ҚҰрманбаев с. К., Аділбеков м. Т. КӘсіпкерлік (оқулық)

Банк фирмаѓа келісілген шарттар бойынша белгілі ақша сома-

Несиелік желінің мақсаты қарыз ақша процедурасының жыл-

Жалпы банк коммиссиондық пайызды өзінің міндеттемесіне аударып, кәсіпорынѓа ақшалай қаражатты қолданылмаѓан несие-

Аккредитив – бұл қ±жат банк арқылы босатылѓан және клиенттің аударма векселінің төлеміне кепілдеме беруші ретінде, соның ішінде белгіленген ақша мµлшерін, белгіленген кезең аѓы-

Банкінің нақты несиесі сатып алушының несиесімен алма-

Тµмен жүргізу – тек түсіндірілген немесе орындалѓан шарттар-

Аккредивтер халықаралық сауда да басымдылық көшпен қолданылады.

Несиенің автоматты түрде жаңартылатын түрі – бұл банкімен қарыз алушының арасынДағы келісім, соның ішінде банк белгілі бір жалпы сомаДағы несиені аѓымѓа сғйкес кезеңде беруді өз мойны-
на алады. М±ның ішінде векселдер ең қысқа мерзімді болып сана-
лады. (әдетте 90 күн).

Ақшалы қаражат көлемінде несие төленген соњ, тура осындай төленетін көлемде, тура осындай келісім түрінде, шартында, қай-

Мұндай несиенің басымдыѓы – жылдам несиелендірудің мүмкіндігі және тµменгі түрдегі шектеуінің болуы (несиелік желі-

Несиені бөліп төлеу µтемі бойынша беру – бұл ай сайын төлем пайызын және несиенің негізгі сомасын талап етеді.

Несиенің сомасы белгіленген шекке жеткенде кәсіпорын тµменгі пайызбен қайта қаражаттану мүмкіндігіне ие болады.

Несиенің бұл түрінің басымдылыѓы, әдетте кәсіпорындардың лауазымдық қаражат сұранымына сғйкес келеді.

Несие бойынша орташа пайыз төлем мерзімі келгенде төленеді (қарапайым пайыз), сонымен бірге аванс ретінде де төленеді (несие-
нің шоѓырлануы).

Егер ол аванс арқылы төленсе, онда қаражат қарызының сома-

Ішкі есеп бойынша қаражаттандыру, ішкі есептерге, жылдам-

¦зақ мерзімді несиелендіру – бұл негізгі қорлардың сатып алуы үшін қолданылады немесе өндірістің ±лѓаюы үшін қолданылады. Мұндай қолданымның негізі көзі болып лизинг саналады. Бұл пайданың бөлінбеуі, аммортизациялық жинақталу.

Лизинг – қаражаттандырудың ерекше түрі болып табылады. Әдетте ол оперативтік және қаржылық болып 2-ге бөлінеді.

Оперативтік түрі егер өндіруші немесе сатушы капиталдың негізі элементін жалѓа өткізгенде пайдаланылады.

Мұндай жағдайда лизинг беруші мәміленің нысанының техникалық қызметін және жµндеуін өз мойнына алады, әрі олар үшін толық жауапкершілікте болады.

Екіншісі, егер лизингтік келісім сатушының ақшалы қаража-

Толық түрде лизинг бастапқы адамѓа ж‰ктеледі.

Бөлінбеген пайда (акционерлер арасында). Кәсіпорындарды ±зақ мерзімге қаражаттандырудың көзі болып саналады. Бірақ ол жиі түрде қолданылмайды, сол себептен кәсіпорынды ±зақ мерзімде қаражаттандыру қажеттігі тартымды капитал есебінен қамтамасыз етіледі.

Тартымды капитал – бұл шетел тғжірибесі сияқты ұйымдар-

¦зақ мерзімді қрыздар (ссуда) бұл – қысқа мерзімге қараѓанда қымбат және қарыз есебінде көлемді сома саналады, сонымен қатар ақшаны қайтару күні өз мезгілінде белгіленеді.

¦зақ мерзімді қарыз ережелері бойынша жарақтар негізінде беріледі (жылжымайтын мүлік, жабдықтар).

