ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің

Бірінші сатыда – осы жағдайға коллизиялық норма пайдаланылады ма деген сұрақ анықталады, егер пайдаланылса, онда ол қай мемлекет құқығына сілтейді деген сұрақ анықталады.

Екінші сатыда – коллизиялық норма сілтеген мемлекеттің заңы пайдаланылады. Егер бірінші сатыда, коллизиялық норма пайдаланылса, екінші сатыда, отандық не шетелдік материалдық құқық пайдаланылады. Екінші сатыда, жария тәртіп пен шетел заңының мазмұнын анықтаудың құқықтық сұрақтарын түсініп, шешу керек.

Осы екі құқық пайдалану тәртібі халықаралық дербес құқық шегінде жүзеге асады.

Коллизиялық норманы пайдалану кезінде шетел азаматы мемлекет азаматына қарағанда мөлшері жағынан көбірек құқыққа ие бола алмайтындығын есте сақтау керек. Бұл ереже халықаралық байланыстағы, достастықтағы жеке және заңды тұлғалардың теңдігіне негізделген. Басқа сөзбен айтқанда, құқық пайдалану тәжірибесінде халықаралық дербес құқықтағы субъектілердің арасындағы өзара байланыс өзаралықты тудырады.

Бұл өзаралық материалдық және формальдық болады. Материалдық өзаралық тең өкілеттілік көлемін білдіреді. Формальдық өзаралық шетелдіктерге мемлекетттегі азаматтар мен заңды тұлғаларға берілген өкілеттіктерге жақын өкілеттіктерді беруді білдіреді. Барлық жағдайда мемлекеттер материалдық өзаралықты қамтамасыз ете алмайды, оның себебі құқықтық жүйелердің өзгешелегі, сондықтан формальдық өзаралық қамтамасыз етіледі.

Халықаралық дербес құқықтың әртүрлі аспектілерін реттейтін халықаралық келісім-шарттар бірдей тұрғыны ұстанбайды: бір келісім-шарттар өзаралық қағидасын алып тастайды, басқалары оларға сілтеме жасауды қолдайды, үшіншілері (оны ұстанушылар саны өте көп) оны пайдалану туралы ештеңе көрсетпейді. Бұл жерде, мысал ретінде экономикалық байланыс туралы қазақстан-мысырлық келісім 1993 жылғы, қызығушылық тудырады, мұнда өзаралық қағидасы үлкен орын алады.

Басқа мемлекет аумағында коллизиялық норманың сілтемесіне сәйкес шетелдің заңы пайдаланылса, өзаралық туралы сұрақ туады. Бұл жерде, коллизиялық сілтеме негізінде шетел заңы басқа мемлекет аумағында өзінің азаматтары мен заңды тұлғаларына беретін құқықтары сәйкес пе екені анықталу керек.

Бұл жерде, басқа мемлекет қарсы шектеулер қоюы мүмкін, егер бірінші мемлекет екінші мемлекеттің азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына шектеулер қойса.

Көптеген мемлекеттердің құқықтық жүйелерінде өзаралық қағидасы бар. Көп жағдайда, өзаралық талабы белгілі бір міндеттемелерді орындаудың шарты болып келеді. Мәселен, Тауар таңбалары туралы заңының 35-бабында өзаралық қағидасы туралы тура айтылған: «Шетелдің заңды және жеке тұлғалары Заңда көзделген, халықаралық келісім-шарттардың күшіне және өзаралық қағидасына сәйкес құқықтарды пайдаланады». АҚШ заңнамасында өзаралық қағидасына сілтеме сирек кездеседі, көбінесе бұл қағида халықаралық келісім-шарттарда қаралады. Коллизиялық нормаға түсініктеме жасау – коллизиялық норманы саралау деп аталады. Соттар қызметінің тәжірибесі көрсеткендей, саралау сот заңы арқылы жүзеге асады. Бір мемлекеттер заңында (АҚШ, Ұлыбритания) коллизиялық нормалардың саралауы туралы ережелер бар, екіншілерінде (Швейцария, Австрия) ондай ереже жоқ. Коллизиялық нормаларға түсініктеме бергенде ұлттық түсініктерді пайдалана отырып, олардың байламдарында шатасуға болады. Мәселен, шарт жасасу орны ретінде Жапонияда акцепт жіберу орны табылса; бұл жерде сөздің мағынасында әртүрлі ұғымдар болуы мүмкін, оны әдебиеттерде «ашық коллизиялар» немесе «саралаудың қақтығысы» деп атайды.

Саралаудың қақтығысы көбінесе сот заңы (Lex fori) деп аталатын коллизиялық байламмен шешіледі. Бұл жерде, сот немесе аралық сот коллизиялық норманың әртүрлі түсінігімен кездеседі, сондықтан олар өз мемлекетіндегі азаматтық құқық түсініктемесіне сәйкес саралайды.

Кейбір жағдайларда, шетелдегі мүлікке мұра алу мәселелеріне, шетел заңы қайтыс болған мұра қалдырушының азаматтығы заңымен шешуді көздейді, ал бұл мемлекеттің заңы мұра орналасқан мемлекеттің заңына сілтейді. Қайтыс болған азаматтың мемлекетінің соты «қайта сілтемені» қабылдау керек пе, әлде жоқ па? Біздің пікірімізше, мұндай сілтемені қабылдау мақсатқа лайықтылау болады.

Шетел заңдары бір немесе бірнеше мемлекеттің аумағында қолданылмауы да мүмкін, себебі жария тәртіп ұғымы бар. Жария тәртіп туралы ескерту шетел заңын пайдаланудан және шетел заңының әсерінен пайда болатын құқықтарды пайдаланудан қорғаушы ретінде келеді.

Францияның азаматтық заңнамасында жария тәртіпті пайдалану қажеттілігі жеке келісімдер «қоғамдық тәртіп пен ізгі өнегелілікті» бұзбау керектігімен дәлелденеді.

Жария тәртіп туралы ескертулер, 1980 жылдың Грецияның азаматтық кодексінің 32-бабында, 1978 жылдың Австрияның халықаралық дербес құқық туралы Заңының 6 параграфында, 1986 жылдың Қытайдың Азаматтық кодексінің бас қағидаларының 150 бабында, 1985 жылдың Парагвайдың азаматтық кодексінің 22-бабында көзделген.

Германияның халықаралық дербес құқық туралы заңының 6-бабының мазмұнына көңіл бөлген жөн: «Германия құқығының негізгі қағидаларына сәйкес келмейтін салдарға әкелетін шетел заңын пайдалануға жол берілмейді». Бұл ереже 1980 жылдың 19 маусымында қабылданған Шарттық міндеттемелерге қолданылатын құқық туралы Конвенцияның 16-бабын ұқсас ережені білдіреді: «Осы Конвенцияға сәйкес анықталатын құқық нормасын пайдалануға тыйым салынады, егер мұндай пайдалану сот мемлекетінің жария тәртібіне сәйкес келмесе». Шетел заңын пайдаланудан бас тарқан мемлекет өзінің бас тартуын сәйкесінше заң қабылдаумен немесе басқа актінің қабылдауымен заңдағы тапшылықтың орнын толтыру керек.

Халықаралық дербес құқық саласындағы практика көрсеткендей, жария тәртіп туралы ескерту азаматтық процесс сұрақтарына да пайдалануға бастады. Бұл ереже көрсеткендей, азаматтардан жауап алу, құжаттарды тапсыру және өзге де іс жүргізу әрекеттері бұл мемлекетте жүзеге асуы мүмкін, бірақ жария тәртіп туралы ескертуге сәйкес осы құжаттарда мемлекеттік немесе әскери құпия болатын мәліметтер болса онда бұл әрекеттерге жол берілмейді.

АҚШ, Франция, Англияда пайдалануға жататын шетел заңы дауды шешуге маңызы бар іс жүзіндегі мән-жай ретінде қарастырылады. Басқа мемлекеттерге қарағанда ағылшын-американдық құқық мемлекеттері дәлелдеу құқығын қолданады. Бұл ережеге сәйкес, ек тарап та өзінің іс бойынша дұрыстығын көрсетіп, дәлелдеуге міндетті.

