Жымқыруды зардаптары бойынша саралау мәселелері

56 
Өз кезегінде жымқыруды келтірілген залалдың мөлшеріне қарай түрлерге 
бөлу кең таралған жіктеу болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында жымқыруды келтірілген залалдың 
мөлшеріне қарай бөлу кеңестік уақыттың ғылымында да болды. Владимиров 
В.А. пен Ляпунов Ю.И. өздерінің монографиялық жұмыстарында социалистік 
мүлікті жымқырудың мөлшеріне қарай мемлекеттік және қоғамдық мүлікті 
ұсақ, мемлекеттік және қоғамдық мүлікті аса ірі мөлшерде жымқыру және т.б. 
деп бөлген. Ұсақ ұрлық әкімшілік жауаптылық туындатса, аса ірі мөлшерде 
жымқыру қылмыстық жауапкершілік туындатады деп жан-жақты талдау 
жасаған.
Жымқырумен байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың түріне 
қатысты кейбір шетелдердің қылмыстық заңнамалары түрлі ұстаным танытады. 
Мәселен, АҚШта ұрланатын мүліктің сипаты, яғни оның құны федералдық 
соттарды қоспағанда барлық деңгейдегі соттық юрисдикцияға жататын 
ұрлықты ажырату үшін мәнге ие. Алғашқыда жалпы құқықтан ұрлықты ұсақ 
және ірі мөлшердегі ұрлық ретінде бөлу бастамасын алды. Қазіргі уақытта 
мұндай бөлу Калифорния штатында ғана сақталған. Осы штаттың Қылмыстық 
кодексінің 487-бабында ірі мөлшердегі ұрлық бұл 400 доллар сомасы көлемінен 
асатын жылжитын және жылжымайтын мүлікті, ақша, еңбек қызметін 
жымқыру деп көрсетілген.
Басқа штаттарда ірі мөлшердегі ұрлық ретінде бұдан да ары кетіп үлкен 
соманы көрсеткен. Мәселен, Нью-Йорк штатында – келтірілген зиян мөлшеріне 
байланысты ұрлаудың төрт категориясын корсетеді: 1 мың доллардан асқан 
жағдайда IV дәрежелі ірі ұрлау, 3 мың доллардан асатын III дәрежелі ірі ұрлау, 
аса ірі жымқыру І дәрежелі ұрлау 50 мың доллардан асатын ұрлау деп 
көрсетілген. Қорқытып алушылықпен істелген жымқырудалған мұліктің 
сомасы II дәрежелі ірі ұрлау, 1 млн. доллардан асатын болса I дәрежелі ірі 
ұрлау деп белгіленген. Олар өз кезегінде E, D,C и B (ст. 155.30-155.42) классты 
фелония деп есептеліп бас бостандығынан айыру түріндегі жазаға сәйкесінше 
4,7,15 және 25 жыл мерзімге тартылатын болған. 
Миннесота штатында жазаның ұрланған мүліктің құнына келесідей 
байланысы болған: егер мүліктің құны 35 мың доллардан асса 20 жылға дейін 
бас бостандығынан айыру түріндегі жазаға кесіледі; егер 2500 доллардан асса 
10 жыл; 500 доллардан асатын болса 5 жыл; егер 200 доллардан асатын болса
1 жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаға кесіледі. Басқа 
жағдайларда яғни мүліктің құны 200 доллардан аз болса 90 күнге дейін бас 
бостандығынан айыру жазасына тартылады (ч. 3 ст. 609.52). 
Англия қылмыстық құқығы меншікке қарсы қылмыстарды 1968 ж. және 
1978 жылғы Ұрлық туралы Заңдарға, 1971 жылғы «мүліктік зиян келтіру» 
туралы Заңына, 2006 жылғы Алдау сипатындағы қылмыстар туралы Заңдарға 
сәйкес анықтайды.
Жапонияның 1907 жылы қабылданған қолданыстағы қылмыстық 
заңнамасына сәйкес ұрланған мүліктің экономикалық құндылығының болуы 

57 
міндетті емес, қылмыстық заңмен қорғалатын мүліктің меншік иесі немесе 
иеленушісі үшін субъективтік құндылығы бар екенін анықтаса жеткілікті [113]. 
Италия қылмыстық кодексінде меншікке қарсы қылмыстарға ХІІІ тарауы 
арналған, оның 1 тарауы «адамдар мен заттарға қатысты күш қолдану жолымен 
істелген меншікке қарсы қылмыстар туралы» деп аталады [114, с. 609].
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамалары баптарында 
алынған мүліктің мөлшеріне қарай бөтеннің мүлкін жымқырудың төрт түрін 
ажыратады: 
1) болмашы мөлшерде ұсақ-түйек жымқыру (ҚР ҚК 187-бабы) - ұйымға 
тиесілі мүліктің құны 10 АЕК аспайтын немесе жеке тұлғаға тиесілі 2 АЕК 
аспайтын жымқыру әрекеттері; 
2) ұрлық (ҚР ҚК 188-бабының 1-бөлігі) 10 АЕК-тен 500 АЕК дейінгі 
мөлшердегі мүлікті ұрлау іс-әрекеттері;
3) ірі мөлшерде ұрлық жасау (ҚР ҚК 188-бабының 3-бөлігі) 500 АЕК-тен 
2000 АЕК дейінгі мөлшердегі ұрлау іс-әрекеттері;
4) аса ірі мөлшерде жасалған ұрлық (ҚР ҚК 188-бабының 4-бөлігі) 2000 
АЕК-тен асатын мөлшердегі ұрлау іс-әрекеттері.
Жымқыруды түрлерге бөлу бөтеннің иелігінен заңсыз алынған заттың 
мөлшеріне байланысты. Осы белгілерге сүйене отырып, жымқырудың келесі 
түрлерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар: ұсақ-түйек, жай, ірі және ерекше 
құнды заттарды жымқыру [115, б. 45].
Бұл жерде соңғы түрі алынған мүліктің мөлшері мен құны тұрғысынан 
алғанда бір қатарда болмағандықтан, біз ерекше құнды заттарды ұрлау құрамын 
басқа жіктеуде қолданған дұрыс деп есептейміз.
Ерекше құнды заттарды жымқыруға салу Қазақстан Республикасы 
Қылмыстық Кодексінің дербес бабы бойынша жауаптылықты туындатады. 
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамасына сәйкес бөтеннің мүлкін 
жымқырумен байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың түрлерін әрі 
қарай жекелеп талдап көрейік.
Ұсақ-түйек жымқыру. Қазақстан Республикасының қолданыстағы 
Қылмыстық кодексінде 187-бап «Ұсақ-түйек жымқыру». 
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10-бабының
2-бөлігінде «Осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiнде көзделген қайсыбiр әрекеттiң 
белгiлерi формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан 
қоғамдық қауiптi емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян 
келтiрмеген және зиян келтiру қаупiн туғызбаған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк 
қылмыс болып табылмайды. Бұл жалпы ереже қылмыстық заңның Ерекше 
бөлімінің баптарында әрі қарай жалғасын тапқан.
1997 жылғы ҚР ҚК 175-бабының ескертуінің 5-бөлігінде «Меншiк 
құқығында ұйымға тиесiлi немесе оның қарамағындағы бөтен бiреудiң мүлкiн 
ұрлау, алаяқтық жасау, иемденiп алу немесе ысырап ету жолымен жасалған 
ұсақ-түйек ұрлау қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Оны жасауға 
кiнәлi адам заңға сәйкес әкiмшiлiк жауапқа тартылады. Егер ұрланған мүлiктiң 
құны әрекет жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында 

58 
белгiленген он еселенген айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнен аспайтын болса, 
ұрлық ұсақ-түйек ұрлау деп танылады» деп бекітілген болатын.
Мысалы, Алматы облыстық сотының үкімімен 2012 жылдың 11 сәуірінде 
Б. және С. алдын ала келісіммен И.-дің мүлкін ұрлап, одан кейін қылмыстың 
ізін жасыру мақсатында ұрланған мүліктерді қасақана өртеп жібергендігі үшін 
ҚР ҚК 175-бабының 2-бөлігі «а» пунктімен айыпты деп танылған. 
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер туралы 
алқасы бұл істі қайта қарап, қылмыс уақиғасында елеулі зардап болмағандығы 
үшін істі қысқартқан. Себебі, ұрлау арқылы келген зардаптың көлемі 14300 
теңге болған. Ал бұл қылмыс түрі бойынша міндетті белгі болып саналатын 
елеулі зардаптың көлемі 175-баптың ескертуіне сәйкес 10 айлық көрсеткіштен 
кем болмауы керек. 2012 жылғы 11 сәуірдегі ақша курсы бойынша 14300 теңге 
сол жылдың айлық есептік көрсеткішке жетпеуіне байланысты елеулі зардап 
жоқ деп танылып, қылмыстық іс қысқартылған.
Ондай іс-әрекеттер үшін қазіргі таңда күші жойылған Қазақстан 
Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 136-бабы «Бөтен 
бiреудiң мүлкiн ұсақ-түйектеп ұрлау» құрамы бойынша әкімшілік құқық 
бұзушылықтар үшін жауапкершілікке тартылған. 136-баптың ескертуінде 
«Бөтен бiреудiң мүлкiн ұрлау, егер ұрланған мүлiктiң құны заңдарда 
белгiленген он еселенген АЕК аспаса, ұсақ-түйектеп ұрлау деп танылады» деп 
бекіткен болатын.
Бұл тәжірбеге оралатын болсақ бөтеннің мүлкін ұсақ-түйек жымқыруды 
қылмыстық құқық бұзушылық жауаптылықтан әкімшілік жауаптылыққа 
ауыстырудың үш шарты пайда болды. Олар:
а) бөтен бiреудiң мүлкiн ұрлау, алаяқтық жасау, иемденiп алу немесе 
ысырап ету құрамдары бойынша жымқыру;
ә) жымқырудың заты болып тек қана бөтеннің мүлкі, меншігіндегі немесе 
жүргізуіндегі зат танылады;
б) жымқырылған мүліктің құны қылмыс істеу сәтінде Қазақстан 
Республикасы заңнамаларында белгіленген 10 АЕК аспауы тиіс [116, с. 83].
Қазақстан Республикасының Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы 
№858 Жарлығымен «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға 
дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы» және Қазақстан 
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Халқына 
Жолдауындағы құықтық реформаларды жүргізу бойынша тапсырмасының 
орындалу негізінде әзірленіп 2015 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген 
қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде 
жоғарыда көрсетілген қазіргі таңдағы жалпы қылмыстылықтың ауқымды 
бөлігін құрап отырған өзекті мәселе меншікке қарсы қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың құқықтық реттелуі ескерусіз қалмады. 
Бұрын «хищение» түсінігі 1997 жылғы ҚР көне ҚК 175-баптың 
ескертуінде «ұрлық» деп беріліп, ғылыми әдебиеттерде «бөтеннің мүлкін 
талан-тараждау» ретінде қолданылып келген болатын. Оған сәйкес «ұрлық» деп 
пайдакүнемдiк мақсатта бөтен мүлiктi осы мүлiктiң меншiк иесiне немесе өзге 

