Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Шырағың сөнбесін»
Заманымыздың ірі жазушысы Тахауи Ахтановтың «Шы- рағың сөнбесін» атты көлемді романы, сырт қарағанда, Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған сияқты көрінеді. Кітаптың аннотациясында да осылай таныстырылған. Бір жағынан, дұрыс та болар: оқиға XX ғасырдағы ең сұрапыл соғыстың ең бірінші күнінен бастап, аяқталған кезіне дейінгі мезгілде өтеді, кейіпкерлердің баршасы – осы өрт жалынында шарпылып жатқандар. Әрі-беріден соң, жай қызықтап қана оқып шықсаң, роман шым-шытырық оқиғалы туынды болып та көрінуі мүмкін. Тіпті, шіркін «мұның сюжетін киноға да алуға болар ма еді!» деп те ойлайсың. Ғаламат кино болып шығар еді, бірақ онда тек әрекет-қимылдарын, ұрыс-шайқастарды, босқын- қашқындардың бастан кешкендерін ғана көрер едік. Ал, меніңше, үңіле, жазушының айтпақ ойын (идеясын) біл- мек болып, зер сала оқыған оқырманның танымынша, бұл романның негізгі тақырыбы – адам және дүние, яғни адам және оның өмір сүріп жатқан кезеңі, қоршаған ортасы... тіпті қазбаласақ, адамның ішкі дүниесі. Мұндағы кейіпкерлердің портреттері – моральдық бейне- лері: ар-ұят, намыс-жігер, өштік-қастық, рух күш-қуаты т.б. тұрғысынан беріледі. Өрмектің арқауы соғыс болғанмен, оны дүние етіп шығарған өрмек жіптері – адамдар, жазушы тандаған кейіпкерлер. Бас кейіпкер – Нәзира, совет армиясының командирі – аға лейте- нант Қасымбектің жаңа түскен келіншегі, 19-ға толмаған өмірі үшке бөлінген, алдыңғы екі бөлігін «дүлей соғыс қылышпен шапқандай кілт үзіп тастап, өзін қаңбақтай домалатып, белгісіз жаққа» алып кеткен жап-жас қазақ қызының өмірінің үшінші бөлігіндегі тағдыр-талайы әңгімеленеді. Осы бас кейіпкер – оқиғалар қазығы емес, ол сол оқиғаларда көрінген адамның жан дүниесінің иесі, әйтеуір бір адамның емес, қазақ әйелінің ой-пайымы, тартысы, сол тартыста көрінетін ұлттық және адамдық келбеті, рухы, рух күші. Демек, романның тілі мен 181 жазушының шеберлік стиліндегі ерекше тетіктерін оның айтпақ идеясына бағындырылған тұстарынан іздеу керек. Әдетте көркем туынды не автордың өз атынан, не кейіпкердің атынан беріледі (баяндалады). «Шырағың сөнбесін» кейіп- кердің аузымен берілген. Сөйлеп отырған – Нәзира. Бастан-аяқ сөз де – соныкі, ой да – сонікі, таным- түйіндер де – Нәзиранікі. Демек, оқиғаларды баяндап, адамдардың ішкі-сыртқы бейнесін беріп отырған – мектепті кеше ғана бітірген, тұрған жерінен ұзап аттамаған, Қамқа әжесінен басқа адамдармен көп «сырласпаған», Дариға жеңгесінің жеңгетайлығы мен бастамасының арқасында ғашық болған-болмағанын өзі де білмеген, жағасында төрт бұрышты екі кубигі бар командир жігіт – Қасымбектің етегінен ұстап, аяқ жетпейтін түу-түу алысқа, Белоруссияға, жат ортаға кете барған Нәзира. Сон- дықтан романның тілі де бастан-аяқ Нәзираның сөйлеу үрдісі, сөз машығы болуы керек. Міне, тілге келгенде, жазушыдан күтетін шеберлік те, қиындық та, ерекшелік те осы жерде көрінеді. Қазақ көркем сөз дүниесінде мәтіні кейіпкер атынан ұсы- нылатын шығармалар аз емес. Автордың өзі баяндайтын әңгіме, повесть, романдарға қарағанда, кейіпкердің аузымен баяндалатын туындыларды жазу, меніңше, оңай емес. Бұған жа- зушы әдейі барады, таңдап, барша ерекшелігі мен киындығын біліп алып барады. Бұл жерде шығарма қандай кейіпкердің атынан беріліп тұр – осының мәні зор. Ол кейіпкер жоғары ин- теллект иесі, мәдениетті, жоғары білімді адам ба, ол еркек пе, әйел ме, жас па, кәрі ме немесе мүлде сауатсыз не шала сауатты ауыл адамы ма (мұндай жандар XX ғасырдың орта тұстарында өмірде болды ғой), өмір жолын енді аттаған, орта мектепті бітірер-бітірместегі (Нәзира сияқты) балғын жас па, қысқасы, сөйлейтін кейіпкердің кім болатынының мәні – сол туындының тілдік-стильдік шырайын танытады. Әсіресе шығарманың «заңды авторы» – жазушы таңдаған «қосалқы (әңгімелеуші) авторының» әйел не еркек, жас не жасамыс болып келуінің мәні орасан зор. Автор ер адам, ал «қосалқысы» әйел болса, әсіресе таза қазақы ауыл адамы болса, «әйелше» сөйлей (жаза) білуі керек. Ал әйелше, әйел балаша сөйлеу үшін әйел затының 182 психологиясын, ой түйіндеу қабілетін (ерекше лігін), тіпті сөйлеу үстінде жиі қолданатын сөздері мен сөз түйдектерін де жақсы білуі керек. Әйтпесе әңгіме нанымсыз шығады. Т.Ахтанов Нәзираны сөйлетеді, кітаптың 367-бетінде баян- далған оқиғалар мен суреттелген адамдар, оларға берілген бағалар Нәзираның «аузынан шыққан». Жоғарыда айттық, сөйлеуші кейіпкер 19 жасар, орысшасы мәз емес, «қазақша да көп сөйлей бермейтін» Нәзира мен жазушы Ахтановтың (егер осы романды Тахаң жазушы атынан баяндаса) сөз бен сөйлеу машығына келгенде, аралары алшақ жатыр. Сондықтан жа- зушы роман тілін Нәзираға икемдейді. Бірақ икемдеу деген – шығарманы таза ауыл қызынша, «түк көрмеген» жасөспірімше тым қарапайым, тым жұпыны, тым «ауылша» сөйлетіп жазу емес. Белгілі орыс жазушылары, «сондай-ақ дүние жүзіндегі ең шебер өзге жұрт жазушылары» сияқты жазушы Ахтанов та сөйлеудің фото (ксеро) көшірмесін бермейді, тым қарапайым күнделікті сөйлеу элементтерін, жергілікті ерекшеліктерді көп қоспай-ақ кейіпкерін түсінікті, көңілге қонымды, құлаққа жағымды, «әдеби тілге» ұқсас түрде сөйлеуге икемдейді. Со- нымен қатар ауызекі сөйлеу үрдісіне тән одағай, қыстырма сөздерді, сөзін (ойын) дәлелдей түсетін мақал-мәтелдерді, ретімен келіп тұрған кейбір қарапайым, тіпті тұрпайылау сөздерді беріп отыруы – Нәзира әңгімесін шынайы етіп шығарған. Фактілер келтірелік. Баяндау мәнері – кәдімгі әңгіме айту стилі: сөйлем дер, негізінен, шұбалаңқы емес, жинақы: жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|