Р. Сыздык 6-том indd
тарихи стиль тезіне түсіру қарекеті
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| тарихи стиль тезіне түсіру қарекеті (амалы) жақсы сезіліп
тұрады. Бұлардағы көріктеу құралдары мен синтаксистік амал- тәсілдер, лексикалық сөз толғамдар суретін жоғарыдағы та- рауларда талдап-танытсақ, енді «Дарабоз» романына тарихи туындылардың тілін зерттеудің өзгеше қырынан келеміз. Бұл шығармадан біз үшінші бір «дүниені» табамыз. Мұнда сөздің мағыналық реңкі – сема дегенді жақсы танып пайдалану, үн гармониясына көңіл аудару, экспрессоидтарға стильдік жүк арту сияқты амалдар «мен мұндалап» тұрмайды, ал көріктеудің грамматикалық тәсілдері – парцелляция, қайталама дегендер тіпті жоққа тән. Бұлардың есесіне Қ.Жұмаділовтің тек осы романы ғана емес, жалпы шығармашылығында ұйқасты параллельдерді, ассонанстық, аллитерациялық құрылымдарды, әсіресе мақал-мәтелдерді орынды қолдануы көзге түседі. Бұл жөнінде мысалдармен кейінірек айтылады. Бұл туындыдан ғылыми талдау үшін де, оқырманға, әсіресе келесі буындарға аса қажеттігі үшін де көңіл аударатын бір белгіні – шығарма тілінің ең бір құнды тұсын нысанаға аламыз. Ол – суреттеліп отырған заманға (тарих кезеңіне) сай реалий- лерді, яғни әр алуан зат, ұғым атауларын молынан ұсынуы. Бұл да – тарихи көркем дүниені тарихи стиль тезіне түсірудің бір амалы, ең қиын, ең қажет амалы. Романның тақырыбы – «Ақтабан шұбырынды» кезінен ба- стап жоңғарлар жаулап алған қазақ жерінің шығыс оңтүстіктегі өлкелерін босатып (қайтарып) алу жолындағы ұрыс-соғыстар, шабыс-айқастар, жауласу мен жуысулар, келісімдер мен қарсыласулар болғандықтан, бұдан екі жарым ғасырдан бұрынғы халқымыздың өмір шындығын берудегі жазушы еңбегін ерекше атауға болады. Алдымен, ұрыс-соғысты суреттеуге қажет сол кездегі қару- жарақ атаулары мен ұрыс-шабысқа қатысты қимыл-әрекет атаулары – қысқасы, әскери лексика мен фразеологизмдерді жазушы мүмкіндігінше шындыққа сай беруге ұмтылған. XVIII ғасырда қазақтар қолданған қару-жарақтардың сірі құяқ, киіз 196 тұтқыр сияқты киім атаулары мен тобыршығы алуан түрлі сауыт бұзар, көбе бұзар, қозы жауырын, қайық оқ, томар оқ, тіз оқтар, құлдыр мамай (күлдір мамай), садақ, қара тамақ найза сияқты қару атаулары, жоңғарлар (қалмақтар) пайдаланған жәсайыл (жазушы зеңбіректі қазақтар сол кезде осылай атаған деп көрсетеді) сияқты қару аты жиі келтіріледі (бұлар сияқты қару-жараққа қатысты атаулар Әбіш Кекілбаев романында да бар. Мұндағы күлдірмамай, жекеауыз, бірауыз, жездіауыз, шиті деген мылтық түрлері, көк найза, ақ алмас, шарболат, садақ сияқты сол кезеңдегі негізгі қару-жарақ атау- лары екендігін осы кітапта көрсеткенбіз. XVI ғасырдағы қазақ қауымы «тауарихын» әңгіме еткен Мұхтар Мағауин өзінің «Аласапыранында» садақ оғының көбебұзар, әндіген, қасалы, ысқырма, тіз оқ, кез оқ, доғал оқ, қозы жауырын, аймаңдай оқ деген түрлерін атайды. Жазушының тұрақты эпитеті бар көне қару-жарақ атауларын бұл тарихи шығармасында өз стиліне сай орынды қолданғанын алдыңғы тарауларда мысалдарымен көрсеттік). Сөз жоқ, нағыз тарихи көркем шығарманың (повесть, ро- ман, тіпті қысқа әңгіменің болса да) талабын дұрыс түсінген (сезінген) жазушы оны тарихи стиль тезіне түсірудің бірнеше амалын қолданады, табады, таңдайды. Соның бірі – тарих жо- лында «бір өліп, бір тіріліп» (Жұбан ақынша айтсақ, «мың өліп, мың тіріліп») келген қазақ қауымының қай ғасырда да, әсіресе Шоқан Уәлихановтың сөзімен айтсақ, «қан сасыған ұрыс-соғыстар заманы» болған XVIII ғасырға қатысты жазылған тарихи шығарма өзегі (тақырыбы, нысаны) соғыс, жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|