59 
иеленушiсiне залал келтiре отырып айыптының немесе басқа адамдардың 
пайдасына заңсыз қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады» 
деп бекітілген болатын. Ал келесі жылдан бастап күшіне енетін жаңа 
қылмыстық заңнамаға сәйкес «ұрлық» түсінігі «жымқыру» түсінігіне, сонымен 
қатар «айыпты» «кінәлі адам» түсінігіне ауыстырылып, бұған дейінгі ғылыми 
пікірталастар мен терминологиялық шатасуларды болдырмау бағытында 
нүктесін қойғандай.
1997 жылғы ҚР ҚК 6-тарауы «Меншікке қарсы қылмыстар» деп аталса 
2015 жылдан бастап күшіне енетін жаңа Қылмыстық кодексте «Меншікке 
қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар» деп аталған. Яғни, бұрынғы 
«қылмыскер» енді «қылмыстық құқық бұзушы» деп аталды. 
1997 жылғы ҚР ҚК 6-тарау 175-188 баптар аралығын қамтыған 17 баптан 
тұрса, қолданыстағы кодекс 187-204 баптарды қамтитын 18 бапты қамтиды. 
Сонымен қатар, бұрын 183-1, 184-1 болып жазылған баптар қазіргі 
қолданыстағы кодекс бойынша реттілігі сақталып тиісті баптармен жазылған.
Жымқырудың жай түрі жымқырумен байланысты қылмыс құрамдары 
диспозицияларының 1-бөліктерінде орналасып, ұсақ-түйек жымқыруға 
қарағанда ауыр қылмыстық жауаптылық туындатады және ондай іс-әрекеттерді 
істегені үшін кінәлі тұлғаны норма санкциясына сәйкес жазаға тартуды 
белгілейді. Мұндай құрамдар үшін бөтен адамға келтірілген мүліктік залалдың 
мөлшері немесе залал 10 АЕК-тен 500 АЕК дейінгі мөлшерде болуы шарт.
Жымқырудың ауырлатылған түрі ірі мөлшерде жымқыру (ҚР 
қолданыстағы ҚК 188-бабының 3-бөлігіне сәйкес) қылмыстық құқық 
бұзушылық жасау сәтінде жымқырылған бөтеннің мүлігінің құны немесе залал 
мөлшері Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес белгіленген 500 
АЕК-тен 2000 АЕК дейінгі мөлшерде болғанда танылады. Ресей 
Федерациясының Қылмыстық кодексті бойынша ірі мөлшерде жымқыру біздің 
еліміздікіне қарағанда өзгеше, оларда 3000 АЕК дейінгі мөлшер меже ретінде 
алынған. Жүргізілген зерттеулеріміз нәтижесінде сот-тергеу тәжірибесінде 
ұрланған мүліктің құны 500 АЕК бірнеше есе асатын қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың көп кездесетін жағдайлары анықталды. Сондықтан да заң 
шығарушы қылмыстық заңнамаға Қазақстан Республикасының 2009.12.10 
№227-IV Заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, ірі мөлшерде және аса 
ірі мөлшерде ұрлау құрамдарының ара-жігін ажыратып, ірі мөлшерде ұрланған 
мүліктің шегін 2000АЕК көлемінде бекітті.
Жымқырудың аса ауырлатылған түрі аса ірі мөлшерде жымқыру (ҚР 
қолданыстағы ҚК 188-бабының 4-бөлігіне сәйкес) қылмыстық құқық 
бұзушылық жасау сәтінде жымқырылған бөтеннің мүлігінің құны немесе залал 
мөлшері Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес белгіленген 2000 
АЕК-тен асатын мөлшердегі жымқыру іс-әрекеттері танылады. Айта кету керек, 
бөтеннің мүлкін жымқыру қылмыстық құқық бұзушылықтарының аса 
ауырлатылған түрі аса ірі мөлшерде жымқыру құрамы осы топтағы қылмыстар 
қатарына жаңадан енгізілген құрамдар болып табылады.

60 
Қылмыстық заңнама мәтініне 16 шілде 1997 жылғы Қазақстан 
Республикасының Қылмыстық кодексіне 2009.12.10 №227-IV 2-1. Заңымен осы 
тараудың баптарында аса iрi мөлшер немесе залал ұғымы заң жүзінде бекітілді, 
және бөтеннің мүлкін жымқырумен байланысты қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың аса ауырлатылған түрлері ретінде барлық құрамдардың
4-бөліктерінде көрінісін тапты. Бұған дейін аса ірі мөлшерде жымқыру құрамы 
үшін жауаптылық арнайы құрам ретінде бөлінбеген болатын. Аталған баптарды 
талдау нәтижесінде кінәлі аса ірі мөлшерде бөтеннің мүлкін жымқыру іс-
әрекеттерін істеген жағдайда оған сот мүлкiн тәркiлеу және белгiлi бiр 
лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан бес 
жылға дейiнгi мерзiмге айырып, жетi жылдан он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас 
бостандығнан айыру түріндегі жазаларды қолдануы мүмкіндігін байқаймыз.
Сонымен қатар қылмыстық заңнамаға жымқырудың «аса ірі мөлшерде» 
жымқыру құрамын енгізу әділеттілік қағидасы мен сот-тергеу қызметінің 
қажеттілігі үшін өте қажетті және өз-өзін ақтаған ұстаным болды.
Залал мөлшері саралаушы белгілердің қатарында болғандықтан кінәліге 
белгілі бір заң нормасын қолдануға тікелей әсер етеді, оны дәл анықтау 
дәлелдеу пәніне кіреді және жымқырумен байланысты қылмыстар туралы істер 
бойынша сот төрелігін жүзеге арттыруда заңдылықтың сақталуының басты 
шарты болып табылады.
Алынған заттың мөлшерін меншік иесіне келтірілген және өтелінуі қажет 
залалмен шатастыруға болмайды. Бұл залал Қазақстан Республикасы 
Қылмыстық істер жүргізу кодексімен белгіленеді. 
Жымқыруға түскен мүліктің құны қылмыс істеген уақыттағы зиянмен 
белгіленген айлық есептік көрсеткішпен белгіленеді. 
Ұрланған мүліктің бағасы нарықтық бағасымен, егер мүлік нарық немесе 
комиссиялық бағамен алынса, осы бағалармен есептелуі қажет. Жымқыруға 
түскен заттың бағасы белгісіз болса, онда оның бағасы сарапшының 
қорытындасы бойынша оның әр түрлі қасиеттерін ескере отырып анықталады. 
Жымқыруға салудың берілген нысандарының қоғамға қауіптілігінің 
дәрежесі алынған мүліктің мөлшерімен емес, мүлікті алудың әдісімен 
түсіндіріледі [117, с. 59].
Келтірілген залалдың мөлшері қылмысты саралауға әсер ететіндіктен, 
жымқырудың әр түрлерін ажырату үшін оның нақты мөлшерін белгілеп, 
саралау ережелерін нақты көрсетуге болмай ма деген мәселе туындайды.
«Заң қылмыстың мәнін құрайтын іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің 
дәрежесіне 
қарамастан 
ұрланған 
мүліктің 
сомасын 
сан 
жағынан 
нақтыламайды» дейді А.Н. Трайнин [31, с. 10]. Мұндай бір қарағанда 
қылмыстарды саралаудың қолайлы тәсілі белгілі бір кемшілікке ие, ол соттарды 
жымқырудалған заттың құндылығын сипаттайтын жәбірленуші үшін 
маңыздылығы, салмағы, көлемі, салмағы мен натуралдық бағасы т.б. секілді 
көрсеткіштерді ескеруге мүмкіндік бермейді.
Дегенмен соттарға ұрланған мүліктің құнын бағдарлау үшін және біріңғай 
практиканы қалыптастыру үшін шамамен болса да критерийлер қажет. Ол 

