Прадмова. I. Прынцыпы беларускага правапісу

№ 1)

Ці песьню дзяўча запяе,

Ці конік ў дарозе праскочыць трусцою,

Ці вецер ў палёх зазлуе,

Ці гром гучнабежны пракоціцца ў хмарах,

Ці грукне над лесам пярун,—

2) Па ліку параўнальных думак кругасказы бываюць: а) двухсустаўныя, б) трохсустаўныя, в) чатырохсустаўныя і г. д. Суставы кругасказу аддзяляюцца адзін ад другога або коскай, або кропкай з коскай, у залежнасьці ад іх пашыранасьці; напрыклад, у кругасказе № 1 суставы аддзелены адзін ад другога коскамі, а ў наступным кругасказе больш пашыраныя суставы аддзелены кропкай з коскай, а рэшта—коскай:

№ 2)

Калі асеньнія навіны

Рваў лісьце вецер, а мароз,

Наліўшы ягады рабіны,

Траву губіў, і мы нагой

Ўзрывалі прэлых лісьцяў слой;

Калі патроху чырванелі

Чаромха, ліпа, стройны клён,

А гнёзды змрочныя варон

Між голага гальля чарнелі,

І грозны вечару пажар

Палаў між бурасівых хмар;

Калі асеньні вецер дзіка

Стагнаў і глуха па начах

Грымеў у наш залезны дах,—

Тады да лета Вераніка

Ад нас зьнікала ў інстытут.

№ 3)

Зор сініх сьвет праз небасхіл,

І улягаўся вулак пыл,—

Мы ўсе пяялі каля хаты,

І напаўняў нягучны хор

Маркотнай песьняй сьціхлы двор.

№ 4)

Падымуць часам шурум-бурум;

Ці абярэцца з іх якая,

Зьнячэўку пеўнем засьпявае

Для большай важнасьці, вагі;

Ці дзесь крумкач разок, другі

У небе крумкне смутна, глуха;

Ці ў юшках песьню завіруха

Зацягне жаласна, нудліва;

Ці загугукае страхліва

Злы гэты дух—сава-начніца—

Ў кустох альховых над крыніцай,

Гугукне так, што сэрца ные,

Што аж сабака і той завые,—

Усё гэта—дрэннае злучэньне,

Праявы страшнай абвяшчэньне.

Для выдзяленьня прыдатка (§ 25), зваротка (§ 26), пабочных слоў і сказаў (§ 28 і § 33), пасьля выклічнікаў (§ 27), для выдзяленьня дапаўненьня з прыназоўнікамі “апроч” (апрача), “заместа” (Апроч ластавак, тут вадзіліся яшчэ шпакі. Заместа мяне, паслалі заграніцу майго брата), перад злучнікамі але, ды (=але), і, калі імі пачынаецца новы сказ (Жыта злажылі, ды не надоўга. Сонца прыгрэе, і сьнег растане), для выдзяленьня аднакіх членаў у зьлітым сказе (§ 29), залежных або даданых сказаў (§ 31), злучаных сказаў (§ 30), пры паўтарэньні якога-небудзь слова (Гэта быў стары, стары лес. Ідзеш, ідзеш ды спынішся супачыць), для аддзяленьня якой-небудзь даданай часьціны сказу, выражанай некалькімі словамі (Рабенькая круглая кароўка, увелькі з вераб’інае вочка, паўзла па гладзенькай былінцы), пасьля дапаможнікаў але, так, не, пастаўленых перад сказамі (§ 27, 5) для аддзяленьня членаў кругасказу (§ 35, 2).

Прыдзі пад вечар ты на поле ды палюбуйся ім, саколе! Усход жыве, гарыць, палае, слупы-праменьні падымае (Я. Кол.). Прывет табе, жыцьцё на волі! Там ня трэба ні шчасьця, ні ласкі; там няма ні нуды, ні клапот. Па-над белым пухам вішань, быццам сіні аганёк, б’ецца-ўецца шпаркі, лёгкі, сінякрылы матылёк. Гэй, варушэцеся, коні панурыя! Ад родных ніў, ад роднай хаты, у панскі двор дзеля красы яны, бяздольныя, узяты ткаць залатыя паясы. І тчэ, забыўшыся, рука, заміж пэрсыцкага узору, цьвяток радзімы васілька. І цягам доўгія часіны, дзявочыя забыўшы сны, свае шырокія тканіны на лад пэрсыдзкі ткуць яны. Мы сквапна цягнемся к старым поэтам, каб хоць душой у прошлым патануць (М. Багд.). Хоць усім братом ня соладка жылося, але меншаму брату выпала самая горшая доля (Т. Гушча). На прыгуменьні, поруч з садам, павець з гумном стаяла радам (Я. Кол.). Хоць віхры шалеюць, хоць песьні нямеюць, хоць страшна замучаны ты,—за добрую справу, за шчасьце і славу душу вырывай з цемнаты! (Я. Куп.). Лес гудзе, дрыжаць галіны, стогне бор хваёвы; глуха шэпчуць верхавіны, гнуць свае галовы (Я. Кол.). Не, не здаволіш чалавека, і будзе вечны ён калека (Я. Кол.).

Пасьля пералічэньня, дзе прапушчана некае слова (Вясна, лета, восень і зіма—поры году), калі хочуць затрымаць увагу (Гляньце—нехта едзе. Падсадзі—сарву я грушку), замест “ёсьць” у сустаўным выказьніку (Чужая сіла—асіна. Лішняя нітка— палатну завада), у сказе, які служыць адказам на пытаньне (А хіба-ж там ён?—Там), пасьля пералічэньня аднакіх членаў у зьлітым сказе (§ 29), пры выдзяленьні некаторых прыдаткаў (§ 25), для выдзяленьня пабочнага сказу (§ 33), пры хуткім пераходзе ад аднаго дзеяньня да другога (§ 30, 5), калі прапушчаны прычынны, супраціўны або ўмоўны злучнік (§ 31, 4), пры аддзяленьні мовы аднае асобы ад другой (§ 34, 5), у кругасказе (§ 35) і, наогул, калі прапускаецца якое-небудзь слова (Поле—жоўты пясок).

Злучок ставіцца (24, II):

Калі слова паўтараецца для памацненьня (Чуць-чуць ліпіць), пры складаных прыметах (сьнежна-белы, цёмна-сіні), у складаных прыназоўніках (па-над, з-за, з-пад), для злучэньня частак бы(б), жа(ж) з папярэднім словам (Рад-бы даць, каму-б гэта даць. А мой-жа ты саколік! Да куды-ж ты, дуб зялёны, пахінаешся?), у падвойных фаміліях (Дунін-Марцінкевіч, Лапко-Лабаноўскі).

Чужаслоўе (§ 34), прыдатак (§ 25, 7), слова, на якое зварачаецца асаблівая ўвага або якое ўжываецца ў пераносным, няўласным значэньні (Прызнаюся, я не спадзяваўся такой “далікатнасьці” ад мужыка. З мёду даўней варылі моцнае пітво—“мёд”. Па ваду ідзе—“дзень добры” дае).

Для выдзяленьня пабочных сказаў (§ 33), навуковых тэрмінаў, некаторых паясьняльных слоў, паветалізмаў. (Кажуць, што дрыгвічы называліся так дзеля таго, што жылі па нізкіх, балотных мясцох (дрыгвах). Пакланяліся нашыя продкі грому (Пяруну), сонцу (Дажбогу) і іншым зьявам прыроды. Ён цеміў (разумеў), што гэта ня так).

Даўней былі “путныя баяры”, каторыя павінны былі правіць дарогі. На высокай гарэ, дзе ніхто не арэ, толькі птушка-арол дзе садзіцца,—там ўзбудую-ўзьвяду, нізі ўсёй на віду, мураваную вежу-званіцу (Я. Куп.). Ясна-сьвяточна ў красы ўбярыся, птушкаю вольнай сягні ў вышыню, з сонцам злучыся, зоркай іскрыся, славай акрыйся— выйдзі спаткаці вясну! (Я. Куп.). Неба, сонца, месяц, зоры, людзі, пушча, ўся зямля—усё да сэрца штось гаворыць, ўсюды бачу моц жыцьця (Я. Куп.). На прыгуменьні, поруч з садам, павець з гумном стаяла радам, а пад паветкай ўсе прылады: вазок, калёсы, панарады, старыя сані, восі, колы і вульляў некалькі на пчолы, яшчэ няскончаных; судзінка, стары цабэрак, паўасьмінка, і розны хлам і лом валяўся, ад сонца, дожджыку хаваўся (Я. Кол.). Усё прачнулася прад вачыма беднае кабеты: маладыя дні дзяціны, дзявочыя леты, радасьць жыцьця і нягоды, сваркі, трасяніна—усё, чым жыцьцё спатыкае кепскую часіну, усё прыпомнілась старэнькай (Я. Кол.). Галоднаму і пушнінка—малінка. Шчырая праца—мазалёвая. “Што-то будзе, што-то будзе?” у межах шэпча жыта. Спаленай нівы жаданьне ня збыта—міма хмурынка прайшла. На дварэ—паленьне, трэскі, куча сьметніку ляжыць. Чорная Русь (цяперашняя Горадзеншчына) у свой час была асобным князёўствам. Гэта толькі гутарка адна—“прыехаў”: проста забралі сюды—і ўсё, бо дома ня было дзе дзецца. Бывала, заміж “благодарю”, скажа Міхась “дзякуй” ды аж пачырванее ад сораму. Еўка ніколі не хадзіла на сяло, бо дзеці дражнілі яе “рыжая”. Цяпер зямлю і фабрыкі адабралі ад багатыроў ды аддалі іх тым, хто на іх працуе—рабочым і сялянам. Час прыдзе—увесь сьвет засьвяткуе вялікі дзень Першага Мая (М. Кудз.). У дзяцінстве я ня мог вымавіць “р”, а казаў “рл”. Яшчэ некалькі часу—і вёска зусім засыпае. Болей навукі—меней страху. Але не-не, ды смутна стане. Сяк-так прымайстраваўся наш падарожны каля печы (Я. Кол.). “Я табе лялек нараблю і “катка” запяю”, казала Марылька брату. А жнейкі жнуць, іх твар палае, іх пражыць, сушыць смага тая, якую трудна ім здаволіць, якая толькі “піць! піць!” моліць (Я. Кол.).

Пасьля простага пытаньня ў пытальным сказе (§ 23), пасьля ўскоснага пытаньня ў тым выпадку, калі перад косным пытаньнем стаіць двукроп’е (Скажы мне, дубе: чаму ты ня гнешся перад бураю? Скажы мне, дубе: адкуль твая сіла? Скажы мне, браце: чаму я такая слабая?).

Пасьля клічнага сказу (§ 23), пасьля зваротка (§ 26), пасьля выклічніка (§ 27).

Клічнік і пытальнік пры пэўнай пабудове сказу могуць мець значэньне пункта, пункта з коскай і коскі.
7. Трохкроп’е.
Трохкроп’е, або шматкроп’е ставіцца:

Пры недаказе або перарыве мовы (§ 30, § 34, 2) пры выражэньні моцнага пачуцьця (Тхор!.. тхор!.. дзяржы яго!.. дзяржы псяюху!.. Эх, ды і тхор-жа!.. Восьць, аж зьзяе!.. Я. Кол.).

Паміж сузалежнымі сказамі (§ 31), паміж аднароднымі членамі ў зьлітым сказе для больш выразнага чытаньня, асабліва тады, калі яго члены значна пашыраны (Падарожны расказаў людзям аб працы і вялікіх турботах, ім перанесеных; аб вышыні тых гор, якія ён бачыў; аб глебе ў тых краёх, надзвычайна ўрадлівай; пра зьвяроў і птушак, невядомых у нашым краі; пра людзей з непадобнай, інакшаю гаворкай), паміж злучанымі сказамі (§ 30), у кругасказах (§ 35).