Кейбір мемлекеттерде, мәселен, Германияда сот өзінің бастамасымен мазмұнын анықтайтын және шетел заңын пайдаланатын, егер шетел заңы дұрыс пайдаланылмаса, онда бұл сот шешімін қайта қараудың негізі ретінде болмайды. Бірақ, Қазақстан мен Ресейде шетел заңын дұрыс пайдаланбау сот шешімін қайта қараудың негізі болады. Қазақстандық заңнамада жария тәртіпке қатысты көзқарас қалыптаспаған, сондықтан мемлекеттің жария тәртібіне қарсы келген құқық оның аумағында пайдаланылмайды.

Жалпы ереже бойынша, сот өзінің ұлттық заңын пайдаланады. Сот көбінесе, шетел заңының күшіне сәйкес алынған құқықтарды тани отырып, шетел құқығын танымайды, ол белгілі шетел заңының әсерінен пайда болған субъективтік құқықты таниды.

Шетел құқығының белгілі бір нормаларын дұрыс пайдалану үшін пайдаланылатын норманың мазмұнын ұғыну керек, құқыққатынастарды реттеуге қаншалықты бұл норма сәйкес келетіндігін анықтау керек. Бүгінгі таңда, сот және іс бойынша тараптар шетел заңының мазмұнын өздері анықтайды. Сот шетел заңының мазмұнын анықтауға міндетті; бұл жерде ол тараптардың аргументтерімен шектелмеу керек, ол өзі шетел заңын анықтап, Әділет органдары арқылы оның мәтіндерін талап ету тиіс.

Шетел заңы өзінің отанында сияқты пайдаланылуы тиіс және пайда болу мемлекетінде сияқты түсіндірілуі тиіс.

Қазақстандық сот істің мазмұнынан қажеттілік туғанда ғана шетел заңын пайдаланалады. Қазақстандық соттар шетел заңын пайдалана отырып, оны шетел мемлекетіндегі түсініктемеге сәйкес түсіндіру керек. Осындай тәртіп ҚР Сауда палатасының жанындағы Аралық сотқа да таралады.

Студент әрбір жағдайда, шетел заңы болмағанда судья дауды сот заңымен (Lex fori) шешетіндігін білу керек.

 Өзін өзі бақылау сұрақтары

1. Коллизиялық ереженің түсінігі және маңызын ашу;

2. Коллизиялық норманың құрылымы және оның түрлерін талдау;

3. Мазмұнын анықтау және шетел заңын пайдалануды қарастыру.

1. 
   Богуславский М.М. Международное частное право. М., 1999.
   
2. 
   Ануфриева П.К. Международное частное право: В 2 т. М.: Бек, 2000.
   
3. 
   Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. М., 1984.
   
4. 
   Scoles E.P. Conflict of Laws. St. Paul: West Pub., 1982.
   
5. 
   Sukes E.I. International and Interstate Conflict of Laws, 2nd Edition. Sydney: Butterworths, 1981.
   

1. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі

2. Халықаралық дербес құқықтағы заңды тұлғалардың мәртебесі мен қызметі

3. Халықаралық дербес құқықтық қатынастарға мемлекеттің қатысуы

Азаматтық заң бұл жеке тұлғаның азаматтығы болып табылатын мемлекеттің заңына бағынуды айтамыз. Ал тұрғылықты жер заңы бұл жеке тұлғаның тұрақты мекен-жайы орналасқан мемлекеттің заңын қолдануды айтамыз.

Жеке тұлғаның азаматтық заңы соңғы кездері Еуропа мемлекеттерімен қоса алғанда көптеген мемлекеттерде үстемдік түрде қарастырылып келеді. Бұл азаматтық заңның қолданылуына себеп болған 1804 жылғы тарихи Француз Азаматтық кодексі. Онда шетелде жүрген француз азаматтарының әрекет кабілеттілігі пен азаматтық жағдайы ұлттық заңымен анықталады делінген. Кейіннен «ұлттық заң» мәселелері 1865 жылы Италияның Азаматтық кодексінде, 1896 жылы Герман Азаматтық заңдарында бекітілді.

Қазіргі кезде Норвегия, Дания, Исландия мемлекеттерінен басқа, латын америкалық (Куба, Коста-Рика, Панама т.б.) және араб мемлекеттерінде (Алжир, Египет т.б.) азаматтық коллизия кағидасын қолданады.

Ал англо-американдық құқықтағы домицилия концепциясы басқа құқық жүйелеріне қарағанда ерекше, себебі ол Рим құқығына негізделген.