61 
шекараның шартты, шамалас. Сот тәжірибесі жымқырудың түрлерін ажырату 
үшін екі критерийді басшылыққа алады: ұрланған мүліктің құны және ұрланған 
мүліктің натуралдық көрінісінің мөлшерімен есептейді [118, с. 51].
Кейбір авторлар «елеулі залал» ретінде екі позицияда қарау керек дейді. 
Бір жағынан ұрланған мүліктің абсолюттік құнын ескеру қажет болса, екінші 
жағынан жәбірленуші үшін келтірілген залалдың маңыздылығын ескеру қажет 
[119, с. 10]. 
Бұл позицияға С. Степичев қарсы пікір білдірді, ол келтірілген залалдың 
жәбірленуші үшін маңыздылығы кінәліге белгілі бола алмайды, мұндай белгіні 
қолдану объективтік айыптауға жол береді.
Бұл пікір сенімсіздеу шыққандай. Әдетте ұрланаған заттардың 
жәбірленуші үшін қаншалықты маңызды болғандығын өздері-ақ көрсетіп 
тұрады. Айталық, кінәлі мас адамның сыртқы киімін шешіп алу арқылы оған 
елеулі залал келтіріп отырғанын біледі және түсінеді. Сондай-ақ ұры 
жәбірленушінің қалтасындағы ақшасына ұрлыққа түсу арқылы ол ақшаның 
айлық жалақысы ма әлде мейрамханаларда той-думандатуға арналған ақша ма 
екенін біле алмайды. Адамның сыртқы келбетіне қарап ұрланған мүлік ол үшін 
қаншалықты маңызды екенін ажырату қиын емес. Ал ол ақшаны 
жәбірленушінің қандай мақсатта жұмсайтындығы саралау үшін маңыздылығы 
болмайды.
Бұл жерде В. Владимировпен келісуге болады [52, с. 21], ол мұндай 
жағдайларда кінәлілер жәбірленушіге келтірілетін зардаптың мөлшеріне 
немқұрайлылықпен қарап нақтыланбаған қасақаналықпен іс-әрекет істейді. 
Осыған байланысты олар нақты келтірген залалы үшін жауап беруі тиіс. Әрине 
тәжірибеде кінәлі жәбірленушіге қандай залал келтіріп тұрғанын түсінетін де 
жағдайлар кездеседі. Алайда туындайтын зардапты көре білу жалпы ережеге 
сәйкес шешімін табады.
Сондықтан елеулі зардаптың нақты мөлшерін белгілеудің қажеттілігі түсіп 
қалады. Ол жәбірленушілердің мүліктік жағдайының әр түрлілігімен, мүліктің 
құндылығы бар жағдайда ақшалай түрде бағаланбайтындықтан маңыздылығын 
жоғалтады. Алынған мүліктің құнын сот әрбір жағдайда дербес, жеке анықтауы 
тиіс. Қылмыстық заңда бөтеннің меншігіне қылмысты түрде қол сұғушылық 
үшін жауаптылық меншік қатынастарына қол сұғу тәсілдеріне байланысты 
дараланып, жікке, нысанға бөлінеді. Бөтен мүлікті алу ашық немесе жасырын, 
күш колданып немесе күш қолданбай, алдау немесе сенімге қиянат жасау 
тәсілдері арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Мүлікті алудың осындай тәсілдері 
істелген іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігіне тікелей әсер етеді. Жымқырудың 
нысандарының әрқайсысының ерекшеліктері мен белгілері оларды ұқсас 
құрамдардан ажыратуға көмектеседі. Сондықтан да жымқырудын әрбір 
нысанына жататын қылмыс құрамының зандылық белгілерін дұрыс анықтау 
осы тұрғыдағы қылмыстарды дұрыс саралаудың негізгі кепілі болып табылады. 
Заң әдебиеттерінде жымқыруға салудың нысандарын бөліп көрсетудің 
критерийіне қатысты бірыңғай позиция көрініс тапқан. Яғни заңгер-ғалымдар 

62 
мен сот-тергеу тәжірибесінің қызметкерлері жымқыруға салуды мүліктің алыну 
әдісіне қарай бөлуді ұсынады [120, б. 85].
Осыған 
байланысты 
қолданыстағы 
Қазақстан 
Республикасының 
Қылмыстық кодексінде жымқыруға салудың келесі нысандары бекітілген. 
Олар: ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, 
қарақшылық. Заң шығарушы ескі қылмыстық заңдағы сияқты өзінің қызмет 
бабын пайдалану арқылы мүлікті иеленуді талан-таражға салудың дербес 
нысаны ретінде қарастырмайды. Бұл әрекет жымқырудың үш нысанының: 
алаяқтық, иелену, ысырап етудің ауырлататын белгісі ретінде қарастырылған. 
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңын қолданудың теориясы мен 
практикасы 
жымқыруға 
жататын 
пайдакүнемдік 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтардың шеңберін анықтағанда үш түрлі көзқарасты ажыратады. 
Біріншісі, жымқыруға жататын іс-әрекеттерді кеңінен талқылауды 
білдіреді. Ол Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 25 шілде 1996 жылғы 
«Жымқыру iстерi бойынша сот тәжiрибесi туралы» №8 нормативтік 
қаулысының 1-тармағында берілген.
Аталған тармақтың мазмұнына сәйкес жымқыруға ұрлық, бөтеннің сеніп 
тапсырылған мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау, 
қарақшылық, ерекше құндылығы бар заттарды ұрлау, қорқытып алушылықты 
жатқызған. Бұл позиция жымқыру қылмыстық құқық бұзушылықтарының 
қатарына қорқытып алушылық құрамын енгізуіне байланысты әділ түрде сынға 
ұшырады. Мәселен, 1959 жылғы ҚазКСР Қылмыстық кодексіне сәйкес, 
қорқытып алушылық жымқырудың бір нысаны ретінде қарастырылған. Қазіргі 
1997 жылғы Қылмыстық кодексте қорқытып алушылық жымқырудың 
шеңберінен тысқары қалған. Себебі: жымқыруға салудың негізгі белгісі 
ретінде, жоғарыда мүліктің тікелей алынуын атап кеттік. Ал қорқытып 
алушылық барысында осы белгі орын алмайды. Яғни нақты жасалынған әрекет 
пен мүліктің алыну кезеңі уақыт аралығымен бөлінген. Осыған байланысты заң 
шығарушының позициясы өте орынды. К.Ш. Сулейменов пен Б.З. Байкасаров 
қорқытып алушылық бөтеннің мүлкін жымқыру қатарында бола алмайды, 
себебі ол 1997 жылғы ҚР ҚК 175-баптың ескертуінің 4 бөлігінде бұрын 
жымқыру немесе қорқытып алушылық қылмысы үшін сотталған адам туралы 
белгіленген. Бұл 175-баптың ескертуінің 4-бөлігі Қазақстан Республикасы 
2009.12.10 №227-IV (2010.01.01 бастап қолданысқа енгізілді) Заңымен алынып 
тасталды. Демек, заң шығарушы аталған норманың күшін жойғанына 
қарамастан, жымқыруды қорқытып алушылықтан әу бастан-ақ ажыратады.
Ресейлік қылмыстық құқықта да қорқытып алушылықты жымқыру ретінде 
есептемейді, өйткені ол жымқыруға қатысты материалдық құрамдағы емес, 
формальдық құрамдағы қылмыс болып табылады. Қорқытып алушылық 
аяқталған болып есептеледі, қорқытып алушы бөтеннің мүлкін беруді талап ету 
сәтінен бастап аяқталған болып есептеледі [121, с. 21-25].
Екінші көзқарас бойынша жымқыруға жататын пайдакүнемдік 
қылмыстарының шеңберін тар мағынада шектеп қарайтын секілді. Мысалы, 
А.Т. Жукенов жымқыру нысанына ұрлық, сеніп тапсырған бөтеннің мүлкін 

63 
иеленіп алу немесе талан-таражға салу, алаяқтық, тонау және қарақшылық 
құрамдарын жымқырудың нысандары ретінде көрсетеді [122, с. 4].
Сол секілді жымқырудың нысаны ретінде осы жоғарыда көрсетілген 
құрамдарды ғана қарастырғанымен, қазақстандық криминолог ғалымдар
И.И. Рогов пен С.М. Рахметов әрі «Ерекше құндылығы бар заттарды жымқыру» 
құрамын да қосымша сипаттайды [123, с. 229].
Алайда жымқыру қатарына кіретін меншікке қарсы пайдакүнемдік 
қылмыстық құқық бұзушылықтардың нысаны мұнымен шектелмейді, онымен 
үшінші бағыт келіспей, олардың қатарына Ерекше құнды заттарды жымқыру 
құрамын бөтеннің мүлкін жымқыру қылмыстарының түрі (нысаны) ретінде 
қарастырады. Және бұл қылмыс түрін жымқыру қатарынан алып тастау 
негізсіз. Себебі, мүліктің түрі–қылмыс затының ерекшеліктерін есептемегенде 
бұл қылмыстың барлық белгілері жымқырудың белгілеріне сай келіп тұр. 
Біздіңше жымқырумен байланысты меншікке қарсы пайдакүнемдік 
қылмыстық құқық бұзушылықтардың нысанын тар немесе кеңейтілген 
мағынадағы талқылау дұрыс емес. Үшінші бағытты қолдауға болады, жымқыру 
қылмыстарына ұрлық, тонау, алаяқтық, бөтеннің мүлкіен иеленіп алу немесе 
ысырап ету және қарақшылық құрамдарымен қатар, ерекше құнды заттарды 
ұрлау да жатады.
Докторлық диссертациясында Борзенков Г.Н. жымқыруды нысандарға 
оларды істеу барысында күштеудің болған-болмағаны белгісіне қарай бөлуді 
ұсынды: 
– күштеумен байланысты нысандары: қарақшылық, күштеуге ұштасқан 
тонау (ауырлатылған құрамы); 
– күштеумен байланысты емес (ұрлық, жай құрамдағы тонау, алаяқтық, 
сеніп тапсырылған мүлікті иелену немесе ысырап ету). 
Мұндай классификация, сөзсіз болуы керек, ойткені ол тергеу-соттық 
тәжірибесінде күштеумен байланысты істелетін жымқыру қылмыстарының 
қоғамға қауіптілігін әрқашан назарға алып отыруға бағыттайды. Бұндай жіктеу 
қылмыс жасау тәсілінің ерекшеліктеріне қарай нысандарын ажыратуды 
толықтыра түседі.
Қылмыстық заң нормаларын іс-жүзінде қолдану немесе қылмысты іс-
әрекеттерді бағалау, ол қылмыстық заңның міндеттерінен туындайды. 
Квалификациялау ұғымы латын тілінің «guabіs» деген сөзінен шығады және 
мағынасы сапа деген сөзді білдіреді. 
Квалификациялау кезінде болған уақиғаға бағалау беріледі, ал қылмысты 
квалификациялау кезінде заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға, заңды 
мүдделерге, құқықтарға және қоғамның құндылықтарына қауіп төндірген, 
саналы түрде жасалған іс-әрекетке құқықтық бағалау жасалады. Құқықтық 
бағалау, оның ішінде қылмыстық құқықтық бағалау кезінде болған қылмыстық 
уақиғаны басқа құқық бұзушылықтардан ажыратып, қылмыстық құрамы бар 
немесе жоқтығын анықтап, бар болған жағдайда оны ҚК ереже бөлімінің 
белгілі бір бабына сәйкес анықтау керек. 

