137
Фраземалардың таңбалық-символдық семантикасы
137
Идиомаларда сақталған мәдени мағлұматтар – тілдік ұжымдардың
өмір сүру ортасымен, көзқарастарымен
тікелей байланысты нақты
тілдік социумның эталондары мен стреотиптері жинақталған бейнелі,
уәжделген ішкі формасының жемісі. Сондықтан да идиомаларда тілдік
ұжым мүшелерінің когнитивтік қызметі көрініс табады,
олар сол тілде
сөйлеушілердің әлем туралы тұрпайы (қарапайым) түсінігіне (дүниедегі
болып жатқан құбылыстарға көзқарастары, қарым-қатынастары және т.б.)
негізделген.
Сондықтан да тілдің күшіне, оның құдіретіне тең келетін құралдар
әлемде кемде-кем. К. Леви-Стросс – егер адамдар жаратылысынан тілдік
мағлұматтарды заңдылықтар негізінде қабылдап, ой елегінен өткізе алатын
қабілеті болмағанда, адамның санасына бақсылар мен шамандар, психоа-
налитиктер әсер еткенде көрінетін үрдістер мүмкін болмайтын еді – дейді
[К. Леви-Стросс, 1985; 205 б.].
Сұхбаттасушыға әсер ететін тілдік құралдардың көрнектісі, тіл
құдіретінің көрініс табатын ең күшті бояулары мен салмағының көрінер
тұсы, әрине осы бейнелі идиомалар болып табылады. Идиомалық тіркестер
алғыс пен қарғысты (көсегең көгерсін!, Құдай атқыр!),
өлім мен өмірді
(жаны кіру, көз жұму), ақ пен қараны (ақ көңіл, қара ниет), жақсылық пен
жамандықты (басы көкке жету, қара басына көріну), қуаныш пен бақытты
(екі езуі екі құлағына жету, төбесі көкке жету) және т.б. сезімдерді бейнелі
түрде беріп қана қоймайды, сонымен қатар келешекте уәждің бір түрі бола-
тын әр түрлі символдар туындайды.
Кез келген тілде халық санасында қалыптасқан символдар болады,
ол символдар әрқашан уәжделеді, яғни олар дәлелді. Тіл-тілдің идио-
масында фразема жасайтын
символдық компоненттер болады, олар-
ды кейбір ғалымдар ұйытқы компоненттер деп атайды. Осы символдар
барлық тілдерге ортақ болып келеді. Мәселен, адамның дене мүшелері
негізінде қалыптасқан соматикалық фразеологизмдер кез келген тіл үшін
фраземажасамның ең өнімді түрі болып табылады. Мәселен, түске бай-
ланысты, жан-жануарға байланысты, санға байланыс-ты және т.б. сим-
волдар – әлем тілдеріне ортақ тілдік құбылыс. Бұл ортақ қасиеттер тек
тілмен ғана емес, адамдардың қоршаған ортасымен, табиғатпен, қоғаммен,
өмір сүру тіршілігімен де тікелей байланысты. Объективті өмір сүру ор-
тасы мен өмірдің нақты материалдық, әлеуметтік жағдайы сол халықтың
тілінде, соның ішінде идиоматикасында да көрініс тапқан. Сондықтан да
фраземалардың түп-төркінін әріден іздеген жөн.
Адам баласы отқа, суға, көп құдайға табынған шағынан-ақ талай заттар-
ды киелі санап, оларға өздерінше лақап ат қойған. Қазақ тілінде ежелден
келе жатқан Қамбар ата (жылқышы ата), Шекшек ата, Зеңгі баба, Ойсыл
қара, Шопан ата тәрізді тіркестер ескі наным-сенім бойынша төрт түлік
малдың
сақтаушысы, қорғаны, мифологиялық иесі бар деген ұғымнан
қалыптасқан.