Англо-саксондық жалпы құқық жүйесі бойынша пайда болу (шыққан тегі) домицилиясы мен (domicil of origin) және таңдау домицилиясына (domicil of choice) бөлінеді. Мысалы, некемен туылған балаға әкесінің домицилиясы, некесіз туылғандарға шешесінін домицилиясы тиісті болады.

Таңдау домицилиясын қабылдау үшін тұлғаның ол жерде тұрақты өмір сүру, сонымен қатар, осыған сәйкес ниеті де болуы 0ажет.

Дж. Чешир және П. Норт бұл тезисті растау үшін екі сот шешімдерін мысалға келтіреді. Біріншіден, шотландиялық азаматтың Үндістаңда 25 жыл өмір сүруі, оның келешекте өз еліне қайту ниетінің барлығына байланысты Үндістанның домицилиясын қабылдауы мүмкін еместігі туралы шешімі. Екінші шешімде шыққан тегі Жаңа Шотландия және осы ел домицилиясына ие канадалық тұлға, ағылшын әскери-әуе күштерінде қызмет етумен қатар, осы елде 40 жыл өмір сүруіне қарамастан өз елі Жаңа Шотландияға бір кезеңде оралу ниетіне байланысты Англия домицилиясын қабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім қабылданған.

Осы домицилияға байланысты, өз көзқарасын М. Вольф былай айтқан: «кез келген тұлғаның домицилиясын анықтау кей жағдайларда оның азаматтығын анықтауға қарағанда қүрделі болады. Себебі, домицилия ниетке байланысты, сондықтан оны дәлелдеу қиын. Жалпы, домицилия концепцияларын бір-бірінен әр түрлі мемлекеттер шегінде ғана емес, бір мемлекет ішінде де ажырату қүрделі, сондықтан да соңғы кездері халықаралық дербес құқықта жеке заңның аралас жүйесіне өту теңденциясы жүріп жатыр».

Осыған мысал ретінде тұлғаның жеке мәртебесіне оның азаматтық заңын қолданатын мемлекеттердің бірі Францияны алуға болады, сонымен катар некені бүзу да ерлі-зайыптылардың азаматтық заңдарымен қаралады. Ерлі-зайыптылар әр түрлі мемлекеттердің азаматтары, яғни азаматтықтары әр түрлі болса, онда олар некені бұзу кезінде екі мемлекеттің құқығына жүгінулеріне тура келеді. Соның негізінде, бір жұбайының қарсылығынан неке бұзылмай калатын жағдайлар болды.

1930 жылы Италияда алғаш рет неке бұзудың шекті жағдайларына рұқсат беру туралы Заң қабылданды. Осындай азаматтық заңға байланысты қайшылықтардың негізінде сот тәжірибесі бас нормаларды сақтай отырып (некені бұзу кезінде ерлі-зайыптылар азаматтық заңдарына бағынады), субсидиарлық коллизиялық норма жасап шығарады: егер ерлі-зайыптылардың жалпы, ортақ азаматтықтары болмаса, онда жеке заңның екінші нысаны тұрғылықты жер (домицилия) заңына бағынады.

Осыған орай, Латын Америка мемлекеттеріне ортақ азаматтық кағида мен тең дәрежеде домицилия қағидасын қолданатын Бусманте кодексін карастыруға болады. Осы кодекстің 7-бабына сәйкес: «Бұл келісім шартқа отырған мемлекеттер өз жеке заңы ретінде домицилия заңын немесе азаматтық заңын қолданулары тиіс».

Қазіргі кезде мемлекеттердің көпшілігі жеке заңның аралас жүйесіне өтуде. Өйткені, онда реттеудің әр түрлі жолдары қарастырылған. Сондықтан, жеке заңның аралас жүйесіне өту халықаралық дербес құқықтың дамуында үлкен маңызды рөл аткаруда.

Соңғы кездері жеке заңның аралас жүйесі халықаралық дербес құқықтың барлық жаңа кодификацияларында бекітілген.