64 
Тонауды ұрлық құрамынан ажырату. Ұқсас қылмыс құрамдарын дұрыс 
ажырату тек қана теориялық емес сонымен қатар тәжiрибелiк жағынан да 
маңызды, себебi бұл арқылы сот әдiлдiгiнiң маңызды мiндетi, яғни заңға сәйкес 
жаза тағайындау мәселесi қамтамасыз етiледi. 
Сот тәжiрибесiнде тонауды басқа ұқсас қылмыс құрамдарынан: ұрлықтан, 
қарақшылықтан ажыратуда бiрқатар қиындықтар жиi туындап отырады. 
Ұрлық, тонау сияқты қоғамдық меншiктi талан таржға салудың бiр нысаны 
болып табылады. Ұрлық пен тонаудың айырмашылығын анықтауды қарастыру 
қажеттiлiгi бұл қылмыстарды саралаудағы сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн 
қателiктерге байланысты туындап отыр. 
Заңда ұрлық бөтеннiң мүлкiн жасырын ұрлау ретiнде анықталған. Осыған 
байланысты тонауға қарағанда ұрлық бөтеннiң мүлкiн жасырын жолмен алу 
тәсiлiмен ерекшеленедi. Сонымен қатар тонау өмiр мен денсаулыққа қауiптi 
емес күш қолданумен де жасалуы мүмкiн, ал ұрлық әрқашанда жасырын, күш 
қолданусыз жымқырумен болып есептеледi. Сондықтан тонаудың объектiсi 
меншiк қатынасымен қатар адам денсаулығы болуы мүмкiн, ал ұрлық объектiсi 
тек қана меншiк бола алады. 
Ұрлық пен тонаудың арасындағы айқын айырмашылыққа қарамастан сот 
тәжiрибесiнде жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi емес күш 
қолдану арқылы жасалған тонауды ұрлық ретiнде қарастырған жағдайлар орын 
алады. 
Қылмыстық әдебиеттерде бөтеннiң мүлкiн ашық және жасырын ұрлауды 
ажыратуға негiз болатын бiрнеше критерийлер көрсетiлген. Осыған орай 
бiрқатар авторлар кiнәлiнiң субъективтiк ой-пiкiрiне елеулi мән бередi. 
Жасырын ұрлау - қылмыскердiң ойынша жәбiрленушiге беймәлiм түрде 
жасалатын жымқыру.
Келесi бiр ғалымдар бұл мәселенi шешу барысында ұрлау фактiсiн 
жәбiрленушi немесе үшiншi тұлғалар сезiнiп отыр ма жоқ па соған сүйенедi. 
Сонымен бiрге, заң әдебиеттерiнде жасырын және ашық ұрлаудың 
айырмашылығын 
анықтау 
кезiнде 
субъективтiк 
және 
объективтiк 
критерийлердi салыстыру керек деген пiкiр де айтылып жүр. 
Мысалы, И.Ш. Борчашвили «Тонаушының озбырлығының көрсеткiшi 
ретiнде мүлiк иесiнiң тонау барысында болуы емес тонаудың мүлiк иесенiң 
немесе заттың оған тиесiлi емес екендiгiн бiлетiн тұлғалардың көзiнше жасауы 
тонаушының оны сезiнуi, тонаудың объективтiк жағынан да, субъективтiк 
жағынан да ашық жасалуы» деп көрсетедi [116, с. 47]. 
Бұның iшiнде дұрысы кiнәлiнiң ұрлықты ашық немес жасырын жасап 
жатқандығына субъективтiк сенiмiнiң болуы. Кiнәлiнiң жасап отырған 
әрекетiнiң субъективтiк ролiн дұрыс түсiнуге келесi оқиға мысал бола алады. 
С. мас күйiнде мейрамханада ұрлық жасау үшiн даяршы Л-дың 
алжапқышының қалтасына түстi, бiрақ ол мұны байқап қалып ұрлық жасауға 
жол бермедi. Осыдан кейiн С. басқа даяршы К-нiң қалтасына түсiп 5000 
теңгесiн алды. Алайда К. aқшаның жоғалғандығын дереу анықтап С-тен оны 
қайтаруды талап ете бастады. С оны қайтаруға мәжбұр болды. 

65 
Қалалық соттың қылмыстық iстер жөнiндегi алқасы бұл iс бойынша өз 
анықтамасында былай деп көрсеттi: «Куәлердiң ешқайсысы С-ның даяршы
К-нiң қалтасынан ақшасын алып жатқанын көрген жоқ. Олар тек даяршы К-нiң 
С-дан ақшасын талап ете бастағандығын көрген. С-ның өзi даяршылардың екеуi 
де, басқа адамдар да оның әрекетiн көрген жоқ деп ойлаған. Сондықтан бұл 
әрекет сол жылдағы қолданыстағы ҚР ҚК 175 бабының 1 тармағына сәйкес 
сараланады». 
Сәйкесiнше егер кiнәлi ұрлықты жәбiрленушiге және үшiншi тұлғаларға 
белгiсiз, жасырын жасадым деп ойлайтын болса, ал бұл оларға мәлiм болса да 
жасалған әрекет ұрлық ретiнде саралануы керек. Ал егер де керiсiнше кiнәлi 
ұрлықты ашық жасадым деп ойласа, ал жәбiрленушi мен үшiншi тұлғалар оны 
байқамаса да жасалған әрекеттi тонау ретiнде саралау қажет. 
Осыған орай мас, ұйықтап жатқан немесе жас балалардың көзiнше ұрлық 
жасау тонау емес ұрлық деп саралануы тиiс, себебi кiнәлi бұл тұлғалардың 
жасалып отырған әрекеттiң мәнiн түсiнбейтiндiгiн сезiнедi. 
Тонауды қарақшылық құрамынан ажырату. Тонауды қарақшылықтан 
ажырату сот тәжiрибесiнде белгiлi бiр қиындықтар туындатады. Тонаудың 
қарақшылықтан басты айырмашылығы қолданылатын күштеудiң деңгейi мен 
көлемiнде. Қарақшылық әрқашан жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына 
қауiптi күш қолдану арқылы жасалса, тонау күш қолданусыз немесе 
жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi емес күш қолданумен ғана 
жасалынады, яғни тонау күш қолданбай да жасалуы мүмкiн. Ал 
қарақшылықтың объективтiк жағының мiндеттi белгiсi күш қолдану болып 
табылады және күш қолдану әрдайым өмiр мен денсаулыққа қауiптi. 
Тонау құрамы материалдық құрамға, ал қарақшылық формальдық қылмыс 
құрамына жатады, яғни қарақшылық шабуыл жасалған сәттен бастап зардаптың 
болған боламғандығына қарамастан аяқталған қылмыс деп танылады. 
Жоғарыда тонау мен қарақшылықты саралауда соттардың қателiгi бiрқатар 
жағдайларда денсаулықтың бұзылуына әкелiп соққан жеңiл дене жарақаттарын 
әртүрлi бағалауға байланысты болатындағын айтып кеткен болатынбыз. 
Тонау барысындағы күш қолданудың сипаттамасының заңда нақты 
көрсетiлгендiгiне қарамастан, сот тәжiрибесiнде қазiргi кезге дейiн шын 
мәнiнде қарақшылық болып табылатын әрекеттердi күш қолдану арқылы 
жасалатын тонау деп саралау жағдайлары кездеседi. 
Физикалық күш қолданудың барлық жағдайларында, тонауда да, 
қарақшылықта да тек күш қолдаудың зардаптарын емес, сондай-ақ iс бойынша 
басқа да жағдайлар, атап айтқанда кiнәлiнiң күш қолдану тәсiлiн ескеру керек, 
бұл жасалған әрекеттi саралауда маңызды мәнге ие. 
Осыған байланысты қаруды немесе объективтi тұрғыдан оны ауыстыратын 
заттарды (балта, темiр шыбықтар, тас т.б.) пайдалану арқылы күш қолдану, 
яғни адамға өмiрiнен айыру қаупiн тудыруы мүмкiн күш қолдануды әрқашан да 
тұлғаның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш қолдану деп тану қажет. 
Т. мен С. бiр үйдiң ауласында Д-нi тоқтатты, күтпеген жерден Т. оның 
басынан темiр затпен ұрды, осыдан кейiн қылмыскерлер жәбiрленушiнi тiнтiп 

66 
шығып оның ақша мен құжаттар салған әмиянын алып қойды. Д. ақша мен 
құжаттарды қайтаруды сұрай бастаған кезде Т. оның басынан тағы да темiр 
затпен ұрғылай бастады. Осыдан кейiн Д. құлап есiнен танып қалды. Сот 
медициналық сараптаманың қорытындысында жәбiрленушiге денсаулығының 
бұзылуына әкеп соқпаған жеңiл дене жарақаты келтiрiлдi деп көрсетiлген. 
Алдын ала тергеу органдары кiнәлiлердiң әрекеттерiн қарақшылық ретiнде 
саралау жүргізген. Алайда қалалық сот Т. мен С-ны сол жылдағы қолданыстағы 
ҚР ҚК-ң 178 б. 2 тармағына сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тартқан. 
Облыстық соттың қылмыстық iстер жөнiндегi сот алқасы бұл iс бойынша 
қалалық сот үкiмiнiң күшiн жойып, өз анықтамасында былай деп көрсеткен: 
«…алдын ала тергеу органдары Т мен С-ның әрекетiн қарақшылық деп 
дұрыс саралаған. Қалалық соттың жәбiрленушiнiң жеңiл дене жарақатын 
растайтын анықтамаға жасаған сiлтемесi бұл жағдайда қылмысты саралауға 
әсер ете алмайды. Себебi азамат Т. Азамат Д-нiң басына темiр затпен соққан, ал 
бұл өмiрге қауiптi күш қолдану болып табылады». 
Сот алқасы бұл жағдайда күш қолданудың жәбiрленушiнiң өмiрi мен 
денсаулығына нақты қауiп төндiргендiгiн, осыған сәйкес кiнәлiлердiң 
қылмыстық іс-әрекетiн тонау емес қарақшылық ретiнде саралау керектiгiн 
дұрыс анықтаған. 
Кiнәлiнiң бөтен мүлiктi иеленiп алуы кезiнде жәбiрленушiге күш қолдануы 
елеулi емес зиян келтiргенiмен (тырнау, жыру т.б.) оны қолдану барысында 
өмiр мен денсаулыққа нақты қауiп төндiрсе әрекет дәл осылайша саралануы 
тиiс. ҚР Жоғарғы Сотының 11 шілде 2007 жылғы «Бөтеннiң мүлкiн заңсыз 
иемдену жөнiндегi iстер бойынша сот тәжiрибесi туралы» нормативтік 
қаулысында мүлiктi иеленiп алу мақсатында жәбiрленушiнiң денсаулығының 
бұзылуына әкеп соқпаған жеңiл дене жарақатын келтiретiн немесе оның 
денсаулығына ешқандай залал келтiрмейтiн күш қолдануды, егер де оны нақты 
қолдану кезiнде жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына нақты зиян келтiрсе 
әрекеттi қарақшылық ретiнде саралау керектiгiне айрықша көңiл аударылған 
[115]. 
Бiрқатар жағдайларда күш қолданумен ұштасқан тонауға тән физикалық 
күш қолдану, жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш қолданамын 
деп қорқытуды көрсетудiң тәсiлi болуы мүмкiн. Мұндай жағдайларда кiнәлiнiң 
әрекетiн саралау нақты келтiрiлген зиянды емес, қорқытудың мәнiн ескеру 
арқылы жүргiзiлуi керек. 
К. мен Д. Г-нiң пәтерiне басып кiрiп ақша берудi талап еттi, және де Д.
Г-нiң басынан қолымен ұрып жiбердi. Г. ақша беруден бас тартты. Содан кейiн 
қылмыскерлер талабын қайталап, Д. тағы да Г-ның басынан ұра бастады, 
сондықтан Г ақша мен облигацияларды қылмыскерлерге бердi. Бұл жағдайда Г-
ге қолданылған физикалық күш жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына 
қауiптi болмағанымен де, бiздiң ойымызша, сот К мен Д-нi қарақшылық үшiн 
дұрыс соттаған. Себебi мүлiктi талап ету барысындағы соққылардың кезектiлiгi 
жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш қолдану тәсiлi болып 
отыр. 

67 
Мысалы, «өлтiремiн», «мауыздаймын» деген сөздермен қорқыту немесе 
жәбiрленушiге қару не оны ауыстыратын басқа да заттар қолданамын деп 
қорқыту немесе оларды көрсетiп қорқыту жәбiрленушiнiң өмiрi мен 
денсаулығына қауiптi күш қолданады деп қабылдайтын қорқытулар тек 
қарақшылыққа тән психикалық күш қолдану болып табылады. Бұл мәселеге 
мына жағдай мысал бола алады: Аппеляциялық инстанция қалалық соттың Г-ге 
қатысты шығарған үкiмiн өзгерiссiз қалдырды. Г тергеумен анықталмаған басқа 
тұлғамен бiрiге отырып қоғамдық әжетханада Б-ның қолындағы сағатын шешiп 
алып, оның қалтасындағы 3000 теңге ақшасын алып қойды, бұл кезде 
қылмыскерлердiң бiреуi жәбiрленушiнiң басынан ұрамын деп бөтелке ұстап 
тұрды. Бұл жағдайда жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш 
қолданамын деп қорқыту нақты анықталған. Сондықтан Г-нiң әрекетiн күш 
қолданумен ұштасқан тонау емес қарақшылық ретiнде қарау керек. 
Бөтен мүлiктi иемденiп алу кезiндегi психикалық күш қолдану нақты емес, 
анықталмаған болған жағдайларда күш қолдану арқылы тонауды 
қарақшылықтан ажырату қиынырақ болады. Ондай психикалық күш қолдануға 
мыс: «ақшаны бер, әйтпесе жаман болады» деген сияқты қорқытуларды 
жатқызуға болады. Мұндай жағдайларда қылмыскер кiнәлiнi өлтiру немесе оған 
ауыр дене жарақатын келтiру не оның өмiрi мен денсаулығына қауiптi қандай 
да бiр күш қолдану емеурiнiн нақты көрсетпейдi, жәбiрленушiнiң алдында қару 
немесе оны ауыстыратын заттарды көрсетпейдi.
Мұндай 
жағдайларға 
қатысты 
кiнәлiнiң 
әрекетiнен 
тонау 
не 
қарақшылықты айыруды былайша шешу керек. 
Ең алдымен кiнәлiмен қолданылған қорқытуды жәбiрленушiнiң 
субъективтi қабылдауын ескеру керек. Алайда бұл жағдайды аталған қылмыс 
құрамдарын ажыратудағы жалғыз критерий деп бағалауға болмайды. Себебi 
жәбiрленушiнiң субъективтiк қабылдауы көп жағдайда қорқытудың нақты 
мәнiне сәйкес келмеуi мүмкiн. Сондықтан мұндай жағдайларда сот қылмысты 
жасаудың нақты мән жайын (орнын, уақытын, көмекке шақыру мүмкiндiгiн 
т.с.с) жан-жақты талдауы, кiнәлiнiң әрекетiнiң объективтiк сипаттамасын және 
iс бойынша басқа да нақты жағдайларды ескеру керек. Осыдан кейiн ғана 
кiнәлiнiң әрекетiн саралау мәселесiн шешу керек. 
Б. күндiз бiр үйдiң ауласында кәмелетке толамған К-ден ақша талап етiп 
«Егер бермесең жаман болады» деп оның 10000 теңгесiн алғаны үшiн кiнәлi деп 
танылды. Сот Б-ның қылмысының күндiз, бұл кезде үлкендер жүруi мүмкiн 
үйдiң ауласында болғандығын ескере отырып, оның әрекетiн Қазақстан 
Республикасы Қылмыстық кодексінің 191-бабы 2-бөлігіне сәйкес сараланады. 
Басқа жағдайда А. мен Т. түнгi сағат 1-лер шамасында, адам жүрмейтiн 
жерде З-нi кездестiрiп оның 30000 теңгесiн алдыңғы мысалдағыдай қорқыту 
арқылы алып қойды. Сот қылмыстың жасалу уақытын, орнын және басқа да 
мән жайларды ескере отырып кiнәлiлердiң іс-әрекетiн ҚР ҚК 192-бабының
2-бөлігіне сәйкес саралады. 
Бөтеннiң мүлкiн иеленiп алу кезiнде қылмыскердiң қорқытуы нақты 
болмаса, ал жәбiрленушi оны өмiр мен денсаулыққа қауiптi күш қолданамын 

68 
деп қорқыту ретiнде қабылдаса, алайда қылмыскерлердiң келесi іс-әрекетi 
олардың жәбiрленушiнің өмiрі мен денсаулыққа қауiптi күш қолдану ойының 
жоқтығын көрсетсе, олардың әрекеттерiн күш қолдану арқылы тонау ретiнде 
саралау керек. 
Тонау және қорқытып алушылық. Қылмыстық заңда меншiкке қарсы 
қылмыстар тарауында тонау үшiн де, сондай-ақ қорқытып алушылық үшiн де 
қылмыстық жауаптылық көзделген. Бiрақ, қазiргi қолданылып жүрген 
Қылмыстық кодексте қорқытып алушылық жымқыру белгiлерi жоқ, меншiкке 
қарсы пайдакүнемдiк қылмыстың бiр түрi ретiнде қарастырылуда. 
Заңда «қорқытып алушылық, яғни бөтен мүлiктi немесе мүлiкке құқықты 
берудi немесе күш қолданумен не бөтен мүлiктi жоюмен немесе бүлдiрумен 
қорқыту арқылы мүлiктi сипаттағы басқа да iс-әрекеттер жасауды талап ету, 
сол сияқты жәбiрленушiнi немесе оның туыстарын масқаралайтын мәлiметтердi 
таратумен, жәбiрленушiнiң немесе оның жақындарының мүдделерiне елеулi 
зиян келтiруi мүмкiн өзге де мәлiметтердi жариялау» деп белгiленген. 
Тонау мен қорқытып алушылықтың ұқсастығы, осы қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың объектiсi меншiкке қол сұғумен қоса, жәбiрленушiнiң жеке 
басы (денсаулығы және бостандығы) болып табылатындығында болып отыр. 
Тонау сияқты қорқытып алушылықтың да объективтiк жағының белгiсi ретiнде 
жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына күш қолданумен сипатталады.
Қорқытып алушылық кезiнде қол сұғушылық кең мүлiктiк аумақты 
қамтиды (яғни, кiнәлiнiң қылмыстық әрекетi жәбiрленушiнiң мүлкiн алумен 
ғана емес, сонымен қатар өзге де мүлiктiк құқықты немесе мүлiктiк пайданы 
алумен сипатталады. 
Тонауда күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту бөтеннiң 
мүлкiн иелiк ету немесе оны ұстап тұру үшiн қолданылады. Ал, қорқытып 
алушылықта қорқыту қылмыскердiң қойған талаптарының жәбiрленушiнiң тез 
орындауына бағытталған қорқыту құралы болып табылады. Тонауда қорқыту 
және мүлiкке иелiк ету бiр мезгiлде жүзеге асырылады, ал қорқытып 
алушылықта бөтен мүлiктi немесе мүлiкке құқықты берудi қорқыту арқылы 
талап ету болашақтың iсi болып табылады. 
Тонауда күш қолданылмайды немесе жәбiрленушiнiң өмiрi мен 
денсаулығына қауiптi емес күш қолданыла (физикалық және психикалық) 
отырыпта жасалуы мүмкiн. Ал, қорқытып алушылықта физикалық күш 
қолданылмаған жағдайда, жәбiрленушiге мiндеттi түрде психикалық күш 
қолданылады. 
Бұзақылықтың қоғамдық тәртiпке, азаматтардың тыныштығына зардабын 
тигiзетiн, қайсыбiр жағдайларда, одан гөрi ауыр қылмысқа итермелейтiн қауiптi 
құқық бұзушылық екенiне дау жоқ. Бұзақылық тұрмыс салты мен қоғамдық 
тәртiптiң бiрден бiр жауы. 
Бұзақылық әрекеті кейде бөтеннiң мүлкiн жоюмен немесе бүлдiрумен 
сипатталады. Мiне, осы жерде тонау мен бұзақылықтың айырмашылығын 
ажыратудың қиындығы туады. Тонаудың бұзақылықтан айырмашылығы: 

69 
Бiрiншiден, осы қылмыстар объектiсiнде болып отыр, тонаудың объектiсi 
меншiкке қол сұғумен қоса, жәбiрленушiнiң денсаулығы мен бостандығы 
болса, ал бұзақылықтың объектiсi қоғамдық тәртiп, ал қосымша объектiсi 
адамның денсаулығы, ар-намысы немесе меншiгi болып табылады. 
Объективтiк жағынан бұзақылық қоғамды анық құрметтеуiн бiлдiретiн, 
азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол 
сияқты бөтеннiң мүлкiн жоюмен немесе бүлдiрумен не ерекше арсыздықпен 
ерекшелiнетiн әдепсiз iс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртiптi тым 
өрескел бұзушылық әрекеттерi арқылы сипатталады.
Екiншiден, тонауда бөтеннiң мүлкi кiнәлiнiң пайдасына ашықтан-ашық 
тегiн алынады, ал бұзақылықта меншiкке қол сұғу бұзақылық ниетпен бөтеннiң 
мүлкiн жою немесе бүлдiру арқылы жүзеге асырылады.
Тонау үшiн жаза тағайындау. Қылмыстық құқық бұзушылық
жауаптылықты жүзеге асырудың маңызды сатысы жаза тағайындау болып 
табылады. Дұрыс жаза тағайындау - бұл қылмыстылықпен күресудiң маңызды 
шараларының бiрi.
Әдiл жаза тағайындау қылмыстық заңның талаптарына атап айтқанда 
жазаны индивидуализациялау қағидасына негiзделуi керек. Бұл ҚР Жоғарғы 
Сотының 30 сәуiр 1999 жылғы «Қылмыстық жаза тағайындау барысында 
соттардың заңдылықты сақтауы туралы» қаулысының бiрiншi тармағында ба 
көрсетiлген. Онда: «Әрбiр қылмыстық iс, жасалған қылмыстың ауырлығы мен 
сипатына, айыпталушының қызметтiк және қоғамдық жағдайына қарамастан 
қатаң заңға сәйкес шешiлуi керектiгiне соттардың назарын аудару қажет, 
заңдылықтың бұзылуын еш нәрсе ақтай алмайды», делiнген. 
Қылмыстық жаза маңызды мемлекеттiк мәжбүрлеу шараларының бiрi. 
Бұған тарихи тәжiрибе де куә бола алады. Чезарие Беккария өзiнiң «Қылмыстар 
және жазалар туралы» трактатында былай деп жазды: «Қылмыс үшiн жазаны 
тек заң бекiте алады, ал заңды шығару билiгi тек заңшығарушыға тиесiлi, 
ешқандай судья әдiлеттiлiктi бұзбай, қоғамның басқа мүшелерiне жаза 
тағайындай алмайды. Заңның шегiнен шығатын жаза әдiлетсiз жаза, себебi ол 
заңмен бекiтiлмеген жаза». 
Қылмыстық құқықтың тиiмдiлiгi туралы мәселе қылмыстық жазаның 
тиiмдiлiгi туралы мәселеге тiреледi және жаза мақсаттарын дұрыс анықтауға 
тәуелдi болады. Өте өзектi болып табылатыны: жазаның әлеуметтiк мәнi неде 
және жаза тағайындау барысында не басымырақ болуы керек: оның жазалау 
элементi ме, әлде қылмыстың алдын алуға бағыттылғы ма? осы мәселелер. 
Жаза мақсатына қатысты Ч. Беккария оны жазалау немесе кек алу емес деп 
есептейдi. «Жазаның мақсаты кiнәлiнiң қоғамға қайта зиян келтiруiне кедергi 
жасау және басқалардың дәл осы әрекеттi жасауына жол бермеу» [124, с. 125].
Жазаның мақсатын анықтау қылмыстық құқықтың өзектi мәселелерiнiң 
бiрi. И.С. Ной бұл жөнiнде былай деп жазды: «оны дұрыс шешуден тек 
құқықтың бұл саласының көптеген институттарының құрылысын анықтау ғана 
емес, ол жалпы қылмыстық заңның мақсатты қолданылуына әсер етедi» [125,
с. 12].

70 
Н.С. Таганцев жазаның мақсатын анықтай отырып «кiнәлiге өзiнiң 
жасаған әрекетi үшiн келтiрiлген жеке шара бола отырып жаза, мемлекет 
жазалай 
отырып 
ұстанатын 
мақстаттарға 
қызмет 
ететiндей 
етiп 
ұйымдастырылуы керек» [126, с. 32].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі жазаның мақсатын былайша 
анықтайды: «Жаза әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қалпына келтiру үшiн, сондай-ақ 
сотталған адамды түзету және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа 
қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында 
қолданылады» (қолданыстағы ҚР ҚК 39 бап). 
Бұл нормада заңшығарушы сотталушының түзелу мақсатын атай отырып, 
оның заңды түзелуi жайлы айтып отыр. Бұл жөнiнде Н.А. Беляев «сотталғанды 
түзету жазаны орындау барысында шешiлуге тиiс маңызды мiндет, жазаның 
әсерiнен қылмыскердiң санасында белгiлi бiр өзгерiстер болып, сол арқылы ол 
қоғамның саналы, белсендi мүшесiне айналмаса да, ең болмаса қоғамға қауiпсiз 
тұлғаға айналған жағдайда ғана қылмыскердiң түзелгендiгi туралы айтуға 
болады» деп жазған [127, с. 20].
Жазаның дәстүрлi мақсаттарының бiрi болып қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың жалпы және арнайы алдын алу есептеледi. Бұл орайда, 
жалпы алдын алу барысында - жаза қорқытуы керек, ал арнайы алдын алу 
барысында - жаза түзеу керек. 
Теоретиктердiң арасында жазалауды (карать) жазаның мақсаты ретiнде 
тану немесе танымау мәселесi үлкен дау туғызады. Қылмыстық жазаға 
енгiзiлген және оның жазалау мазмұнынмен байланысты әлеуметтiк 
әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, бiздiң ойымызша жаза қылмыскердi жазалау 
мақсатын көздейдi дегендi бiлдiрмейдi. Жаза, мейлi ең қатал жаза болсын, 
сотталушыға моральдық немесе дене азабын келтiру мақсатымен 
қолданылмайды. 
Жазаны орындаумен байланысты көрсетiлген құқықтық шектеулер мен 
мәжбүрлi айырулар басқа мақсатты, соның iшiнде әлеуметтiк әдiлеттiлiктi 
қалпына келтiру мақсатын көздейдi [128].
Алайда заң әдебиеттерiнде бұл мәселе бойынша басқа көзқарастар 
айтылып жүр. Жазалау (кара) жазаның мақсаты деген тұжырымның белсендi 
жақтаушысы ретiнде И.И. Карпец танылады. Ол былайша тұжырымдайды: 
«Егер жаза жазалау арқылы белгiлi бiр мақсатқа жететiн болса, сәйкесiнше 
жазалау жаза мақсаттарының бiрi болып табылады» [129, с. 22]. Оның ойынша 
жазалау өлiм жазасы мен ұзақ мерзiмге бас бостандығынан айыру жазасынан 
көрiнедi. 
Н.А. Беляев дәл осындай көзқарасты ұстана отырып, былай түсiндiрме 
бередi: «Жазаның мақсаты ретiндегi жазалауды бiз құқық бұзушыға жасаған 
қылмысы үшiн қасiрет пен айырулар келтiру деп түсiнемiз». 
Бұл мәселенiң тереңiне үңiлмей-ақ бiз жазалаудың жазаның мақсаты 
ретiнде қарастырмайтын, бiрақ одан жазаның мәнiн көретiн авторлардың 
тұжырымын қолдаймыз.

71 
Қандай да бiр жазаны қолданудың тиiмдiлiгi, заңда оның шегiнiң 
қаншалықты негiздi бекiтiлгендiгiмен тығыз байланысты. Бұл мәселенiң 
шешiмi бiрқатар факторлармен байланысты. Н.В. Кузнецованың ойынша бұл 
мәселенi шешу барысында қоғамның әлеуметтiк, саяси құрылысындағы 
згерiстер, қоғамдық пiкiрдiң жағдайы, жалпылама сот тәжiрибесiнiң және 
ғылыми iзденiстердiң нәтижелерi ескерiледi [39, с. 17]. Сондай-ақ мұндай 
шешiм субъетивтiк мәнге ие қандай да бiр жазаның алдыға қойған мақсатты 
орындау мүмкiндiгiн заңшығарушының сезiну деңгейi. 
Қоғамға оншалықты қауiп төндiрмейтiн қылмыстармен күрес мемлекеттiк 
мәжбүрлеу шаралары мен қоғамдық әсер ету шараларын ұштастыру арқылы 
жүзеге асырылуы керек. 
Қылмысты дұрыс сараламау негiзсiз қатаң немесе орынсыз жеңiл жаза 
тағайындауға әкеп соғады, ал бұл өз кезегiнде өзара байланысты және бiрiн бiрi 
толықтырып тұратын жалпы және арнайы алдын алулардың дұрыс үйлесуiнiң 
бұзылуына әкеледi. 
Жазаны индивидуализациялауда тұлғаның кiнәлiлiк деңгейiн анықтау, 
яғни кiнәлiнiң өзiнiң жасаған әрекетiне және келтiрiлген нәтижеге психикалық 
көзқарасын анықтау үлкен мәнге ие. 
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтардың пайдакүнемдiк қылмыс екенi 
белгiлi. Ал қылмыс жасау барысында пайдакүнемдiк мақсаттың болуы, бiр 
жағынан әрекеттiң қоғамдық қауiптiлiгiнiң жоғарылығының, ал екiншi жағынан 
кiнәлiнiң ерекше жеке қасиеттерiнiң белгiсi. 
Жаза тағайындау барысында сот кiнәлiмен жасалған iс әрекеттердiң 
қоғамдық қауiптiлiк деңгейi мен сипатын, қылмыстық ниеттi жүзеге асыру 
деңгейi мен қылмысты аяғына дейiн жеткiзбеу себептерiн ескеру керек. 
Егер кiнәлi тек жымқыру ғана емес сонымен қатар қандай да бiр басқа 
қылмыс жасаса, жазаны индивидуализациялауда жазалардың жиынтығы 
бойынша жаза тағайындау ережелерiн негiздi қолдану елеулi мәнге ие. Жаза 
тағайындау барысында сот заңда бекiтiлген жекелеген жаза түрлерiне қатысты 
ережелер мен оларды қолдану тәртiбiн сақтауға мiндеттi. Мысалы бөтеннiң 
мүлкiн iрi мөлшерде тонау жолымен жымқыруға салған кәмелетке толмаған 
тұлғаға жаза тағайындау барысында бас бостандығынан айыру 12 жылдан 
аспауы керек. 
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауiптiлiк деңгейi әрбiр нақты жағдайда 
бiрқатар элементтермен анықталады. Олардың бiреулерi қылмыс құрамының 
элементтерi болып табылады және кiнәлiмен жасалған әрекеттi саралауға әсер 
етедi, ал басқалары қылмыс құрамының элементi болмаса да жасалған әрекеттiң 
қоғамдық қауiптiлiк деңгейiн және кiнәлiнiң тұлғасын сипаттайды. Оларға 
тiзiмi қолданыстағы ҚР ҚК 53, 54 баптарында берiлген ауырлатушы және 
жеңiлдетушi мән-жайлар, сондай-ақ нақты iстердi қарастыруда бекiтiлген басқа 
да мән жайларды (мысалы, кiнәлiнiң әлеуметтiк-саяси бейнесiн сипаттайтын 
мән жайлар: оның бұрынғы еңбек қызметi, тұрмыстығы тәртiбi, жасы, 
денсаулық жағдайы т.б.) жатқызуға болады. 

