Кәсіпорындағы кәсіпкерлік құпияны қорғау ұйымы

Барлық кәсіпорындарда ақпаратпен және оның т‰смімен жұмысжасаудың белгіленген тәртібі кіргізілген, соның ішінде құқықтық, әкімшілік, инженерлі-техникалық, қаражаттық, әлеуметтік және басқа да шаралардың негізінде әрі ҚР құқықтық нормаларына және кәсіпорынның басшыларының ұйымдастыру -бөлу жағдайына баѓына отырып, жасалуы тиіс (іске асуы тиіс).

Кәсіпкерлік құпияны тиімді түрде қорғау, тµмендегідей міндетті шарттардан тұрады:

 қаржылық, коммерциялық, өндірістік с±раулар шешімі-

 µте құпия ақпараттың сақталу деңгейіне жетекшілердің арнаулы түрдегі жауапкершілігі;

 коммерциялық құпияны жеткізушілердің, тасымалдау-
шылардың, сақтық тәртібі, арнайы іс жүргізудіұйымдастыру;

 ақпаратты білуге тиісті соның ішінде ғте құпия түрін, тұлғаларды шектеу санын анықтау;

 Кәсіпкерлік құпияны сақтауды қамтамасыз ететін талап-
тардың орындалуы, соның ішінде жоба жасауда, арнаулы орындар-ды орналыстырѓанда, НИОКР процесінде, сынақ және бұйымдар-
ды өндіргенде, келісім шарттарѓа қол қойѓанда;

 маңызды жиылыстар өткізгенде;

 кәсіпорын аймаѓында өткізу тәртібі мен к‰зету тәртібінің болуы;

 коммерциялық құпияны сақтауДағы ж±ргізілген шаралар-

 коммерциялық құпияның сақталуын қамтамасыз ету ережелерін орындайтындарды оқыту жүйесін қ±ру.

Болатын шыѓындардың азаюы үшін соның ішінде µте құпия ақпараттардың шыѓып кетуіне байланысты, бірінші кезекте кәсіпкерге тµмендегідей жолдарДағы ақпараттық таралмау жолда-
рының алдын-алу немесе ескеру қажет:

 мемлекеттік мекеме - делдалдар және әріптестер;

 адвокаттық және консулдық фирмалар;

 өндірістік шпионаж;

 кғсінкерлік фирманың жұмысшыларын сатып алу, сыр тарту;

 жарнамалау, басылѓан өнім, баспасөз пресса.

Ақпарат өздігінен тумайды, ол өзін тасушылармен тығыз байланыста. Мысалы, қаѓаз қ±жаттарымен видеопленкаларымен, компьютер файлдарымен, телефондармен, телеграф, факстік жеткізумен және т.б.

Коммерциялық құпияны сақтау үшін соѓан қажеттілікті д±рыс ұйымдастыра білу қажет:

Қ±жаттармен бірге іс жүргізу қаѓаз тәртібі соның ішінде Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын қ±жаттар:

 қ±жаттардың кµбейтуіне, ±лгісін т±сіргенде қатаң бақылау жасау;

 компьютерлік техникаДағы, байланыс тараптарынДағы коммерциялық ақпаратты қорғау;

 дайын бұйымдармен кейбір материал түрлерін есепке алу және к±зету (±лгідегі түрлерін);

 кәсіпорын аймаѓын, соның ішінде негізгі мекемесін және қосымша құрылымдарын к‰зету;

 берілген кәсіпорынѓа бғтен тұлғалардың келуіне бақылау жасау.

Ақпараттың шыѓып кетуіне басты қауіптілік төндіретін -адамдар.

Коммерциялық құпияны қ±райтын мәліметтердің шыѓып кету мүмкіндігі тµмендегідей іс-қимылдардан байқалады, соның ішінде сатып алу, қорқыту, фирма қызметкерлерін алдап қызық-

Кәсіпорын қызметкерлері бір жаѓынан қараѓанда Кәсіпкерлік іскерліктің маңызды ресурсы болып саналады, соның іпіінде интел-лектуалдық және материалдық бағалықты қ±рушы ретінде, 43 % қ±райды, ал екінші жаѓынан кәсіпорынның үлкен шыѓынѓа батуына тіпті банкротқа ‰шырауына, әртүрлі жағдайда әсер ететін, нақты жұмысшылар болып табылуы мүмкін.

Мұндай туылуы мүмкін жағдайдың алдын-алу үшін тµмендегі-дей екі жолды ұсынуѓа болады:

 бейімді жұмысшыларды ынталандыру үшін, мерзімді түрде ақшалай сыйақы бөлу, келесі бір сғттерде Мұндай белсенді бейімді адамдарѓа ортақ жұмысістеуге, компоньон болуѓа шақыру;

 аса құпия түрде ±стау үшін, бғтен ешкімге, технология ісінің стратегиялық мғн-жайын жарияламау яғни бұл жетекші-лердің өзіне ѓана тиісті қолданылатын жағдай.

Б±дан басқа еңбек келісімінде бекітілгендей Кәсіпкерлік фирманың жетекшілері мен жұмысшының арасында коммерция-

Мұндай қ±жаттың түрі кәсіпкерге егер жұмысшы құпиялықты жариялап қойѓан к±нде оѓан әртүрлі санкцияларды қолдану мүм-

Коммерциялық құпияны қорғаудың маңызды бағыты болып кәсіпорынның кадрлік құрамының тұрақтылыѓы саналады.

Егер құрамДағы білімді мамандар тұрақсыз болса, онда фирма-
ның құпиялылыѓы бәсекелестерге жария болып, оларѓа үлкен пайда әкелуі мүмкін.

Жалпы жоспарда коммерциялық құпияны қорғау жүйесі келесі сатылардан тұрады:

 қорғау затын анықтау немесе коммерциялық құпияны қ±райтын мәліметтер тізбесін ғњдеуден өткізу, соның ішінде ең құнды ақпаратты ерекше к‰зетке алуды анықтау.

Коммерциялық құпия болып саналатын нақты мәліметтер аѓымына кезеңіне бөліп шыѓару:

 қызметшілер, қ±жаттар, материалдар және бұйымдар;

 техникалық жабдықтарды сақтау;

 қайта ғњдеуден өткізу, ақпаратты беру және т.б.

 µте құпия мәліметтермен жұмыскестесін қ±ру, соның ішінде кәсіпорындарда және одан басқа жерлерде;

 нақты мәліметтерге, соның ішінде коммерциялық құпия қ±райтын мәліметтерге білу жүйесін (р±қсат ету) қ±растыру;

 жұмысшылар арасында ғте құпия ақпаратты қорғауѓа жауапкершіліктерді бөлу, таѓайындау.

 коммерциялық құпияны қорғауѓа қолданылатын шара-
ларды қ±растыру және оны орындайтын жауапты адамдарды таѓайындау;

 ақпаратты қорғауѓа ж±мылдырѓан тұлғалардың бәріне, ынталандыру және белсендіру мақсатында жоспар қ±ру;

 коммерциялық құпияны қамтамасыз етуге қабылданѓан
шаралардың беріктілігін тексеру, қадаѓалау.
4. Кәсіпкерлік құпияны қорғау бойынша құрылған іс-шаралардың жүйесі.

Кәсіпкерлік құпияны қорғаудың нақты жүйесін жасау үшін, тµмендегідей істерді атқару қажет:

 команда қ±ру, соның ішінде фирмаДағы құпияны қорғау баѓдарламасының орындалуына жауап беретін;

 ақпараттың қандай жолмен шыѓып кету мүмкіндігін анық-

 құпия сақтау әлементтерінің тµмендегідей түрлері беріл-

а) кәсіпорынның құпиясын қ±райтын маңызды мәліметтерді сақтау үшін арнайы орын белгілеу;

б) қызметкерлермен жұмысж±ргізуді ұйымдастыру, соның ішінде фирмаДағы құпияның сыртқа таралмауына, сақталуына
кіргізілген тµртіп жµнінде хабардар ету;

в) маңызды мәлімет сақталѓан орынѓа кіру тәртібіи еңгізу, соның ішінде құпия сақтау принципінің жұмыстың тиімділігіне бµгет жасамауын қадаѓалау;

г) жабық мәліметтерге қызметкерлерді босату жүйесін қ±рас-
тыру.

Б±дан басқа ақпаратты қорғау жүйесін жақсылап ойласты-руѓа болады: мысалы, қ±жаттарды жеке мәрленген папкаларда сақтау, арнайы жабылатын қорларды ЭЕМ дисктерін ±стау, ЭЕМ баѓдарламасын қолдану үшін арнһйы қорапшалар ±стау.

Соның ішінде қызыѓатын адамдардан қорғау мақсатында, файлдарѓа арнайы баѓдарлама ещізу, сонымен бірге жабыњ орын-
дарды қадаѓалау үшін, бғтен адамдардан сақтану ±піін, қазіргі құралдарды пайдалану. (телекоммуникациялық жүйе.. бақылау және қадаѓалау).

Ақпаратты қорғау үшін тµмендегі іс-шарзларды пайдалану:

1. ¦йымдасқан түрде, соның ішінде адамдармен жұмыс, қ±жаттарды қорғау тәртібіне бақылау, қ±жаттын классифика-
циясымен құпиялылық белгісі;

2. Техникалық тұрғыда сигнализацияны орнату және ж±мы-сына бақылау, арнайы қ±лыптарды қолдану, қ±жаттарды жою үшін арнаулы құрылымдарды пайдалану, қызметкерлерді сейфтер-

3. Арнаулы тұрғыда - қ±жаттар ±лгісін т±сіруде құқықтық жағдайѓа сай еместіктен қорғану түрін қолдану, қ±жаттарѓа заңсыз түрде кіруге қарсы белгіленген құрылымдарды қолдагу (жабық түрдегі).

өндірістегі шпионаждан қорғау, қ±жаттардың жоѓалу барысында қызметтік тексеру ж±ргізу (іздестіру).

Мамандардың ойынша ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, келесі ережені қатаң түрде қолѓа алу керек.

Әрбір уақыт, сенімді хабарлама жасалмас бұрын, ол хабарла-
маны айтуѓа бола ма, жоқ па соны айқындап алу (өзіне -өзі).

Кез келген, тосын адамдәрѓа сақтықпен қарау, соның ішінде электроремонтердің келуі, байланысшы, салық инспекторының келуі қауіптілік сигналын туѓызбаса да мғн бере қараудың қажет-

Ақпараттың құпиялыѓын сақтау үшін, оны фрагменттерге бөліп, әртүрлі бөлшектерге және әртүрлі сейфтерде сақтау қажет.

Құпия ақпаратпен әр бөлмеде аз дегенде 2 адамнан жұмысістеуі қажет. Бұл құпияның шыѓып кету жолын қиындатады.

Аталѓан шарттардың қауіпсіздігін бақылау үшін, кім қандай ақпараттың бөлігімен жұмысістеді, соның ішінде фирманың құпиясы бар ақпараттарымен танысты, ондай адамдарды міндетті түрде белгілеп отыру қажет.

Ақпараттың шыѓып кетуінің алдын-алу үшін, прессамен жұмысістеуге (байланыс жасауѓа) арнайы қызметкер қажет. Соның ішінде фирмалардың іскерлігінің жарыққа шыѓуын д±рыс жолѓа қоя білуі, бұл да коммерциялық бағалыққа ие.

Коммерциялық құпияны к±зету, бұл арнайы ортаѓа мәлімет-

Коммерциялық құпиясы бар мәліметті құқыққа сай емес түрде алѓан тұлға мақсатына қолданам десе оѓан тыйым салынады.

Себебі, Мұндай қолданыс коммерциялық құпия субъектісінің құқыѓына үлкен залал әкелуі мүмкін.

Шаруашылықтаѓы субъектілерге тыйым салу қолданыл-

Мемлекеттік органдар және оның лауазымды тұлғалары ком-

Тіркеу, тексеру және бақылау жұмыстарын орындауда мемлекеттік органдар және оның лауазымды тұлғалары коммер-циялық құпия қ±райтын мәліметтерге арнайы тексеру ж±ргізуге құқы жоқ, бірақ олардың міндетіне кіретін болса немесе аса қажет болатын болса тексереді. Мұндай жағдайѓа шектеу салу, мемле-

Құқық қорғау органдары коммерциялық құпиясы бар мғлі-

Коммерциялық құпиясы жоқ мәлімет соның ішінде мемле-

Шаруашылық ж±ргізуші субъекті өзінің жұмыскерлеріне, акционерлерге, үлес алушыларѓа және басқа қатысты тұлғаларѓа қажетті мәліметтерді көрсетуге міндетті, соның ішінде еңбек ақысының д±рыстығын анықтауѓа, келісім шарт бойынша сыйлық алуѓа, авторлық сыйақы алуѓа, дивидендтерге м±ліктегі үлесін анықтауѓа кірістерді пайдаларды толық таныстыруѓа құқы бар.

Заңдылықтармен, құрылтайшы қ±жаттармен мәліметтердің тізбесі анықталады, соның ішінде міндетті басылымѓа жататындар немесе акционерлерге, шаруашылық серіктестігі м‰шелеріне немесе басқа анықталѓан ортаДағы тұлғаларѓа міндетті түрде мғлі-
мет жеткізу де қарастырылады.

Бұл мәліметтерге жекелей алѓанда мыналар жатады: мемле-

Мемлекеттің хабардар болуына тиісті с±рақтар бойынша мғлі-

1. Кәсіпкерлік құпияның классификацияларын айтыңдар?

2. Кәсіпкерлік құпияның объектілерін және мақсаттарын атаңдар?

3. Кәсіпкерлік құпияны қ±райтын мәліметтердің маңызды деңгейін айтыңыздар?

4. Құпияны таратудың қандай қайнар көздерін және канал-
дарын білесіздер?

5. Кәсіпкерлік құпияны тиімді қорғайтын шарттарын атап көрсетіңіздер?

6. Кәсіпкерлік құпияны сақтауды қалай д±рыс ұйымдастыруѓа болады?

7. Кәсіпкерлік құпияны сақтауды сатыларын көрсетіңіздер?

8. Кәсіпкерлік құпияны сақтауѓа үшін қандай қажетті әрекет-
тер қабылдау қажет?

9. Ақпараттарды қорғау туралы шараларды сипаттаңыздар?

Ақшаның жылжуы және оның көлемі, жылдамдыѓы қаражат жүйесінің жұмысбейімділігін айқындайды. Осы қаражат жиын-

Фирманың қаражат ресурстары-бұл ақшалай кіріс және т‰сім әрі бұл фирманың қарамѓында орналасқан. Шаруашылық қыз-

Қаражат жүйесі өзіне баѓынышты таѓы да 2 жүйеден тұрады.

1. Негізгі (мемлекет қаражаты, кәсіпорын қаражаты) көпші-
ліктің қаражаты;

2. Қамтаасыз ететін (банкілер, биржалар, биржаның сыртын-

Мемлекеттік қаражат бұл ақша жинының жиынтығы, соның ішінде мемлкеттік органдардың басқаруында, жалпы мемлкеттік және әлеуметтік тұтынушылықты (с±ранысты) қанаѓаттандыру мақсатында жиналѓан жиын.

Шаруашылықтаѓы субъектінің қаражаты мемлекетпен ақша-

Мемлекетпен іскерліктің бірлескен өзара қимылы, арнайы мемлкеттік іскерліктің қызметі арқылы жүзеге асады. Бұл кәсіп-

Ақша қаражатының қозѓаласы екі түрлі жағдайда болуы мүмкін.

 Кәсіпорыннның құрылуы кезінде қызметке кірісу кезінде. Бірінші жағдайда шаруашылықты субъект өндіріске қажетті факторларды таңдап алады. Соның ішінде жеке қаражаттан, комбинациялық немесе заемдылық есебінен алады (жеке және заемдылық).

Жарлық қорының құрылуы негізінде, кәсіпорын мемкеме-

Шаруашылықтың ұйымдасқан құқытық түріне қатысты оның қайнар көздері болып мыналар табылады: акционерлік капитал, кооператив м‰шелерінің жарналық үлесі, бюджеттік дотация, ±зақ мерзімді несие.

Егер кәсіпорында жеке қаржы қаражаты жетпесе, онда ол мемлекеттен несеие немесебюджетттік супсидтік жәрдем ақша алуѓа тырысады.

Пайдаланылатын ақша міндетті түрде бір негізгі ж±мсалуы қажет, себебі құндылық уақыт факторымен туындайды. Мысалы: сізге екі вариант ұсынылады: 1000 теңгені қарызѓа алу бұл қарыз-

Қолма қол түрдегі есептесу шартында біріншіден-банктік жүйе жұмысының тиімділігінен, екіншіден-сатып алушының төлеу биімділігіне қатысты болады.

Тиелген өнімдер қозѓалысы төлем қ±жаттарымен және ақша қозѓалыстарымен тікелей байланыста болады.

Ақша қозѓалысы соның ішінде қолма-қол ақшасыз есебіндегі бір банктің есебінен екінші банкке аударылуын көрсетеді.

Қаражат аударудың ‰ш тәсілі бар: пошта бойынша телеграф және электрондық төлем бойынша.

Кез келген банкіден кәсіпорын өзіне есепшот ашуына толық құқыѓы бар, осындай жағдаймен ол өзіне берілген қызмет және жоѓалу кепілдігімен, оѓан байланысты банкротпен басқа да жағдай-лар көлемінде басшылық етуіне болады.

Сондықтан кәсіпорынның басшылыѓы коммерциялық банкілер үшін бекітілген экономикалық нормативтерді назарда ±стауы қажет.

Кәсіпорын есеп, аѓымДағы, бюджеттік, депозиттік, валюталық т.б. есепшоттың түрлерін ашуѓа болады.

Олардың әрқайсы өзіне бекітілген жағдайлар боййынша, өзіндік ерекшелікке ие.

Қолма-қол ақшасыз есептің негізгі түрлері болып, төлем тапсырмасы, аккредитив, есепшот шегі жатады.

Қатаң бәсекелестік және айналым қаражатының жетіспеу жағдайында бірде-бір кәсіпкер өзіне қажетті тауарларды несиесіз ала алмайды.

Кәсіпорын, егер өзінің тауарын несиеге сатса, онда ол оның төлемдері үшін төленген қаражатты алдын-ала есептеп қарап алуы қажет.

Қаражаттың қолдан шыѓуы қаржы басшыларының назарын, дебиторлардан тиімді түрде ақша жинауды бекітуге аударады немесе ол инкассо деп аталады.

Кәсіпорын осындай мақсатпен с±раныс берушілерге шегерім түрін ұсынады. Соның ішінде белгілі бір мерзімде өзінің есебінен төлейтіндер үшін.

Кәсіпкермен іс ж‰зінде өндірістік, инвестициялық, қаражат-
тық іскерлікте қаржылық ресурстар пайдаланылады. Олар тұрақты қозѓалыста болады және банкілердің, фирма кассала-рының есепшоттарынДағы ақша қаражаттарының қалдықтары түріндегі ақшалы формада кездеседі. Қаржылық қаражат қ±ра-
лына сұраным, тғжірибеде көрсетілгендей қысқа және ±зақ мерзімді жоспарларѓа туындайды.

Олардың қайнар көздерінің негізгі болып меншіктік және қарызды түрдегі қаражаттар болады.

Меншіктік қаражатқа мыналар жатады:

 Қаржылық капитал;

 ‡стемелі капитал;

 Сақтық қор;

 Жинақ қорлары;

 Қаражаттандырылѓан және т‰сім түріндегі мақсаттар;

 Басқа ұйымдар мен жеке тұлға қаражаты;

 Жалѓа арналѓан міндеттеме;

 µткен жыл пайдасының қайта бөлінуі;

 есеп беру жылының пайдасы;

 есеп беру жылының қолданылѓан және қолданылмаѓан пайдасы.

Меншіктік қаражат бастауларына – материалдық емес актив-

Қарыздық қаражатқа мыналар жатады:

 ±зақ мерзімді несиелер (банкілердегі);

 ±зақ мерзімді қарыздар;

 банкілердегі қысқа мерзімді несиелер;

 банкінің жұмысшыларына беретін несиесі;

 қысқа мерзімді қарыздар.

Осы немесе басқа түрді таңдау, пайыз мµлшері негізінде анықталады немесе қосымша талап ету арқылы, соның ішінде олардың алынымын бірге есептейді.

Сыртқы қаражаттандырудың негізгі түрлері – бұл құнды қаѓаз-

Қаржылық қаражат іскерлігі, соның ішіндегі аѓымДағы түрі өзінің жүру барысында қоймаларДағы қорлардың толыѓуына және тосын шыѓындардың төлеміне өз пайдасын тигізеді.

Мұндай сұранымдар қысқа мерзімді жағдайда болады және қысқа мерзімді қаражаттандыру түріне тікелей байланыста болады:

 коммерциялық несие;

 банкілік акцепт (ризалық);

 факторинг;

 коммерциялық құнды қаѓаздар;

 ішкі бастаулар;

 дебиторлық қарызгерліктің кепілі бойынша несие беру және тауар-материалдық қорлар.

Коммерциялық несие ең көп тараѓан түрдің бірі, соның ішінде шикізат жеткізушілермен байланысты болады.

Коммерциялық несиені алудың бір түрі кепілзат болып табы-
лады.

Кепілзат міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің амалын ұсынады, сол себептен кредиторѓа қандай да бір бағалы мүлік бері-

Кепілдің заты болып, жер бөлігі (жерге жеке меншіктікті көр-

Кепілдіктің екі түрі бар: кепілзат және ипотека.

Кепілзат дегеніміз салынатын мүлік кепіл берушіден кепіл ±стаушыѓа, оның қарамаѓына кµшеді, соның ішінде ол сол заттың сақталуына толық жауапкершілікті мойнына алады.

Міндеттеменің орындалуының аяѓында ккепілдің заты кепіл берушіге дереу қайтарылады.

Кепіл затпен ипотека арасынДағы айырмашылық, ипотека ке-
зінде салынѓан мүлік, сол кепіл салушының қармаѓында және пайдалануында қала береді.

Кәсіпорынѓа ұсынылатын пайыздың мµлшері көп жағдайда нарық арқылы анықталады. Оның банкісі несие беру арқылы өзіне алады.

Банкіні қаржыландыру түріне мыналар жатады:

 қамтамасыз етілмеген қарыз;

 несие желісі;

 аккредитив;

 автоматты түрде жаңарѓан несие;

 бөліп төлеуге арналѓан несие.

Қамтамасыз етілмеген қарыз.

Негізінен қысқа мерзімді, қамтамасыз етілмеген қарызды ком-

Әдетте бұл қаражаттандырылѓан жобалар үшін қолданылады: соның ішінде ақша қаражатының тез аѓынын қамтамасыз ететін және тµмендегідей жағдайларда пайдаланылады:

 компания нақты ақша қаражаттарына ие болғанда немесе тақау арада алынѓан несиені қайтарѓан уақытта, не ±зақ тақау арада алынѓан несиені қайтарѓан уақытта, не ±зақ мерзімді қара-
жаттандыруды пайдаланѓанда.

Шетел тғжірибесі көрсеткендей, нақты ақша қаражатының мерзімді тапшылыѓы соның ішінде қамтамасыз етілмеген қарызды қолдану және тауар материалдық қордың жинақталуының қажет-

Бұл несие түрінің кемшілігі жоѓарѓы пайызды мµлшерлеменің қойылуы сонымен қатар ол мүліктік кепілмен қамтамасыз етіл-

Кепіл бойынша несие беру.

Әдетте әлемдік тғжірибеде кепілге жылжымайтын мүлік ұсынылады, бірақ тауар, материалдық қор және нарықтың бағалы қаѓаздар қолданыла береді.

Егер қарыз алушы несиені қайтара алмайтын жағдайда кепіл мүлік қарыз берушінің меншігіне кµшеді.

Кепіл мүлік дебиторлар есебінен де берілуі мүмкін. Мұндай жағдайда ақша (тауар төлемі үшін алынѓан), қарыз берушінің банкідегі есепшотына жіберіледі.

Қаражаттандырудың осы түрінің тиімді жаѓы неѓ±рлым тµмен пайызда төлеуінде. Бұл несие алу жағдайында және қамтамасыз етілмеген қарызбен салыстырѓанда болады.