Мысалы, 1979 жылғы Венгрияның «Халықаралық дербес құқық туралы» Заңында жалпы ереже ретінде бұл Заң «жеке заңды» қолданады. 10-бапқа (1) сәйкес: «Адамның құқық кабілеттілігін, әрекет қабілеттілігін және жеке мүліктік емес құқықтарын, сондай-ақ жалпы жеке мәртебесін оның жеке заңына сәйкес қарастыру қажет». Осы заңнамада жеке заңның келесі түсінігі берілген: біріншіден, жеке заң осы тұлға азаматы болып табылатын мемлекеттің заңы (Lex patriae), екіншіден, бұл заң тұлғаның тұрақты тұратын мекенжайы орналаскдн мемлекеттін заңы (Lex domicilii). Дәл осылай, отбасы және неке қатынастары, мұрагерлік қатынастар қаралады.

Қазакстанның коллизиялық құқығы да осы жолмен дамып келеді. Әдетте, қазақстандық құқықта кеңестік кезеңде жеке заңның тұрғылықты жер заңы нысаны қолданылған.

Алғаш рет 1991 жылғы Негізгі заңнамада жеке заң азаматтық заң негізінде қарастырылған: шетелдік азаматтың әрекет қабілетгілігі ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңымен анықталады (1606. 2 т.). Аталған үрдіс Қазақстан Республикасының жаңа Азаматтық кодексінің «Халықаралық дербес құқық» бөлімінде дами түсті.

ҚР АК-де «Жеке тұлғаның жеке заңы» атты арнайы 1094-бап бар. Бұл бапта жеке заңды анықтаудың әр түрлі жағдайлары қарастырылған. Осы кодекстің 1094-бабы 1-тармағына сәйкес жеке тұлғанын, азаматтық әрекет қабілетгігі ол азаматы нақты отаны болып табылатын мемлекеттің заңымен анықталады.

Әдетте, тұлғаның бірнеше азаматтығы, яғни ол екі немесе одан да көп мемлекеттің азаматы болған жағдайда, аталған тұлғаның жеке заңын азаматтық заң нысанында анықтау қүрделенеді.

Бұл жағдайда кейбір мемлекеттер мұндай мәселелерді әр түрлі жолдармен шешеді. Мысалы, Австрия және Түркияның Халықаралық дербес құқық туралы заңына сәйкес: «егер тұлға бірнеше мемлекеттің азаматы болса оның жеке заңы болып, «байланысы жақынырақ» мемлекеттің заңы табылады».

Сондай-ақ, ТМД-ға мүше мемлекеттер азаматтық заң жобаларын жасау кезінде жеке тұлғаның жеке заңы азаматтық заңымен анықталатынымен косымша ретінде келесі ереже қарастырылған: «егер тұлға екі немесе бірнеше мемлекеттің азаматы болып табылса, онда онын жеке заңы ол «жақынырақ байланыстағы» мемлекеттің заңымен анықталады».

КР АК-нің 1094-бабы, 2-тармағына сәйкес азаматтығы жоқ тұлғалардың жеке заңы ол тұрақты тұратын, яғни тұрғылықты жері орналасқан мемлекеттің заңымен анықталады. Осы баптың 3-тармағына сәйкес, босқындардың жеке заңы оларға баспана берген мемлекеттін заңымен анықталады. Сонымен катар, қазакстандық құқыққа Қазақстаңда әрекет қабілетсіз деп танылған, әрекет кабілеттілігі кеткен не елді деп жарияланған тұлғалар да бағынулары тиіс.

Мұрагерлікке байланысты қатынастар ҚР АК-нің 1121-бабына сәйкес мұра калдырушының соңғы тұрақты мекен-жайы орналасқан мемлекеттің заңымен реттеледі.

Халықаралық актілерге көңіл аударар болсақ, Азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек туралы ТМД елдерінің 1993 жылғы Конвенциясы жоғарыда аталған азаматтық мәселелер бойынша кажетті құжат болып табылады. Себебі, бұл конвенцияда алғаш рет көп жақты көлемде құқық қабілеттілік, әрекет қабілеттілік және домицилия мәселелерін шешудің жағдайлары қарастырылған. Сонымен, жеке заңның аралас жүйесіне өту халықаралық дербес құқықтың казіргі кездегі дамуына үлкен үлес қосуда.

Жеке тұлғалардың азаматтық құқықтық қатынастағы құқықтық жағдайы оның құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі арқылы анықталады (ҚР АК 1095-б). Бірақ бұл екі кабілеттіліктер кейбір құқық жүйелерінде терминологиясы бойынша ерекшелінеді. Англия мен АҚШ-та құқықтық қабілеттілік пен әрекет кабілеттілігі бір терминмен анықталады «құқық қабілеттілігі»(legal capacity). Қазіргі уақытта заң әдебиеттері мен сот тәжірибесінде көбіне «пассивті құқықтық кабілеттілік» (passive capacity), яғни ағылшын заңгерлерінің түсінігімен құқықтық кабілеттілік және (active capacity), құқық актілерін шығару кабілеттілігі (capacity for performance of legal act) яғни әрекет кабілеттілігі терминдері жиі қолданылады.

Франция мен Англияда әрекет кабілеттілігі мен құқық қабілеттілігінің араларында нақты терминологиялық ерекшелік жоқ. Француз азаматтық кодексінде құқықтық қабілеттілік пен әрекет кабілеттілігі (capacity), яғни «кабілеттілік» деген бір ғана терминмен аталады. Сот тәжірибесінде және заң әдебиеттерінде әрекет қабілеттілік (capacity d exercict) пен құқық қабілетгілігінің (capacity de joussance) арасында айырмашылықтар көрсетіледі. Француз және ағылшын құқығынан ерекшелігі, Герман азаматтыө кұқығында үш термин қолданылады, ол «әрекет қабілеттілігі», «құқық қабілеттілігі» және «деликт кабілеттілік».

Деликт кабілеттілік - бұл азаматтардың құқыққа қайшы әрекетінің негізінде келтірілген шығынға азаматтық-құқықтық жауапкершілікте болу кабілеттігі. Деликт қабілеттілікті әрекет қабілеттілік сияқты жеке жағдайларда қолдану Герман құқығының ерекшелігі болып табылады. Ал Ресей Федерациясында құқықтық кабілеттілігі мен әрекет кабілеттілігінен басқа мәміле кабілеттілігі (сделкоспособность) пен деликт қабілеттілігі (деликтоспособность) терминдері қолданылады.

Қазақстан Республикасында құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі туралы мәселе Қазақстан Республикасы аумағындағы шетел азаматтары немесе шетелде жүрген қазақстандық азаматтарға қолданылған кезде қозғалады. Сондай-ақ бұл мәселе апатридтер мен бипатридтерді сипаттау кезінде қолданылады. Қазақстан Республикасы заңнамаларында шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың (апатрид) құқықтық жағдайын сипаттайтын нормалар бар. Ал бипатридтерге келетін болсақ бұл тұлғалардың құқықтық жағдайы туралы мәселе толық түрде бекітілген жоқ. Сондықтан да, бипатридтердің құқықтық жағдайы туралы коллизиялық мәселелер туған жағдайда халықаралық келісім-шарттар негізінде немесе заң ұқсастығын (аналогия закона) қолдана отырып, ұлттық коллизиялық заңнамалармен шешу керек.

Жеке тұлғаның кұқыктық жағдайы тұлғаның жеке заңы арқылы анықталады. Жеке тұлғаның жеке заңы өз алдына Азаматтық заң және тұрғылықты жер заңы болып бөлінеді.

Азаматтық заң - жеке тұлға азаматы болып табылатын мемлекеттің құқығын қолдану, тұрғылықты жер заңы бұл жеке тұлғаның тұрған жері, яғни мекен-жайы орналасқан мемлекеттің құқығы қолданылуы болып табылады.

Әр түрлі құқық жүйелерінде жеке заңға әр түрлі көзқараста каралады: мысалы, «жалпы құқық» мемлекеттерінде (АҚШ, Ұлыбритания) азаматтың тұрғылықты жер заңы қағидасын қолданады, ал «континенталдық құқық жүйесі» мемлекеттерінде (Франция, Германия), сонымен катар Қазақстан Республикасы азаматтық заң кағидасын басшылыққа алады.

Жеке заң азаматтың құқық кабілеттілігі мен әрекет қабілеттігін, неке мен отбасы және мұрагерлік қатынастардағы жеке мүліктік емес құқықтарын анықтау үшін қолданылады. Соңғы кездері көптеген мемлекеттер заңнамаларында жеке заңның «аралас» жүйесі бекітілуде: халықаралық дербес құқық туралы көптеген заңдарда.

Қазақстан Республикасында шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар қазакстандық азаматтармен теңдей азаматтық әрекет кабілеттіліктеріне ие.

Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігінің коллизиялық мәселелері көбіне әр түрлі мемлекеттердің заңдары әрекет кабілеттілігі жасын, яғни кәмелетке толу жасын әр түрлі белгілеу салдарынан туындайды. Мысалы, Франция Азаматтық кодексінің 488-бабына сәйкес толық әрекет кабілеттілігі 18-жастың соңғы күні біткен кезде пайда болады. Ал, Англияның 1969 жылғы отбасы құқығын реформалау туралы заңында адам 18 жасқа толған күні кәмелетке толды деп есептеледі. АҚШ штаттарында кәмелетке толу жасы әр түрлі белгіленген, ол 18 жас пен 21 жас аралығы. Қазақстан Республикасында ҚР АК-нің 17-бабына сәйкес адам кәмелетке 18 жасқа толғанда ие болады.

Сонымен катар, кәмелетке толғандардың әрекет қабілеттілігін шектеу де мемлекеттерде бірдей бола бермейді. Францияда кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайын көптеген азаматтық заңнамалар реттейді.

Германияда азаматтық заңға сәйкес жеті жасқа толмаған бала толық түрдегі әрекетке кабілетсіз болып есептеледі. Жеті жастан он сегіз жасқа дейін әрекет қабілеттілігі шектеулі. Жалпы ереже бойынша бұл жаста бала заңды өкілінің рұқсатымен мәмілелер жасай алады. Ал кейбір мәмілелерді өзі жасауға құқылы.

Англияда адам 18 жасқа толғанға дейін кәмелетке толмаған болып саналады, ал әрекет кабілеттігін шектеу оның жасына байланыссыз танылады.

Жеке тұлғаның әрекет қабілеттігін Италияда итальян статутариясы кезінде жеке заң бойынша анықталған.

Континенталдық Еуропа мемлекеттерінің көпшілігінде азаматтық заң қағидасы және ағылшын «жалпы құқық» мемлекеттерінде домилиция заңы қолданылады. Мұның маңызы мынада, егер тұлға өз жеке заңы бойынша әрекетке қабілетті болса, онда ол кез келген жерде де әрекетке кабілетті болып танылуы тиіс. Сондай-ақ, егер жеке заңы бойынша әрекетке қабілетсіз болса, онда басқа жерлерде де солай саналады. Заңнамалар мен сот тәжірибелерінде келтірілген ережелердің біріншісі ғана қолданылады: жеке заң бойынша тұлға әрекетке қабілетті деп танылса онда кез келген елде ол солай танылуы тиіс.

Бірақ жеке заңы бойынша әрекетке қабілетсіз деп танылған тұлға басқа мемлекеттерде дәл осындай формада таныла бермейді. Егер жеке заңының мазмұны мәміле жасалған мемлекеттің заңнамасына сәйкес келмесе сауда айналым мүддесі шетел азаматының мәмілеге отырған кезінде өз жеке заңына сілтеме жасап дауласуына келіспейді.

1804 жылғы Франция Азаматтық кодексінің 3-бабына сәйкес шетелде жүрген француздардың азаматтық жағдайы мен қабілеттілігіне байланысты мәселе тұлғаның өз ұлттық заңына сәйкес шешілуі тиіс. Осы біржақты коллизиялық нормадан француз тәжірибесі екі жақты коллизиялық норма шығарды: «жеке тұлғаның азаматтық жағдайы мен кабілеттілігі оның ұлттық заңы арқылы анықталуы тиіс». Бірақ кейіннен бұл коллизиялық қағида шектелуге тиіс болды. Өйткені 1861 жылы француз кассациялық сотының жеке заңы бойынша кәмелетке толмаған 22 жастағы мексикандық, бірақ француз заңы бойынша кәмелеттік жасқа толған баланың француз жерінде сатып алу-сату мәмілесін жасасу құқығы туралы дауды шешу кезінде қайшылық тудырды.

Қалған еуропалық мемлекеттерде жеке тұлғаның әрекет кабілеттілігінің мәселесі азаматтық заң кағидасын басшылыққа ала отырып шешеді.

ҚР АК-нің 1015-бабы 2-тармағына сәйкес жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі оның жеке заңы арқылы анықталады.

ҚР АК-нің 1095-бабы 3,4,5-тармақтарына сәйкес шетелдік азаматтардың әрекет қабілеттілігі оның жеке заңы арқылы анықталу қағидасына үш шектеу бар. Олар: біріншіден, Қазақстан Республикасы аумағында шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың мәміле жасау мәселесі. Яғни, шетелдік азамат Қазақстаңда сатып алу-сату, кепіл, айырбастау және басқа да келісім-шарт жасасқаннан кейін өз жеке заңына сілтей отырып яғни жеке заңы бойынша тиісті жасқа толмауына байланысты жасалған келісім-шарттардың дұрыстығы мен заңдылығына дауласа алмауы.

Екіншіден, Қазакстан Республикасы аумағында шетел азаматтарының зиян келтіру салдарынан туған жауапкершілігінің азаматтық әрекет кабілеттілігін қазақстандык құқықпен анықтайды.

Үшіншіден, Казақстан Республикасындағы шетел азаматтарының немесе азаматтығы жоқ тұлғалардың әрекет қабілеттілігін шектеу, оларды хабар-ошарсыз кетті немесе қайтыс болды деп тануды Қазакстан Республикасының заңнамасы жүзеге асырады.

Халықаралық келісім-шарттарға келетін болсақ Қазақстан Республикасымен жасалған кейбір келісім-шарттар, дәлірек айтқанда құқықтық көмек көрсету шарттарында келісімге отырған бір мемлекеттің азаматтары осы шартқа отырған басқа мемлекеттің аумағында сол мемлекеттің азаматтарымен теңдей жеке және мүліктік құқықтарының қорғалулары туралы бекітілген.

Құқықтық көмек көрсету туралы келісім-шарттар құқық қабілеттілігінің тоқтатылуы туралы мәселелерді қарастырған. Азаматтарды қайтыс болды деп тану туралы істерді шартқа отырған әр мемлекеттің соттары өз елі азаматтарына өз заңдарын қолдана отырып шешеді. Азаматты қайтыс болды деп тану туралы істерді оның мекен-жайы орналасқан мемлекеттің соты да (қайтыс болған адамның жақындарының өтінішімен) карай алады. Мысалы, Болгарияда тұратын қазақстандық азаматтың хабар-ошарсыз кетуіне байланысты әйелінің өтініші бойынша істі Болгарияның соты немесе Қазақстан соты карауға құқылы. Бұл жағдайда істі қараған мемлекет өз заңын қолданады.

1993 жылғы 22 қаңтардағы ТМД елдерінің құқықтық көмек көрсету жөніндегі азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық қатынастар туралы конвенциясында азаматтарды хабар ошарсыз кетті және қайтыс болды деп тану, сонымен қатар, қайтыс болу фактісін анықтау туралы істерді соттар жоғарыда көрсетіліп кеткен кұқықтық көмек көрсету туралы келісім-шарттарда белгіленген тәртіптер негізінде шешеді.

Құқықтық көмек көрсету туралы келісім-шарттарда жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңнамасымен анықталады. Олай болса, мысалы, Болгария немесе Францияда қазақстандық азаматтың әрекет қабілетгілігі қазақстандық заңнама бойынша анықталады. Әдетте, тәжірибеде колайлы болу үшін кейбір келісім-шарттар ұсақ мәмілелер жасалуына байланысты тұлғаның әрекет кабілеттілігін анықтау мәміле жасалған мемлекет заңы бойынша анықталады. Шындығында да, дүкеннен күнделікті ұсақ затты сатып алу үшін сатып алушы шетелдік азаматтың ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңына сәйкес оның әрекет кабілеттілігін әркім тексере беру мүмкін емес.

1993 жылғы 22 каңтардағы ТМД-елдерінің құқықтық көмек көрсету және азаматтық отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық қатынастар туралы конвенциясында жеке тұлғаның әрекет кабілеттілігі тұлға азаматы болып табылатын осы шартқа мүше мемлекеттің заңнамасымен анықталады.