72 
Сот әрқашанда тонау үшiн жаза тағайындау барысында күш қолданылмай 
жасалатын тонау мен күш қолдану арқылы жасалатын тонаудың қоғамдық 
қауiптiлiк деңгейiнiң әртүрлiлiгiн, физикалық және психикалық күш 
қолданудың қоғамдық қауiптiлiгiнiң әртүрлiлiгiн ескередi. 
Мысалы, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы арқылы тонау кезiнде, 
мұндай топ қатысушыларының әрқайсысының қоғамға қауiптiлiгi әртүрлi. Бұл 
мән жайлардың барлығы заңның тиiстi бабының санкциясының шеңберiнде 
кiнәлiге жаза тағайындау барысында сотпен ескерiлуi тиiс. 
Сот тәжiрибесi көрсеткендей қолданыстағы ҚР ҚК 54 бабында аталған 
ауырлатушы мән жайлардың қатарында тонау үшiн жаза тағайындау 
барысында соттар бұрын қандай да бiр қылмыс жасаған тұлғаның қылмыс 
жасауы, ұйымдасқан топтың болуы, жасөспiрiмге, қарттарға немес дәрменсiз 
күйдегi тұлғаларға қатысты қылмыс жасау фактiлерiн жиi кездестiредi. 
Мысалы, К бiрнеше рет мектептен қайтып келе жатқан балаларды 
тоқтатып, ұрып-соғамын деп қорқытып олардың ақшасын тартып алғаны үшiн 
кiнәлi деп танылды. Сот iстiң мән жайларын ескере отырып К-нi ҚР 1997 
жылда қабылданғын ҚК 178 бабының 2 бөлiгiне сәйкес ұзақ мерзiмге бас 
бостандығынан айыруға үкiм шығарды. 
Сот тәжiрибесi кәмелетке толамғандардың үлкендердiң әсер етуiмен жиi 
тонау жасайтындығын көрсетедi. 
Ересек тұлғалардың кәмелетке толмағандарды қылмыс жасауға 
тартуының қоғамға қауiптiлiк деңгейiн ескере отырып ҚР Жоғарғы Сот 
Пленумы 11.04.02 ж. «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды 
қылмыстық, қоғамға қарсы қызметке тарту iстерi бойынша сот тәжiрибесi 
туралы» қаулысында: кәмелетке толмаған тұлғаны қылмысқа тартқан 
кәмелетке толған тұлғалардың әрекетi жасалған нақты әрекет үшiн және 
кәмелетке толмаған тұлғаны қылмыстық әрекетке тартқаны үшiн жауаптылық 
(ҚР ҚК 132 бабы) көздейтiн баптардың жиынтығы бойынша саралануы керек 
деп арнайы көрсетiлген.Бұл орайда қылмыстық жауаптылық туындайтын жасқа 
толмаған тұлғамен жасалған қылмыс адамдар тобымен жасалған деп 
танылмайды. Мұндай жағдайларда қылмысты орындаушы ҚР ҚК-ң 28 бабының 
2 тармағына сәйкес кәмелетке толмаған тұлғаны қылмыстық әрекетке тартқан 
ересек тұлға болып табылады. 14 жасқа толмаған немесе 14 пен 16 жас 
аралығындағы тұлғаларды қылмыс iстеуге тартқан жағдайда, егер олар заң 
бойынша бұл қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтын болса, 
кәмелетке толған тұлға оның қылмысқа қатысу нысанына қарамастан сол 
қылмыстың орындаушысы болып табылады, сонымен қатар оның әрекетiн 
Қылмыстық кодекстiң кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тартқаны 
үшiн жауаптылық көздейтiн бабының жиынтығына сәйкес саралау керек. 
Сот жаза тағайындау кезiнде ауырлататын мән жайлармен қатар 
жауаптылықты жеңiлдететiн мән жайларды ескеруге мiндеттi. 
Сот тәжiрибесiнде жымқыру үшiн жаза тағайындау барысында ҚР 
қолданыстағы ҚК-ң 53 бабында көрсетiлген жеңiлдететiн мән жайлардың 
iшiнен жиiрек кездесетiнi: қылмысты кәмелетке толмаған тұлғаның жасауы, 

73 
қылмыскердiң шын өкiнуi, қылмысты алғаш рет жасау, оқыс оқиғалардың 
тоғысуына байланысты қылмыс жасау, келтiрiлген зиянды өз еркiмен өтеу т.б. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың көпшiлiгi мас адамдармен 
жасалады. Сондықтан дұрыс жаза тағайындауда мас болу жағдайын соттың 
қалай бағалауы елеулi мәселе. 
Заң әдебиеттерiнде В.С. Орлов мас күйiнде қылмыс жасауды кiнәнi 
жеңiлдететiн жағдай ретiнде тану қажеттiгiн айтқан, яғни кiнәлi спирттiк 
iшiмдiктердi терiс пайдалануының салдарынан өз әрекетiн түсiнбейдi деп 
көрсеткен.
Ал С.В. Бородин басқа көзқараста: «Бiздiң ойымызша мас болу 
жауаптылықты ауырлатушы мән жай ретiнде немесе қылмысты саралауға әсер 
етпейтiн мән жай ретiнде танылуы керек»-деп жазды. «Ал мас болуды 
жеңiлдетушi мән-жай ретiнде тану бұл кемшiлiкке деген негiзсiз жеңiлдiк 
берудiң дәлелi» [130, с. 104].
Бұл көзқарас шынында дұрысырақ. Алкагольдiк мас күйiнде қылмыс 
жасаған тұлға, соның iшiнде егер де ол алкагольдi үздiксiз терiс пайдаланатын 
болса, оны жақсы жағынан көрсетпейдi. Сондықтан мас күйiнде ауырлататын 
мән жайда тонау жасаған тұлғаға жаза тағайындау кезiнде сот мұндай 
жағдайларды жауаптылықты жеңiлдететiн мән жай ретiнде қарамауға тиiс. 
Ерекше жағдайларда бұрын тек жақсы жағынан көрiнген тұлға бiрiншi рет 
кездейсоқ мән-жайдың тоғысуының нәтижесiнде ҚР ҚК 187, 188 баптарында 
қарастырылған қылмысты жасаса ғана мас болу жағдайын жауаптылықты 
жеңiлдетушi мән жай ретiнде қарауға болады. 
Кей кезде тұлғаны қылмысы үшiн соттау барысында жазаны жеңiлдету 
қажеттiгi туындауы мүмкiн. Бұл егер бiрнеше жеңiлдетушi мән жайлардың 
болуы мен жасалған әрекеттiң де оны жасаған субъектiнiң де сипатына қатысты 
жеңiлдетушi жағдайлар болған кезде орын алады. 
Жаза тағайындау барысында қолданыстағы ҚР ҚК-ң 52 бабында нақты 
көрсетiлгендей сот қоғамдық көзқарасты ескеруi керек. Жымқыру iстерi 
бойынша сотқа қоғамдық ұйымдардан не қызметкерлер ұжымынан кiнәлiнi бас 
бостандығынан айырып, түзеу және қайта тәрбиелеуге берудi берудi сұрайтын 
өтiнiштер жиi түсетiндiгiн сот тәжiрибесi дәлелдейдi. Кейбiр өтiнiштерде 
кiнәлiге шартты түрде соттауды қолдануды нақты көрсетiледi. Алайда сот бұл 
өтiнiштердi сот сенiмi мен қоғамдық көзқарастар сәйкес келген кезде ғана 
қанағаттандырады. Мұндай өтiнiштердi негiзсiз қайтаруға, дәл сол сияқты 
орынсыз орындауға да тыйым салынады. 
Сотпен қолданылатын қылмыстық жаза қылмыстың алдын алу 
шараларының жүйесiне кiредi және ол қылмыстың алдын алудағы жалғыз тәсiл 
емес. 
Сонымен қарақшылық пен тонаудың негізгі айырмашылығы мынада:
1) тонаудың объектісі меншік, қосымша объектісі ретінде (күш қолданып 
тонағанда) адамның денсаулығы болуы мүмкін, бірақ бұл әрқашанда 2 объекті 
бірдей болады дегенді білдірмейді, тонау күш қолданбай да жасалына береді. 
Ал қарақшылықта міндетті түрде екі объектінің де болуы керек;

