Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі
жүктеу/скачать 0.66 Mb.
|
| § 16. Нескладовае й
1. Гук [і] пасля прыставак, якія заканчваюцца на галосны, чаргуецца з [й] і перадаецца на пісьме літарай й: у словах з коранем іс-ці, ігр-аць, ім-я, інач-ай на месцы ненаціскнога пачатковага каранёвага [і]: зайсці, прыйсці, прыйшоў, пайшоў, выйду, выйшаў, увайсці, выйграць, зайграць, перайграць, выйгрыш, перайменаваць, найменне, займенны, займеннік, пайменны, перайначыць, перайначванне; у словах займаць, наймаць, пераймаць, перайманне, праймаць. У астатніх выпадках пачатковы каранёвы [і] захоўваецца пасля прыставак на галосны: заіскрыцца, заікацца, заінець, праіснаваць, заінтрыгаваць, праілюстраваць, праінфармаваць, неістотны, Прыіртышша, Заішым'е, Заілійскі, праіранскі. У словах, утвораных ад дзеясловаў ісці, іграць пры дапамозе прыставак на зычны (аб-, ад-, над-, раз-, уз- і інш.), [i] чаргуецца з [ы]: абышоў, узышоў, абысці, надысці, падысці, разысціся, падыграць, абыграць і інш. У сярэдзіне запазычаных слоў, у тым ліку ва ўласных назвах, літара й пішацца толькі перад зычнымі: дызайн, Кландайк, Драйзер, Айні, лайнер, камбайн. Гукавое спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі ў словах іншамоўнага паходжання перадаецца ётаванымі галоснымі, як і ў словах уласнабеларускіх: на пачатку слова: Ёфе, Нью-Ёрк; пасля галоснага ў сярэдзіне слова: маёр, маярат, маянэз, раён, Аюнскі; пасля галоснага на канцы слова: фае, секвоя, Мая, Папая. Каментарыі: Сфармуляваныя ў гэтым параграфе правілы правапісу нескладовага й датычацца толькі некаторых груп уласнабеларускіх слоў і слоў іншамоўнага паходжання. У пункце 1 параграфа рэгулююцца правілы правапісу групы слоў уласнабеларускага паходжання, у якіх каранёвы [i] чаргуецца з [й] пасля прыставак на галосную, што знаходзіць адлюстраванне на пісьме. Гэтая норма распаўсюджваецца на вельмі абмежаванае кола лексічных адзінак, якія практична поўнасцю пералічаны ў названым пункце. Пункт 2 параграфа рэгламентуе правапіс ы ў словах, утвораных з дапамогай прыставак на зычную ад дзеясловаў ісці і іграць. Правапіс й у канцы слова, а таксама ў сярэдзіне слова перад зычным ажыццяўляецца ў адпаведнасці з вымаўленнем і не складае арфаграфічнай цяжкасці. Параўн.: зайчаня, байка, майка, лейка, гайка, спявайце, гуляйце, чытай, працуй, малюй, галасуй і г. д. Toe ж самае датычыцца i слоў іншамоўнага паходжання (гл. п. 3): дызайн, дызайнер, лайнер, басейн, кранштэйн, санаторый, мараторый, прафілакторый, планетарый, каментарый, інгаляторый, салярый, лекторый. Спалучэнні гука [й] з наступнымі галоснымі гукамі на пісьме перадаецца адпаведнымі ётаванымі галоснымі: працую, чытаю і г. д. Гэтая ж норма распаўсюджваецца і на словы іншамоўнага паходжання: маёр, раён, фае, баянет і г. д. Згодна з гэтым правілам змянілася напісанне слоў Нью-Ёрк, Ёфе. Такім чынам, у параграфе ў першую чаргу вызначаюцца правілы правапісу слоў, у якіх на пісьме адлюстроўваюцца асаблівасці чаргавання галоснага і з й і ы, а таксама правапісу іншамоўных слоў з зыходным й у іх фанемным складзе. Важнасць цвёрдага засваення правілаў правапісу й нескладовага ў беларускай мове абумоўлена наступным: Пашырэннем у сучаснай пісьмовай практыцы ненарматыўнага напісання й у выпадках, не прадугледжаных гэтым параграфам. Уплывам рускай мовы, згодна з правапіснымі нормамі якой у словах іншамоўнага паходжання захоўваецца напісанне й перад наступнай галоснай. Параўн.: бел. маёр, раён, маянэз, фае, секвоя, параноя, маяран - рус. майор, район, майонез, фойе, секвойя, паранойя, майоран. § 17. Падоўжаныя і падвоеныя зычныя 1. На пісьме падоўжаныя зычныя ж, з, дз, л, н, с, ц, ч, ш, якія стаяць паміж галоснымі, абазначаюцца падвоеным напісаннем адпаведных літар (падоўжанае дз на пісьме перадаецца як ддз): замужжа, Залужжа, раздарожжа, ружжо, маззю, рыззё, суддзя, разводдзе, ладдзя, пападдзя, колле, вяселле, наваколле, карэнне, насенне, вараннё, двукоссе, калоссе, адкрыццё, дзесяццю, жыццё, забыццё, куцця, мыццё, пятнаццаццю, пяццю, пяццюдзесяццю, свацця, суквецце, ламачча, ноччу, Уручча, зацішша, узвышша, мышшу. У запазычаных словах, у тым ліку ва ўласных імёнах і назвах, і вытворных ад іх словах падвоеныя літары звычайна не пішуцца: граматыка, група, калектыў, калекцыя сума, карэспандэнт, коса, касір, тэрыторыя, піца, саміт; Ала, Васа, Генадзь, Іна, Нона, Іпаліт, Кірыл, Адэса, Калькута, Марока, Ніца; але: бонна, донна, манна, панна, ванна, мадонна, саванна; Тонна, Жанна, Сюзанна, Мекка і інш. Напісанне такіх слоў вызначаецца па слоўніку. Ва ўласных імёнах і назвах падоўжанае вымаўленне зычных адлюстроўваецца на пісьме: Аўгіння, Аксіння, Анісся, Аўдоцця, Наталля, Таццяна, Усціння, Фядосся, Траццякоўка; Краснаполле, Залессе, Закарпацце і інш.; але: Ілья, Емяльян, Касьян, Ульян, Ульяна, Юльян, Юльяна, Традзьякоўскі і вытворныя ад іх: Ільін, Ільіч, Ільінскі, Ільічоўка, Ульянаў, Ульянаўск, ульянаўскі і інш. Каментарыі: 1. Для беларускай мовы ўвогуле не характерна ўжыванне падвойных літар паміж галоснымі ў межах адной марфемы (каранёвай ці афіксальнай). Таму напісанне падвойных зычных звычайна назіраецца толькі на стыку марфем: прыстаўкі і кораня: рассыпаць, раззлаваць, паддашак, аббегчы, аддаць, паддоследны, паддобрыцца, паддувала; кораня і суфікса: каменны, кішэнны, насценны, гартанны, белакачанны, накаленны, пераменны; суфікса і постфікса: весяліцца, вучыцца, старацца (дзе першае ц з'яўляецца суфіксам, а другое ц - часткай постфікса): весяліць + ца- весяліцца, вучыць + ца - вучыцца. Трэба толькі адрозніваць формы зваротных дзеясловаў трэцяй асобы адзіночнага ліку першага спражэння, у якіх падвойнае цц адносіцца да постфікса. Параўн.: вучань чытае - кніга чытаецца, ён будуе - дом будуецца. Пэўную цяжкасць можа выклікаць правапіс слоў з так званымі падоўжанымі зычнымі, якія гістарычна ўзыходзяць да спалучэнняў адпавед-ных "непадоўжаных" зычных з й (і). Параўн.: вяселле (фактычна вясе[л-+-і]е), каменне (каме[н-+і]е), суддзя (су[д-+-і]я), зарэчча, узвышша, залессе, пераноссе, калоссе і г. д. Складанасць правапісу гэтай групы слоў заключаецца ў тым, што ў вусным маўленні названыя падоўжаныя зычныя часта вымаўляюцца як зычныя звычайнай працягласці. Акрамя таго, пад уплывам рускай мовы часта на месцы падоўжанага зычнага вымаўляецца спалучэнне адпаведнага зычнага гука і й. Асаблівую цяжкасць можа выклікаць правапіс запазычаных слоў, якія ў беларускай мове вымаўляюцца і пішуцца без падвойных зычных (асобныя выпадкі вымаўлення і напісання падвойных зычных у словах іншамоўнага паходжання прыведзены ў пункце 2; правапіс такіх слоў правяраецца па слоўніку), а ў рускай мове такое падваенне захоўваецца. Параўн.: бел. абат (рус. аббат), абацкі (рус. аббатский), абацтва (рус. аббатство), аберацыя (рус. аберрация), абрэвіятўра (рус. аббревиатура), абрэвіяцыя, аўтакаліматар, аўтакалдна (рус. автоколонна), аўтакаментарый (рус. автокомментарий), аўтакарэкцыя (рус. автокоррекция), аўтапасажыр (рус. автопассажир), аўтапасажырскі, аўтаралі (рус. авторалли), аўтарысдра, аўтарблер, аглюцінатыўнасць, аглюцінатыўны, аглюцінацыя, аглюцінін, агравацыя, агрэсіўнасць, агрэсіўны, агрэсія, агрэсар, адэнда, адэндум, адэнды, адыс-абебскі, акламацыя, акліматызатар, акліматызацыйны, акліматызацыя, акліматызаванне, акліматызаваны, акліматызавацца, аказіяналізм, акалада, акамадантны, акамадацыйны, акамадацыя, акампанемёнт, акампаніятар, акампаніраваць, акампанаваць, акдрд, акардэаніст, акардэдн, акордавы, акордны, акрэдытаванне, акрэдытаваны, акрэдытаваць, акрэдытацыя, акрэдытыў, акрэдытыўны, акрэцыя, акузатыў, акультызм, акультны, акупант, акупацыйны, акупацыя, акумуліраванне, акумуліраваны, акумуліравацца, акумуліраваць, акумулятар, акумулятарны, акумулятыўны, акумуляцыя, акурат, акуратнасць, акуратны, акуратыст, акуратыстка, алагамія, алакуцыя, аламетрыя, аламорф, аланім, алапат, алапатычны, алапатыя, алапластыка, алапластычны, аласкоп, алатрапічны, алатропія, алафанія, алафон, Алах, алахол, алахарыя, алахтон, алахтонны, алегарызм, алегарычнасць, алегарычны, алегорыка, алегорыя, алегра, алегрэта, алеламарфізм, алеламорф, алелапатыя, алелі, алелізм, алеманда, алеманіст, алергалагічны, алергалогія, алерген, алергенны, алергічны, алергія, алерголаг, алея, алігатар, алілўя, алілуйны, ало, алод, алювій, алюзіўны, алюзія, алюр, аманал, аманіты, аманіфікацыя, амарыліс, амарылісавы, аматол, амафіла, амафос, амі, аміяк, аміякаты, аміячны, амоній, амоніевы, анаграма, анаграмны, аналіст, аналы, анатаванне, анатаваны, анатаваць, анатацыя, анаты, анексіраваны, анексіраваць, анексія, анексіянізм, анеліды, анігіліраваць, анігіляцыя, анона, анонавыя, ануітэ, ануляваны, ануляваць, ануляцыя, антэна, антыгрыпін, апазіцыйны, апазіцыя, апанент, апанграванне, апартунізм, апартуніст, апеляванне, апеляваць, апелянт і г. д. Нават прыведзены вышэй фрагмент слоўніка сведчыць, што спіс слоў іншамоўнага паходжання, у якіх у адрозненне ад рускай мовы падвойныя зычныя не пішуцца, вельмі грунтоўны. Таму яны павінны быць пастаянна ў цэнтры ўвагі настаўніка на уроках беларускай мовы, а вучням неабходна карыстацца слоўнікамі беларускай мовы для вызначэння правільнага напісання гэтых слоў. ПРАВАПІС МЯККАГА ЗНАКА I АПОСТРАФА § 18. Змякчальны мяккі знак 1. Мяккі знак пішацца пасля зычных з, л, н, с, ц (з мяккага т), дз (з мяккага д): для абазначэння на пісьме мяккасці зычнага на канцы слова: мядзведзь, соль, вось, чытаць, пісаць, стань, кінь, лезь, шэсць, дзесяць, штось, дзесь, кудысь, чагось, вішань, кухань, соцень, песень; для абазначэння на пісьме мяккасці зычнага перад цвёрдым зычным: дзядзька, бацька, касьба, барацьба, пісьмо, Вязьма, Кузьма, восьмы, процьма, дзьмухавец; для абазначэння на пісьме мяккасці зычнага перад наступным мяккім зычным тады, калі пры змене формы таго ж слова (або пры замене яго другім словам таго ж кораня) гэты мяккі зычны становіцца цвёрдым, а папярэдні зычны захоўвае сваю мяккасць: барацьбе, барацьбіт (барацьба), пісьменнік (пісьмо), васьмі, васьмю (восьми), цьмяны (цьма). Калі пры змене формы таго ж слова (або пры замене яго другім словам таго ж кораня) мяккасць зычных не захоўваецца, то мяккасць зычнага перад наступным мяккім зычным на пісьме мяккім знакам не абазначаецца: дзве - два, шэсць - шосты, звінець - звон. 2. Мяккі знак пішацца для абазначэння мяккасці зычных у дзеясловах загаднага ладу: перад канчаткам першай асобы множнага ліку -ма: кіньма, сядзьма, станьма; перад канчаткам другой асобы множнага ліку -це: будзьце, кіньце, сядзьце, станьце, намыльце; перад зваротнай часціцай -ся: кінься, звесься. 3. Мяккі знак пішацца для абазначэння мяккасці зычных у назоўніках перад канчаткам творнага склону множнага ліку -мі: коньмі, людзьмі, грудзьмі, дзецьмі. 4. Мяккі знак пішацца: у складаных лічэбніках: пяцьдзясят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот; у часціцы -сьці, якая ўваходзіць у склад слова: штосьці, чагосьці, кудысьці, дзесьці, чамусьці, якісьці; у слове ледзьве. Мяккі знак пішацца для абазначэння на пісьме мяккасці [л] перад зычнымі: пальцы, кольцы, відэльцы, сальца, вальцы, колькі, толькі, гульні, вельмі, Альф'еры, бразільскі (Бразілія), венесуэльскі (Венесуэла), уральскі (Урал), лепельскі (Лепель), лільскі (Ліль), Мангальф'е. Мяккі знак пішацца для абазначэння на пісьме мяккасці [н]: перад суфіксам -к-, а таксама перад суфіксам -чык- (калі слова без суфікса -чык- заканчваецца мяккім знакам): песенька, вішанька, нянька (і няньчыць); каменьчык (камень), праменьчык (прамень), карэньчык (корань), агеньчык (агонь); перад суфіксам -ск- у прыметніках, утвораных ад назваў месяцаў, якія заканчваюцца мяккім [н'], і назоўніка восень: студзеньскі, чэрвеньскі, ліпеньскі, снежаньскі, восеньскі, а таксама ў суадносных уласных назвах: Чэрвеньскі раён, Ліпеньская школа; у суфіксе -еньк- (-эньк-, -аньк-): маленькі, даражэнькі, прыгожанькі. 7. Мяккі знак не пішацца: пасля шыпячых (ж, дж, ч, ш),р, ц (не з т мяккага) і д, т, а таксама пасля губных б, в, м, п, ф: дождж, ноч, мыш, цар, купец, голуб, п’едэстал, сям’я, В'етнам, верф; пасля з, с, ц, дз перад мяккімі зычнымі, калі пры змене формы таго ж слова (або пры замене яго другім словам таго ж кораня) нельга паставіць гэтыя з, с, ц, дз перад цвёрдым зычным: песня - песні - песнямі, звер - зверам - звяроў, свет - свяціць - асвятленне, дзверы - дзвярэй, чацвер - чацвяргом, чацвёрты - чацвярціна - чацверыком, цвёрды - сцвярджаць; схіліцца, скінуць, ёсць, Дзвіна, Дзмітрый; пры падаўжэнні зычных: насенне, ралля, галле, калоссе, а таксама падваенні: ззяць; у прыметніках з суфіксам -ск-, утвораных ад назоўнікаў на -нь: конскі (конь), астраханскі (Астрахань), любанскі (Любань), плзенскі (Плзень), чань-чунскі (Чань-Чунь), цянь-шанскі (Цянь-Шань). Каментарыі: Правілы правапісу змякчальнага мяккага знака адносяцца да даволі складаных у беларускай мове, таму ў § 18 дастаткова падрабязна ахарактарызаваны фактычна ўсе выпадкі яго выкарыстання для абазначэння на пісьме мяккасці зычных. Важна асобна звярнуць увагу на другі і трэці абзацы пункта 7, у якіх замацоўваецца "неадлюстраванне" на пісьме асіміляцыйнай мяккасці зычных. Фактычна ў дадзеным выпадку пацвярджаецца норма, якая была ўведзена рэформай беларускага правапісу 1933 г. і замацавана ў "Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі" 1959 г. Праблема абазначэння / неабазначэння