Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| кетті... Бойы еңгезердей үлкен, биіктігі кісі бойы –
: қол созым- дай» (I, 80, 81). Мұндағы көрсетілген сөздер – тым қарапайым емес, бірақ көбінесе ауызша әңгімелеп отырғанда әсерлі, эмо- ционалды болып келетін варианттар екені байқалады. Біздің байқауымызша, әсіресе әдеби тілдің ауызша түрін зерттеу үстінде талданған материалдарға қарап түйгеніміз – қазақ қауымында бұрын (тіпті қазірдің өзінде де) бір нәрсе, әсіресе өткен оқиғалар жайында ауызша әңгімелеп беру жанры болған 10 . Бұл жанрдың негізі, төркіні ауызша айтыла- тын аңыздар мен ертегілер болғанымен, тілі, стилі жағынан бұлармен тепе-тең бірдей емес. Ауызша әңгімелеу ауызша әдеби тіл үлгісіне жатады, оның өз белгі-ерекшеліктері бола- ды. Солардың бірі – негізінен сөйлемдері қысқа қайырылып, сөздердің орын тәртібінің дұрыс сақталуы. Мысалы, М.Әуезов Жортар қартты осылай сөйлетеді: Ойлап отырғаным ат емес. Қарудан найза мен шоқпарым бар еді. Оның екеуін де бейітке кірерімде сыртқа сүйеп қойып кеткем... Әңгіме бастан-аяқ дерлік осындай қысқа сөйлемдермен келеді. Ауызша сөйлеу үстінде жай сөйлемдерді байланысты- ратын жалғаулықтардың немесе кейбір сөйлем мүшелерінің түсірілуі жиі кездеседі. Жортар қарт та сөйтіп түсіріп сөйлейді: Кеш батқан соң күн ашыла ма деп едім, – ашылмады... Біраз жүріп қасына келдім, қарасам – төрт құлақты бейіт... Жалғыз ғана семсерім бар еді, – ол ішімде, қында болатын... Қыбыр етіп қозғалсам, – бас салатын сияқты қорқып отырмын (I, 80, 81). Міне, үш беттік шағын әңгімеде осындай он шақты «қай- талаған» синтаксистік құрылымдардың орын алуы – жазу- шының ауызша әңгіме стилінің кілтін дұрыс тапқанын көрсетеді. «Қыр әңгімелері» деп ұсынған екі шығарманың екеуі де – «Сыбанның моласында», «Текшенің бауырында» – кейіпкерлер атынан әңгімеленген оқиға түрінде берілген. Бұл екі туынды да ауызша әңгіме жанрын өте жақсы танытады. Күндердің күнінде осы жанрды жеке бөліп қарап, оның тілдік- стильдік болмысы зерттелетін болса, Б.Майлиннің «Шұғасы» 10 Әдеби тілдің ауызша түрі. - Алматы: Ғылым, 1987. 41 мен М.Әуезовтің «Қыр әңгімелері» лингвистикалық стилисти- ка объектілерінің бастауы болатынын айтар едік. Кейіпкер тілін зерделеу барысында ондағы ауызекі сөйлеу элементтерінің, жергілікті тіл ерекшеліктерінің (диалектиз- мдердің) орын алуы, кірме сөздердің, оның ішінде макаро- низм деп аталатын бөгде тілдік элементтердің көрінуі деген сияқты жайттарға тоқталу қажет. Жазушы бұларды әр алуан көркемдік стильдік мақсатта жұмсайды. Айталық, кейіпкерлер тіліндегі диалектизмдер олардың белгілі бір өлке тұрғындары екендіктерін және күнделікті тұрмыста әдеби тілден гөрі сөй- леу тілі нормасын ұстанатындықтарын таныту үшін қолдана- ды. Дөрекі, қарапайым элементтер, бөгде тілдік сөздер, әсі- ресе макаронизмдер кейіпкердің мінез-құлқын, алған тәлім- тәрбиесін, білім, мәдениет дәрежесін көрсету үшін келтіріліп, оның образын жасауға көмектеседі. Көркем шығарманың «көркемдік» шарттарының бірі де – осында. Бұл шарт – тәсіл, стильдік тәсіл. Тәсілдің дұрыс қолданылуы – жазушының сөз құдіретін тану шеберлігіне алып барады. Бұл талапты өтеуге «еуропа әдебиеті дәрежесіне көтерілген» жас жазушы М.Әуезов аса жауапты қараған. Мұхаңның кейіп- керлерінің сөз машығы әр алуан. Әдетте, көркем әдебиетте өзге тілдік элементтер автор тілінде кемде-кем кездеседі, ал кейіпкер тілінде шет тілдік сөздердің орын алуы өмір шындығын беру үшін де, стильдік мақсатты көздей де жұмсалады. М.Әуезовтің 20-жылдардағы әңгіме-повестерінің көпші- лігінде оқиға желісі, кейіпкерлер тобы таза қазақ аулынан алынған, оларда орыс, татар, араб, парсы сияқты тілдердің сөздері кейіпкерлер тілінде кездеспейді. Ал 1930 жылдардан кейінгі шығармаларында сол кезеңдегі оқиғалар мен адамдар суреттелгенін көреміз. Кейіпкерлер тілінде орыс сөздері ара- ласа бастайды. Мысалы: «Үш күн» деген 1934 жылы жазы- лып, жарық көрген әңгімесінің кейіпкерлері – колхозшылар. Солардың бірі – «бригада атынан алдымен сөйлеп кеткен» Талпақтың сөзінде мәшине, бригадыр сөздерді, Көлбай есімді кейіпкердің аузыпнан малателке, өкірік (округ) деген сөздерді кездестіреміз. Бірақ бұлар – стильдік мақсатта емес, кезең шындығын көрсететін реалийлер, яғни белгілі бір кезеңдегі 42 зат, құбылыс, іс-әрекеттерді нақты атау үшін келтірілген сөздер. Мұндай сөздер бұл шығармада автордың тілінде де едәуір (қосшы союзы, съезд, бердеңке, райком, бригада, ра- порт т.б.) келтірілген фактілер образ жасаудан гөрі, шындықты шыңдау міндетін атқарып тұр. Ал 1935 жылы жарық көрген «Қасеннің құбылыстары» деген шығармасындағы әйел, ер- кек кейіпкерлердің (бұлар 30-жылдардағы қала тұрғындары, оқыған адамдар) өзара диалогтерінде: – Бұл немене безобразие?... – Қыс бойы төменгі базардан аңдып жүргенімді қайтейін? – Ну что же?... жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|