74 
2) тонаудың құрамы құрылымы жағынан материалды, яғни міндетті түрде 
залалдың орын алуы шарт. Ал қарақшылық формальдік құрамға жатады, яғни 
мұнда залалдың орын алуының қажеттілігі жоқ, тек шабуыл жасаған сәттен 
бастап қылмыс аяқталған деп деп танылады;
3) күш қолданып жасалған тонау қарақшылықтағы сияқты физикалықпен 
қатар психикалық та болуы мүмкін. Бірақ ол адам өмірі мен денсаулығына 
қауіпті емес болуы керек. Ал қарақшылықта күш қолдану адам өмірі мен 
денсаулығына қауіпті болып табылады, яғни қарақшылық қоғамдық қауіптілігі 
жағынан ауыр болып келеді.
Бөтеннің 
мүлкін 
жымқырумен 
байланысты 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтардан келетін зардаптар жаңа қылмыстық заңнамада нақтыланып, 
қылмыстық құқықбұзушылық құрамдарының жаңа түрлері ауырлататын және 
аса ауырлататын түрлері ретінде қылмыстық заңнамаға енгізілгін. Олар 
«ақпаратттық жүйеге заңсыз кіру не ақпараттық-коммуникациялық желі 
бойынша берілетін ақпаратты өзгерту жолымен жасалған іс-әрекеттер» және 
«мұнай-газ құбырынан жасалған ұрлық» құрамдары.
Қолданыстағы 
Қазақстан 
Республикасы 
Қылмыстық 
кодексінің 
жаңашылдықтарының қатарында мұнай-газ құбырларынан жасалған ұрлық 
құрамын (188-баптың 4-бөлігін) айтуға болады. Бұл құқық бұзушылық құрамын 
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 188-бабының 4-бөлігінде 
«Ұрлық» құқық бұзушылық құрамының аса ауырлатылған түрі деп бекітуді 
жеткіліксіз деп табамыз. 
24 қараша 2010 жылы Tengrinews.kz мәліметтеріне сүйенсек, Қазақстан 
Республикасында мұнай құбырларынан мұнай ұрлау үшін 100-ге жуық адам 
ұсталған, мұнай құбырларынан мұнайды ұрлау бойынша 97 оқиға тіркелген, ал 
2009 жылы 15 қылмыстық топтың әрекеттері әшкереленген.
Мұнай құбырларын қорғауға маманданған ЖШС Semser Security 
құрылымының мәліметтеріне сәйкес барынша криминогендік аймақтар болып 
Ақтөбе, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау және мұнай қоры 
болмағанмен аумағы арқылы өтетін мұнай құбырлары бар Қарағанды 
облыстары танылады.
Соңғы 
үш-төрт 
жылдықта 
мұндай 
қылмыстық 
әрекеттерді 
жасаушылардың белсенділігі артқан, 640 жуық кесілген құбырлар табылған, 
180 жуық адам ұсталған, олардың тек 26 ғана сотталған.
Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы аудандық сотының баспасөз 
қызметінің хабарлауынша «Нефть-Казахстан» ЖШС-нің №203 Төре-арық 
ауылындағы жанармай құю бекетінің бас директоры азамат Б.А. 1 маусым мен 
1 шілде 2014 жыл аралығында бір айда жанармай сатудан түскен 12 947 093 
теңгені тапсырмай ЖШС-ке жалпы құны 14 230 023 теңге көлемінде аса ірі 
мөлшерде залал келтіргені үшін Ордабасы аудандық сотымен кінәлі деп 
танылып, мүлкі тәркіленіп жеті жылға бас бостандығынан айыруға және үш 
жылға дейін мемлекеттік және коммерциялық ұйымдарда басшылық қызмет 
атқару құқығынан айыру жазасына кесілді.

75 
2011 жылы «КазМобилКоммерц» ЖШС мен «КТДС Ойл» ЖШС 
директорлары мұнайды жымқырғаны үшін 5 жыл бас бостандығынан айыру 
түріндегі жазаға кесілген болатын.
2009 жылы 10 жағдай, 2010 жылы 23, 2011 жылы 66; 2012 жылы
69 жағдай мұнай құбырынан мұнай ұрлау фактілері бойынша іс қаралған. Ал 
шын мәнінде мұнай және мұнай құбырларынынан жымқыру фактілері өте 
көп, оны кесілген құбырлардың бұл сандардан уш-бес есеге дейін көп 
болуынан да байқаймыз.
Сонымен қатар 248 (радиоактивтік материалдарды жымқыру немесе 
қорқытып алу) және 255-баптарға (қару жарақты жымқыру немесе қорқытып 
алу) қатысты 2010-2014 жылдар арасындағы ресми статистикалық 
мәліметтерге көз жүгіртетін болсақ бұл құрамдар жыл сайын 2-3 қылмыс 
оқиғасынан артық тіркелмегендігін байқадық. Яғни бұл құрамдар жылына
2-3 рет қана жасалғанына қарамастан қылмыстық заңнамада дербес қылмыс 
құрамы ретінде өз бекітілімін тапқан. 1997 жылы егемендік алған еліміз 
тарихындағы алғашқы қылмыстық заңнаманы қабылдау барысында мұнай,-
газ өнімдерін өндіру бүгінгідей қарыштап дамымаған да болар. Сондықтан 
бұл табиғи ресурсты жымқыру әрекеттері өз алдына тіркеліп отырмаған 
болар. Алайда қазіргі мұнай-газ саласының қарқыны мен кесілген құбырлар 
бұл саладағы жымқыру әрекеттерін заң шығарушыдан криминализациялауды 
талап еткен болар, алайда мұнай-газ құбырынан ұрлау деп 188-баптың аса 
ауырлатылған түрі ретінде емес, жаңа қылмыс құрамы ретінде өмір сүруіне 
толықтай қақысы бар деп есептейміз.
Мұнай-газ саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың соңғы 
бесжылдықтағы ұдайы өсу тенденциясымен сипатталатын көрінісі мен олардың 
қоғамға қауіптілігінің жоғарылығын, құбыр өткізу жүйесінің қауіпсіздігіне, 
мемлекеттің, мұнай тасымалдау ұйымдарының экономикалық мүддесіне елеулі 
қатер төндіретінін, жер бетіне мұнай өнімдерінің төгілуіне байланысты 
қоршаған ортаға, экология мен халықтың денсаулығына орны толмас зиян 
келтіретінін, мұндай қылмыстарды істеу тәсілдерінің ауырлығын ескеріп, 
мұнай-газ құбырынан жасалған құқық бұзушылық құрамын қолданыстағы 
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 188-бабының 4-бөлігінде 
«Ұрлық» құқық бұзушылық құрамының аса ауырлатылған түрі деп бекітуді 
жеткіліксіз деп табамыз. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне 
193-1 «Мұнай-газ құбырларынан алынатын мұнай-газ және мұнай-газ өнімдерін 
жымқыру» деп аталатын жаңа, дербес бапты енгізу қажет. Бұл баптың мәтінін 
төмендегідей түрде ұсынамыз:
1. Мұнай-газ құбырларынан алынатын мұнай-газ және мұнай-газ 
өнімдерін жымқыру - мүлкі тәркіленіп не онсыз екі мың айлық есептік 
көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не үш жылдан бес жылға дейінгі 
мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан 
айыруға жазаланады.
2. Бірнеше рет жасалған дәл сол іс-әрекеттер – мүлкі тәркіленіп үш мың 
айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не бес жылдан 

76 
жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас 
бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген ірі мөлшерде 
жасалған іс-әрекеттер–мүлкі тәркіленіп төрт мың айлық есептік көрсеткішке 
дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не алты жылдан он жылға дейінгі мерзімге 
бас бостандығын айыруға жазаланады. 
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген: 
1) қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысумен; 
2) аса ірі мөлшерде жасалған іс-әрекеттер мүлкі тәркіленіп он жылдан 
астам мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ерекше құнды заттарды жымқыру - қылмыстық кодексте жымқырудың 
ерекше түрі ретінде көрсетілген. Қолданыстағы Қылмыстық кодекстің 193-
бабының 1-тармағында ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени 
жағынан құнды заттар мен құжаттарды жымқыруга салу, жымқырудың жасалу 
тәсіліне қарамастан осы қылмыс құрамын құрайды деп белгіленген.
Жымқырудың осы түрінің заты болып ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік 
немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттар танылады. Бұларға 
археологиялық қазбалар нәтижесінде табылган ерекше заттар, көркемдік 
маңызы бар ерекше заттар (картиналар, скульптуралық шығарма, әртүрлі 
нәрселерден жасалған көркем бұйымдар), көне кітаптар, сирек қолжазбалар, 
көне мәнеттер, ордендер, ғылым немесе мәдениет үшін аса құнды құжаттар 
жатады. Жеке тұлғалардың, мемлекет пен қоғам үшін осындай заттардың 
ерекше құндылығына қарап ерекше құнды заттарды жымқыруды аса ірі 
мөлшердегі жымқыру түріне жатқызуға болады. Қолданыстағы Қазақстан 
Республикасының Қылмыстық кодексінде аталған іс-әрекеттер үшін 
жауаптылық белгілейтін норманың санкциясында «кінәлінің осындай іс-
әрекеттерді істеуі ...мүлкi тәркiленiп немесе онсыз алты жылдан он жылға 
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады» деп бекітіліп жазасы 
қатаңдатылды. Жай құрамы үшін ауыр, ауырлатылған құрамы үшін аса ауыр 
қылмыстар санатына заңшығарушымен жатқызылған.
Заттар мен құжаттардың ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени 
жағынан құндылығы, олардың ақшалай бағасымен бірге тарихи, ғылыми 
немесе мәдениет үшін бар немесе жоқтығына байланысты сараптамалық 
қорытынды негізінде анықталады. 
Қылмыс объективтік жағынан ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік немесе 
мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды жымқыруға салу, жымқырудың 
тәсіліне (ашық, жабық, күш қоддану арқылы, алдау немесе сенімге қиянат 
жасау) қарамастан жасалады. Мұндай әрекеттерді істеу ұрлық, алаяқтық, 
иеленіп кету немесе ысырап ету, тонау я болмаса қарақшылықпен жасалуы да 
мүмкін. 
Қолданыстағы ҚР ҚК 193-бабы ерекше құнды заттарды жымқыруға 
салғаны үшін қылмыстық жауаптылықты қарастырып отыр. 
Ерекше құнды заттар мен құжаттарды жымқыруға салу сол заттарға кінәлі 
адам толық иелік еткен уақыттан бастап аяқталған деп саналады.

77 
Көрсетілген 
қылмыс 
құрамы 
субъективтік 
жағынан 
тікелей 
касақаналықпен және пайдакүнемдік максатпен жүзеге асырылады. 
Қылмыс құрамының субъектісі 16 жасқа толған жеке тұлғалар танылады.
Жымқырумен байланысты қылмыс нысандарын тар және кең мағынада 
қарауға қатысты теориялық пікірлер, көзқарастар болғанымен, қылмыстық 
құқық теориясы жымқыру нысандарына ұрлық, тонау, алаяқтық, бөтеннің 
мүлкіен иеленіп алу немесе ысырап ету және қарақшылық құрамдарымен қатар, 
ерекше құнды заттарды ұрлау да жататынын бұрында-ақ бекітіп қойған. 
Ғылымның жетістігі әрқашан да ғылыми методикалық жағынан бекітіліп 
барып жеңіске жететінін ескерсек, бұл нысандар біздіңше даусыз әрі сенімді.

78 

жүктеу/скачать 1.21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: