Коммерциялық банктерді басқарудың қазіргі кездегі әдістерін  жетiлдiру жолдары

 3.1 Банктерде тәуекел-менеджмент стратегиясын қалыптастыру механизмдерін одан ары дамыту

Коммерциялық  банктердің активі мен пассивін басқарудағы  маңызды факторлардың бірі ретінде  саналатын қаржылық тәуекелдерді басқарудың банктің өтімділігі мен табыстылығын арттыруға ықпалын әдістемелік  тұрғыдан бағалау және оларды басқару  әдістерін жетілдіруге байланысты. Қаржылық  тәуекелдерге: несиелік, өтімділік, операциондық және нарықтық тәуекелдерді жатқызамыз. Несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды. Несиелік  тәуекелден туындайтын зияндар банктің  несиелеу және өзге де соған теңдестірілген баланстық және баланстан тыс  операцияларын жүргізу барысында  пайда болуы мүмкін.

Жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу қажет:

• 
  нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
  
• 
  несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
  

Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді сақтандыру жатады. Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:

• 
  қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін сақтандыру;
  
• 
  қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
  
• 
  қарыз алушының өмірін сақтандыру.
  

1. Ұйымдастыру проблемалары: банк акционерлері тарапынан тәуекел

менеджментінің  маңызын (пайдалылыққа баса назар аударуын, шетелдік тәжірибеге қарамастан біздің тарихымызда сол немесе басқа тәуекелдердің ықпал ету салдарынан акционерлер залал шеккен дағдарыстардың болмағанын) жеткіліксіз түсіну.

2.Кадр проблемалары: тәуекелдерді басқару саласында білікті қызметкерлердің болмауы тәуекел-менеджменттің құрылу тиімділігін айтарлықтай төмендетеді, бұл жүргізілген мөлшерлік есептеулердің нақтылығы мен объективтілігіне әсер етеді.

3.Техникалық проблемалар нақты тарихи және талдау деректерінің болмауы немесе олардың қорытындыланбауы. Біздің экономика  жағдайына бейімделген және бүкіл банк жүйесі шеңберінде  салыстырма талдау жасауға мүмкіндік беретін әдістемелердің  болмауы.

Ұқсас мысал  ретінде әлемдік тәжірибені пайдалану, сондай-ақ халықаралық стандарттарды (Базель ІІ) кезең-кезеңмен енгізу негізінде тәуекелдерді басқару жүйесін құрып пайдалануға болады. Осы жүйеде тәуекелдерді бағалау математикалық модельдерді қолдану нәтижесі емес, ол үздіксіз процесс ретінде қарастырылады. Базель ІІ-нің негізін қалаушы бағыттарының біріне сәйкес мониторинг, яғни несиетік ұйымның қаржылық жай-күйін бағалау, бақылау және болжау мақсатында оны жүйелі түрде бақылау қарастырылады. Мониторингпен қолданылу саласы, несиетік қоржын, қамтамасыз ету, тәуекелдер, лимиттер, өтімділік, нарық ортасы және т.б. қамтылады. Базель ІІ-де басқарушылық есеп тәуекелдерді басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.

Тәуекел-менеджментті талдауда төмендегі факторлар назарға  алынады:

• 
  банк басшылығы біліктілігін, басшылық жасау және әкімшілік ету қабілетін көрсетуге тиіс;
  
• 
  банк басшылығы заңнаманы және белгіленген ішкі ережелерді, ҚР ҰБ тің және ҚҚА-тің, сондай-ақ ішкі және сыртқы аудиторлардың ұсыныстарын сақтауға;
  
• 
  банк басшылығы экономикалық ахуалдың өзгеруіне, банк ортасының өзгеруіне бейімделуін (тактика мен стратегияның оралымдылығын) көрсетуге тиіс;
  
• 
  банк басшылығы тиісті ішкі жұмыс ережелерінің әзірленуі және олардың орындалуы үшін толықтай жауап беруге;
  
• 
  банк басшылығы тәуекелдерді басқарудың тиісті біліктілігін қамтамасыз ету мақсатында қызметкерлерді оқытуға;
  
• 
  банк басшылығы пайдакүнем іс-әрекеттердің кез келген көрінісі, әсіресе банкпен ерекше қатынастар байланысты тұлғаларға жеңілдікпен қарыз беруге қатысты сынға ұшырайды.
  

Банктер кредит нарығында таралған ақпараттың сапасын төмендегі факторлардың есебінен жақсартады:

• 
  банк пен клиенттің арасында қалыптасқан қатынастар, клиенттің кредиттік тарихы жағымды болған жағдайда ол қаржы делдалдарына инвестициялық жобаларды іске асыруға мүмкіндік береді. Тек банк қана клиенттер туралы мәліметтерді пайдалана алады, ал мұның өзі капитал нарығында бәсекелестер мен кредиторлар алдында оған артықшылық берілуін қамтамасыз етеді;
  
• 
  кәсіпорынның банк кредитіне қол жеткізуі нарыққа оның қаржылық жай-күйін және даму келешегін жариялау болып табылады;
  
• 
  қарыз берушілерді бақылауды жүзеге асырғанда банктердің сараптама жүргізуі капиталдар нарығымен салыстырғанда олардың осы салада да артықшылыққа ие болуын қамтамасыз етеді.
  

Банк  тәуекелдерін басқару саясаты банктің  жалпы қаржы стратегиясының бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы  операцияларын жүзеге асырумен байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру  жөніндегі іс-шаралар жүйесін  әзірлейді. Алайда соңғы уақытта  тәуекелдерді басқару саласында  жаңа үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқындала түсті, тәуекел мөлшерін анықтайтын әдістер кеңірек пайдаланады, тәуекел жан-жақты бақылауға алынып, өлшене бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда болды. Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді басқару проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына себеп болды.Тәуекел-менеджментті ұйымдастырудың жаңа механизмі жаңа тәсілдемелерді талап етеді, олардың біреуі – шешім қабылдау, математикалық модельдеу теорияларының, жүйелерді, ақпараттық және ұйымдастыруды модельдеу теориялары түйісуінде орналасқан контроллинг жүйесін енгізу болып табылады. Контроллинг – тәуекел-менеджменттің аса маңызды элементтерінің бірі болып табылады, сонымен бірге ол барлық қажетті ішкі және сыртқы ақпарат жүйеленіп, талданып және басқарушылық шешім қабылдайтын тұлғаларға жіберілетін жағдайды қамтамасыз етеді. Контроллинг деген басшылық және банк басшылығын қолдау шеңберіндегі ақпарат арқылы жүзеге асырылатын жеке функцияны білдіреді. Оған жалпы мақсатқа сәйкес деректерді өңдеу (жинау, дайындау, топтау, жүйелеу), сондай-ақ мақсатқа жетуде бақылау кіреді.Жалпы айтқанда контроллинг – жағдайды меңгеру, процестерді басқару әрі реттеу, сондай-ақ оған шығындарды есептеу. Біздің жағдайда конроллинг банк тәуекелдерін бақылауды, олардың математикалық  есептеуді, сондай-ақ тәуекелділіктің  қажеттілігін және түпкілікті нәтижесін  анықтауды қамтамасыз етуге тиіс.

Контролингке  көптеген міндеттер жүктелген. Олардың  ең негізгілері:

– біріктірілген жоспарлау;

• 
  тәуекелдің пайдалылығын, өтімділікті және тәуекелді төмендетуді қамтамасыз етуді бақылау болып табылады.
  

Тәуекел-менеджментінің құрамдас бөлігі ретіндегі контроллингтің тұжырымды негізі мына элементтерден  құралады, олар:

– жағдайды талдау;

– стратегиялық контроллинг;

– жедел контроллинг.

Жағдайды  талдау деген нәтижесінде межеленген уақыт сәтінде банктің немесе жекелеген актив операциялардың нақты жай-күйі анықтау үшін толықтай түгендеуді білдіреді. Жағдайды талдауда тиісті ішкі ақпарат пайдаланады, ол тиісінше өңделуге тиіс. Ішкі талдауда жалпы банк талданады, сонымен бірге актив және пассив операциялардың жекелеген бағыттары талданады; банктің қоржындары (инвестициялық, несиелік, депозиттік және т.б.) талданады.Сыртқы  деректерді пайдалану қолда бар  деректерге байланысты, олардың ішінен релеванттық ақпарат (мысалы, нарықты  талдау, бәсекелестердің (қоршаған ортаны) қызметін талдау), саланы (қаржы нарығын) талдау, банк қызметтеріне сұранысты және т.б. талдау алынуы мүмкін. Банктің жалпы стратегиясы жағдайға байланысты айқындалады, сондықтан дамуды талдау, өзінің маңызы бойынша тәуекел-менеджменттегі стратегиялық контроллингке ұқсас болса да экономикалық, техникалық, экологиялық, саяси және т.б. талдаудың қосымша, алайда маңызды бағыты болып табылады.