асіміляцыйнай мяккасці зычных на пісьме ў словах тыпу звер, снег, дзверы і г. д. адносіцца да найбольш складаных і спрэчных. Аднак Дзяржаўная камісія па праблемах сучаснага беларускага правапісу, якая дэталёва разглядала гэтае пытанне, прыйшла да вываду аб немэтазгоднасці вяртання мяккага знака для абазначэння асіміляцыйнай мяккасці зычных на пісьме (гл. "Высновы", Звязда, 08.09.1994). Гэтай рэкамендацыі і прытрымліваліся распрацоўшчыкі Закона Рэспублікі Беларусь "Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі". Такі падыход трэба прызнаць найбольш прадуктыўным, паколькі ён не прыводзіць да істотных змен у сістэме беларускага правапісу і дазваляе захаваць стабільнасць і пераемнасць пісьмовай традыцыі, што вельмі важна для падтрымання пазіцый беларускай мовы ў сучаснай моўнай сітуацыі. У Законе "Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі", такім чынам, у правапіс мяккага знака ўведзена толькі адно ўдакладненне, якое уніфікуе правапіс прыметнікаў, утвораных ад назоўнікаў на -нь. Згодна з новымі правіламі мяккі знак не пішацца ў прыметніках, утвораных ад кітайскіх назваў (чань-чунскі, цянь-шанскі,уханскі), якія паводле "Правіл" 1959 г. пісаліся з мяккім знакам. § 19. Раздзяляльны мяккі знак і апостраф
пасля прыставак, якія заканчваюцца на зычную, перад е, ё, ю, я і націскным і: ад’езд, аб'ём, аб'ява, аб’яднацца, пад'ёмны, раз’юшыцца, між’ярусны, аб’інець, уз'яднанне, ад’ютант, ін’екцыя, кан'юнктура; у сярэдзіне слова пасля губных б, в, м, п, ф, заднеязычных г, к, х, зубных д, т і дрыжачага р перад літарамі е, ё, і, ю, я: б'ецца, вераб’і, В'етнам, інтэрв'ю, сям'я, Дзям'ян, Камп'ен, куп’е, куп’істы, п'юць, саф'ян, Пракоф'еў, Пракоф'евіч, Мантэг’ю, Лук’ян, Х'юстан, Аж’е, Ч'япа, Буш’е, Д'еп, бар'ер, надвор'е, Грыгор'еў, Юр'еў, Мар’іна Горка; у складаных словах з першай часткай двух-, трох-, чатырох-, шмат- перад літарамі е, ё, ю, я: двух’ярусны, трох'ярусны, шмат'ядзерны, шмат’ёмісты. 5. Апостраф не пішацца: пасля ў (у нескладовага) перад літарамі е, ё, і, ю, я: абаўецца, саўюць, салаўі; у складаных і складанаскарочаных словах на мяжы састаўных частак, у тым ліку калі іх часткі пішуцца праз злучок: цэхячэйка, дзяржюрвыдавецтва, трэд-юніёны. Каментарыі: Правілы правапісу раздзяляльнага мяккага знака і апострафа засталіся нязменнымі. Разам з тым пры іх засваенні неабходна звярнуць увагу на наступныя моманты. 1. Раздзяляльны мяккі знак і апостраф выкарыстоўваюцца ў беларускай пісьмовай мове для адлюстравання на пісьме правільнага вымаўлення слоў з гукам [j] паміж зычнымі і галоснымі ў іншамоўных і некаторых уласнабеларускіх словах. Пры гэтым раздзяляльны мяккі знак адначасова ўказвае на мяккасць па пярэдніх зычных гукаў л, с, ц (з мяккага т), дз і непрыставачных н, з і наяўнасць гука [j] паміж ім і наступным галосным, які перадаецца на пісьме адпаведнай ётаванай галоснай літарай: рэ[л'jэ]ф, ка[л'jэ], мі[л'jо]н, меда[л'jо]н, паві[л'jо]н, бі[л'jа]рд, па[с'jа]нс, пар[ц'jэ], пар[ц'jэ]ра і інш. Апостраф указвае на наяўнасць (і неабходнасць вымаўлення!) гука [j] паміж губнымі б, в, м, п, ф, заднеязычнымі г, к, х, зубнымі д, т, дрыжачым р і галоснымі ётаванымі літарамі е, ё, і, ю, я: інтэр[в'jу], ся[м'jа], ба[р'эj]р, надво[р'jэ] і г. д.
ПРАВАПІС АБРЭВІЯТУР жүктеу/скачать 0.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|