аттаныс, қырқысу, өлтіру,өлу

197
бір міндеті. Айталық, М.Ма ғауин XVI-XVII ғасырлардағы 
қазақ армиясының құрамы оң жанақ, сол жанақ, маңдай 
немесе маңдай сүбе, жұңғар, барұңғар деген құрамдардан 
тұратындығын баяндайды. Бұл ретте - уыл /-уіл жұрнағымен 
жасалған атаулар көзге түседі. Мысалы, Мұхтар Мағауин ро-
манында тұтқауыл – қорғаушы (сторожевой полк), ертауыл – 
шолғыншы (авангард) деп көрсетілсе, XVIII ғасырдағы Абылай 
хан – Қабанбайлардың әскерінде жасауыл – ауыз үйдің сыртқы 
босағасында тұратын топ; тосқауыл топ – ортадағы жасақ; ер-
тауыл – көп жылқы мен қалың көшті қорғап-қоршап жүретін 
жасақ, кей жерде шолғыншы ертауыл жасақ деп аталады, 
тұтқауыл – әскердің артқы жағындағы топ; бақауыл – жорық 
кезінде әскердің азық-түлігін дайындап, көбінше жорықтағы 
әскердің артқы тобын құрайтындар, оң қол, сол қол және маңдай 
топ деп бөлінетін жасақтар деп түсіндіріледі; қарауыл термині 
де – мұнда осы күнгідей тек «күзетші» мағынасындағы сөз 
емес, сірә, жау қарасын бірінші болып көріп, ұрысқа кіретін 
топ (отряд, полк) та осылай аталған сияқты. Ал әскердің 
(армияның) өзі сандық бөлінісі жағынан лек (бір мың), түмен 
(он мың) деп танылады.
Ұрыс-соғысқа қатысты «бірқатар іс-қимыл атаулары 
Қ.Жұмаділовтің кітабында жақсы орын алған. Мыса лы: ту 
түбінен табылу – әскери жасақ болып белгілі бір жорыққа 
(ұрыс-соғысқа) аттануға және белгілі бір қолбасшының 
қол астына жиналу; қаптама соғыс немесе қаптама ұрыс – 
жасақтардың екі бүйірден бірден айқасқа шығуы, түзем құру 
– «сап түзеу» (түзем – өте әдемі және мағынасы жағынан дәл 
жасалған көне терминді Қабдеш өзі жасады ма, жоқ, бұрыннан 
бар ма, әйтеуір, жақсы қолданған). От қару – мылтық, зеңбірек 
сияқты атылатын қару; ұлығаусар қақтығыс – бетпе-бет келіп, 
кескілесу, толас кез – ұрыс-соғыс тоқтаған үзіліс кезі, үркін-
қорқын – жау шабуылын тосқан не одан қашқан қорқынышты 
кезең; жаушы шаптыру – хабаршы жіберу, тұрыстық беру 
– ұрысқа дайын екенін білдіру, осылар сияқты сөздер мен 
тіркестер де – жай қолданыла салған бірліктер емес, әскери 
терминдер деуге болады.
Көне (немесе ертеректегі) әскери лексика сияқты, XVI-
XVIII ғасырлардағы қазақ хандығы мен жоңғар қауымының 

198
әлеуметтік-әкімшілік жүйесіне қатысты бүгінде не мүлде бей-
таныс, не мағынасы өзгеріп кеткен сөздерді де жазушының 
орын-орындарында қолданғаны – үлкен табысы. Айталық, сан-
дал тақ терминінің орнына бұл күнде хан отыратын тақ, пат-
ша тағы дей саламыз. Хандық өмір сүріп тұрған кезеңдерде 
ол заттық (орындық) мағынада сандал (тақ) деп аталған, сол 
сияқты бұл күнде мемлекеттің әкімшілік орталығын астана 
дейтін болсақ, бұдан 200-300 жыл бұрын байтақ, байтақ қала, 

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: