккумулятивті жазыктар - жер қ.ыртысының ойысып (иіліп) төмен түскен тұстарында борпылдақ шөгінділердің ұзақ уақыт жиналуының нәтижесінде құралған.

Жаратылыс тегіне (генезисіне) қарай теңіздік, аллювиалдық, пролювиалдық, эолдық, флювиогляциялдық жазықтарға бөлінеді.

Геологиялық құрылысына қарай құрылымдық және жанартаулық үстірттерді ажыратуға болады. Жанартаулық үстірт деп магмалық жыныстардың берік қабаттарымен тысталып қашалған түрін айтады. Жанартаулық үстірт аса зор көлемді магмалық массалардың жер бетіне шығып төгілуі нәтижесінде пайда болған. Индиядағы Декан үстірті Кавказ сыртындағы кейбір үсітрттер осыған жатады.

Ал, құрылымдық үстіртің көрнекі үлгісі Арал және Каспий теңіздерінің аралығын алып жатқан кең байтақ үстірт жазықтығы. Оның солтүстік-батыс бөлігі - Қазакстанға қарайды, ал шығыс бөлігі Өзбекстанның Қаракалпақстан территориясына кіреді. Үстірт теңіз деңгейінен орта есеппен 200 метрден жоғары биіктікте жатқан жазықтық.Оның оңтүстік батыс бөлігі едәуір көтеріңкі. Үстірітің үстінде жазда кеуіп кететін ащы көлді жайпақ ойыстар кездеседі. Геологиялық құрылымында үстірттің астыңғы бөлігінде - палеоген кезеңінің, ал үсгіңгі жағында неоген кезеңіндегі әктас, құмтас және солардан құралған шөгінді қабаттар бар.

Таулы үстірт (плоскогорье) - кең ауқымды, біршама тегіс немесе белесті келген жайпақ жатқан немесе сәл-пәл деформацияға ұшыраған жымыстардан құралған биік өлкелер. Таулы үстіртердің жай үстірттерден айырмашылығы нақты биіктігі 1000 м-ге дейін, немесе одан да жоғары болуы және осыған байланысты терең тілімделуі. Қыратты өлкелердің ішкі жағы тегіс емес, олардың бірқатар бөлігін ойпаттар мен жоталар алып жатады. Таулы үстірттер ежелгі таулы аймақтың ұзақ уакыт тегістеліп, кейін қайта көтерілуі нәтижесінде түзілген. Бұлардың мысалы - Орта Сібір, Иран, Анатолий, Шығыс Памир тау үстірттері.

Кейбір зерттеушілер таулы үстіртке жоғары көтерілген және тегістелген, деформацияланған тау жыныстарынан құралған денудациялық жазықтарды жатқызады. Мұндай кең ауқымды 3000 м-ден биіктіктегі ежелгі пенепленнің қалдықтарын Тянь-Шань т ауларында "сырт" деп атайды.