Выйдзі на поле, на сенажаці, выйдзі спаткаці вясну! (Я. Куп.). За праўду, за шчасьце, за лепшую долю вазьміся, мой дружа, пастой; у крыўду ня дайся, свайго дабівайся, адвага хай будзе з табой! Хай горкія сьлёзы, што ў сьпеку, у марозы ліюцца па беднай зямлі, дадуць табе, браце, сіл гора змагаці і ў сэрцы распаляць агні! (Я Куп.). Ранюткі час. Нідзе нікога. Між дрэў зьвіваецца дарога, а па дарозе ты з кашом у лес шыбуеш ціхачом (Я. Кол.). Весела пазірае ўвесну сонца на зямлю, як маці на сваё дзіця: загляне яно ўсюды—і ў бедную сялянскую хату, дзе так бедна і нявесела, і на пяшчаную горку, і ў лагчынку, дзе думаў сьнег знайсьці сабе прыпынак, і ў лес, і на луг—усюды льлецца яго сьвет і цяпло. Што мне багацьце? Бяз грошай, бяз золата быў-бы магнат я, кароль, багатыр там, дзе пад націскам роднага молата жыцьце куецца (А. Гар.). Будзіцца со сну наша зямліца; расьце на кусьце лісточак, зелянее тады травіца; аджыў жучок і матылёчак; шэра зязюля зранку і ўвечар яра кукуе ў садзе; павее ціхі і цёплы вецер; пойдзе скацінка ў стадзе (Ст. Ул.). Што шуміш так неспакойна, жыцейка, у полі? Ці ня чуеш, што пад градам зьляжаш ў роўным доле? (Я. Кол.). Лес! аб чым шумяць твае вяршыны? Лес! што шэпчаш, векавы? Браты! вялікая дарога чакае нас і родны край (Я. Кол.). Эх ты!.. Толькі хвалішся... Глянуў—і то самлеў!—Дзяціны час!.. Я памятаю зімы прыход у нашым краю: стаіць над лесам шум маркотны, па небе хмары, як палотны, паўночны вецер расьцілае, і бель над далямі зьвісае (Я. Кол.). Дзяўчынка абярнулася да бацькі, што нязграбна, па мужчынску, кошкаўся каля печы, ды сказала: “Тата, кіньце!.. Я зраблю... я ведаю”... Канец... Як проста гэта слова і многазначна, заўжды нова! Канец!.. Як многа разважаньня і засмучонага пытаньня ў гэтым простым, страшным слове! (Я. Кол.). Пастой! А там што?—Там? Гармата.—Чаму-ж няма пры ёй салдата?—Я. Кол.). Жнейкі на ніве рэжуць сквапліва, уюць перавяслы няслабкі; вяжуць снапамі, валяць радамі, ставяць у мэндлі і бабкі (Ст. Ул.). Праца ўвесь сьвет ускарміла, праца нам шчасьце дае; працаю сілы прыроды к людзям у слугі ідуць, з ёю-жа ў сьвеце народы лепшае долі прыждуць (Ц. Гарт.).

Станьце, хмурынкі, над рубяжамі родных палеткаў, палёў! Каршун, падняўшыся высока над лугам, круціцца ў небе, выглядаючы сабе пажытак, і нудны крык яго галосна расплываецца над супакоеным лугам.

Піліп стары ў грамадзе старшынёю быў з паўвеку; ці ў працы, ці ў радзе—няма, як ён, чалавека; шчыры, добры і разумны, гаспадар прытым на дзіва; вёў найлепей сход наш шумны, судзіў, радзіў справядліва (Я. Луч.).

Калі сказ выражае сабою пытаньне, то ў канцы яго ставіцца пытальнік.

Калі ў сказе выражаецца покліч, загад, просьба, перасьцярога, страх, радасьць, зьдзіўленьне ці што падобнае, то ў канцы ставіцца клічнік.

Сказ, цесна зьвязаны сэнсам з наступным сказам або злучаны з ім злучнікам і, ды (=і), а, мае на канцы коску.

Сказ разьвіты, цесна зьвязаны сэнсам з наступным сказам, можа мець на канцы і кропку з коскай.

2) Калі звычайна ставіцца ў сказе працяжнік? Калі ўжываецца злучок?

3) Якімі знакамі прыпынку выдзяляецца зваротак?

4) Якімі знакамі прыпынку выдзяляецца прыдатак?

5) Якімі знакамі прыпынку выдзяляюцца выклічнікі?

6) Якімі знакамі прыпынку выдзяляецца пабочнае слова?

7) Чым аддзяляюцца ў зьлітым сказе падобныя часьціны?

8) У якіх выпадках падобныя часьціны ў зьлітым сказе, зьвязаныя злучнікамі і, ды (=і), або, ці, то, ні і інш., могуць аддзяляцца адзін ад другога коскамі?

9) Якія яшчэ знакі прыпынку бываюць у зьлітым сказе?

10) Якімі знакамі прыпынку аддзяляецца дадана-залежны сказ?

11) Якімі знакамі прыпынку выдзяляюцца дзеяпрыметныя і дзеяпрыслоўныя выражэньні? Калі яны не выдзяляюцца?

12) Калі паміж злучанымі сказамі ставіцца коска? кропка з коскай? двукроп’е?

13) Чым выдзяляюцца пабочныя словы ў сказе?

14) Чым выдзяляецца чужаслоўе?

15) Які знак прыпынку ставіцца перад чужаслоўем?

16) Якімі знакамі прыпынку выдзяляюцца словы аўтара, калі яны стаяць пасярэдзіне чужаслоўя?

17) Калі ставіцца трохкроп’е?

18) Якімі знакамі прыпынку выдзяляюцца суставы ў кругасказе?

Родную дзяціну

І украдкам выцірае

Рукавом сьлязіну.

“Будзь паслушна ты, дачушка!”

Навучае матка:

“Дагаджай чужым ты, служка,

Ды цярпі, дзіцятка!

Не адзін раз твае вочкі

Заплывуць сьлязою:

Твая доля—цямней ночкі,

Цяжка быць слугою!

Ня ўважыць чужаніца

Ручак тваіх белых;

Поту выльлецца крыніца

З шчочак загарэлых.

Леткам ўстанеш раней зоркі,

Перша пойдзеш ў поле.

Ох, дачушка, хлеб твой горкі,

Горка твая доля!”

Маці дочку разважае,

Сябе цешыць стара;

Жаль ёй к сэрцу падступае,

Як-бы тая хмара.

Пакідае хатку.

“Ну, матулька, будзь здарова!”

І цалуе матку.

Вышла маці ўсьлед за ёю.

Стала пры парогу

I, падпёршы твар рукою,

Глядзіць на дарогу.

Доўга матка ўсё глядзела,

Доўга паглядала,

Покі Ганны хустка бела

З вачэй не прапала...

Заварушыся, наш край!

Люд беларускі! рві свае путы!

Новую песьню сьпявай!

Доля ня прыдзе сама,

Воля ня зойдзе к нам стараною—

Збоку дарог ей няма.

Долі свае кавалі.

Годзі-жа, досыць панукаці намі,

Гнаць з нашай роднай зямлі!

Будзем мы жыць без паноў.

“Самі вы дбайце лепей пра неба”,

Скажам мы так да ксяндзоў.

Будзем свой скарб ратаваць!

Годзі тэй крыўды! У ногу з братамі

Пойдзем наш край вызваляць.

Заварушыся, наш край!

Люд! вызваляйся, рві свае путы,

Новыя песьні сьпявай!

Эх, гасьцінцы, родныя гасьцінцы! Хто перакажа нам вашы казкі, разгадае думкі, назьбіраныя і напісаныя на гэтых камлёх вашых прысадаў?!

Ноч была і так цёмная, а то яшчэ ў лесе. Ішоў ён, ішоў ды неяк заблудзіў і раптам, як шабаўтне кудысь пад зямлю! Упаў і ня так пабіўся, як налякаўся. Што яно такое?

Падумаўшы—дагадаўся: гэта была воўчая яма. Гэтак лавілі ваўкоў: выкапаюць глыбокую яму, прыкрыюць зьверху тонкім гальлём і прынаду паложаць. Воўк прынаду счуе, пабяжыць да яе ды ў яму і праваліцца.

Як дагадаўся скрыпач, дык трохі супакоіўся. Калі чуе— у яме штось як завые! Скрыпач так і пахаладзеў. Глянуў— ажно проці яго як-бы дзьве сьвечкі гараць. Скрыпач ведаў, што ў ваўка папоцемку вочы сьвецяцца, і што гэта ваўчок папаўся ў яму ды сядзіць.

— О, гэта добры таварыш!—думае скрыпач:—А ў мяне і паганага калка няма, адна скрыпка. Што тут рабіць? Вылезьці з ямы папоцемку нельга, а пачнеш вылазіць, дык воўк цябе ззаду!

— Пагана,—думае скрыпач:—гэта воўк цяпер спалохаўся ды не чапае, а як ачухаецца, то з костачкамі зьесьць.

І, сапраўды, крыху пачакаўшы, воўк пачаў варушыцца, ня іначай бліжэй падступацца.

— А ну, хіба на скрыпцы заграю!—сказаў сабе скрыпач ды давай іграць.

Скрыпка як загалосіць, а воўк як адскочыць!

— О,—думае скрыпач,—гэта добра!

Ды давай граць вясёлае да скокаў. Скрыпач грае, а воўк вые. Калі чуе скрыпач, ажна з лесу яшчэ воўчыя галасы аказаліся.

— Вось,—думае скрыпач,—папрыбягаюць!

Але граць не перастае. І такая ў іх музыка пайшла: скрыпач грае, воўк у яме вые, а другія ваўкі з лесу сабе голас падаюць. Грае скрыпач, а сам на неба пазірае—ці ня сьвітае часам.

І хто яго там ведае, што-б было, але сапраўды стала на сьвет займацца. Здарылася так, што паляўнічы блізка праходзіў і пачуў, што скрыпка грае, а воўк вые. Ён пайшоў паглядзець, што яно за дзіва такое.

Падышоў паляўнічы бліжэй, глянуў—і праўда: у вадным кутку скрыпач, а ў другім—воўк.

Паляўнічы апусьціў скрыпачу дручка і выцягнуў яго, а тады ўжо ваўка забіў.

У лесе мядзьведзю ўсякай пажывы даволі. Раньняй вясною есьць ён маладую траву, пучкі на дрэвах, ловіць птушак; улетку хапае на яго долю дзікіх груш, яблыкаў, грыбоў. Спрыцен ён лавіць ракоў і рыбу ў рацэ. А то знойдзе мядзьведзь мурашнік, засуне туды лапу ды аблізвае мурашак, што насядуць на лапу. Але найбольш падабаюцца яму мядовыя соты. Хоць пчолы кусаюць яму морду, ён упорчыва ламае дуплё, дзе сядзіць пчаліная сям’я; разломіць і зьесьць з мёдам усё: соты, кускі дрэва, вашчыньне і самыя пчолы. Добра, калі яму гэткае пажывы хапае, а не—то з голаду мядзьведзь да скаціны лезе: няхай толькі пападзе, дык заесьць цяля, карову задушыць, нават спутанага каня здолее ў лес пацягнуць.

З людзьмі мядзьведзь ня любіць сустрачацца—здалёку чуе ды ўцякае. На зіму мядзьведзь ліняе, абрастае цёплаю поўсьцю ды кладзецца ў бярлогу. Засыпае бярлогу сьнегам, і толькі праз невялікую шчыліну ідзе пара ад мядзьвежага дыханьня, і гэтак сьпіць ён да вясны. Увясну схудзелы, галодны вылазіць ён з бярлогі.