Егер фирма қаражат ұйымынан ақша ала алмайтын жағдайда болса, онда ол облигация шыѓара алады. Бұл фирманың борышкер қолхаты болып табылады.

Меншік капитал – бұл акция сату есебінен құрылады. Шетел тғжірибесі айқындаѓандай жаңа акциялар ескілермен салыстыр-
ѓанда ана құрылым жоғары құндылықта болады.

Б±дан шыѓатын қорытынды қаражаттандыру көзінің әртүрлі болатындыѓы. Кәсіпорынның басшылыѓы осындай қаражаттан-

Соның ішінде ақшалы қаражатты тµменгі құндылық бойын-

Факторинг банкінің немесе мамандандырылѓан компонияны, төленбеген қарызды талап ететін (дебиторлық, қарызгерлік) түрі-

Факторингтік операцияѓа 3 жақ қатысады:

1. Факторингтік компания немесе банкінің факторингтік білімі, соның ішінде арнайы мамандандырылѓан мекеме. Бұл мекеме өзінің сатып алушы клиенттерінің талабын басқа сатып алушыларѓа қояды. Мұнда дебиторлық қарызды сатып алу жүргі-
зіледі және фирма клиенттерін қаражаттандыру қарастырылѓан:

2. Фирма-клиент (тауар жеткізуші, кредитор), - фирма, соның ішінде факторингтік компаниямен келісім бекітуші;

3. Фирма-взаемщик (қарызгер) – тауар сатып алушы.

Факторингтік операция есеп айырысуды жылдамдатады, соның ішінде фирманың экономикасынДағы, айналымДағы қара-

Факторингтік қызмет ету орта және кіші фирмалар үшін µте тиімді. Соның ішінде банк несиесін алуѓа шектелген, себебі уақытында дебиторлық қарызды төлемегені үшін немесе әдет-

Бұл тµмендегі жағдай да анық көрінеді.

 Факторинг компания қаражаты есебінен төлем мерзіміне дейін қаражаттандыру мүмкіндігі;

 Фирманың қаражаттық қаупін азайту. Факторинг компа-

Факторингтік операция ішкі және халықаралық болып бөлі-

Факторингтік операциялар ашық және жабық түрге бөлінеді.

Ашық түрдегі факторинг дегеніміз – егер қарыз төлеуші факто-ринг компаниясын сату жµніндегі талабымен таныс болса, жабық факторингте клиент факторинг компаниясымен келісімге отыра-
ды, бірақ бұл туралы өзінің сатып алушыларына айтпайды. Мұндай белгі топтамасы екі негізгі болып саналады және келісім-
нің осы түрінен факторингтік операцияның ұйымы туындайды.

Төлемнің мекен жайы арнайы бөліп қарастырылады. Ашық факторингте төлем тікелей факторингтік компаниясы арқылы жүргізіледі.

Ал, жабық түрінде фирмадан жеткізушіге, ал сатып алушы факторингтік компаниясынан қатысуы жµнінде хабарсыз болады.

Факторингтік келісім тµмендегідей жағдайда жүргізілуі мүмкін. Мұнда жеткізушіні қаржыландыру туралы шарт арқылы алдын-ала төлеуді талап ету белгілі бір уақытқа негізделеді.

Алдын-ала төлемнің шарты 80 пайызѓа дейін төленеді. Бұл фирманың жеткізушіге аванс түрінде қайта босатуды талап ету негізінде болады. Соның ішінде қалѓан бөлігі төлеушілерден келіп т‰скен қаражаттан кейін, факторингтік компанияның өзінен төленеді.

Белгіленген мерзімдегі төлемді талап ету, қайта босатылѓан қарызды талап ету сомасында (шыѓынды алып тастаѓанда) фирма-

Факторингтік қызмет ету туралы келісім фирмалар арасында, жеткізуші және факторингтік компания арасында 1 жылдан 4 жылѓа дейінгі мерзімде белгіленеді. Оның іс-қимылы тµмендегідей жағдайлар бойынша тоқтатылуы мүмкін:

 екі жақтық өзара келісім бойынша;

 жеткізушінің немесе факторинг компаниясының тілегі бойынша;

 нақты фактілер бойынша немесе жеткізушінің төлей алмаушылық мүмкіндігінің нәтижесінде.

Факторингтік келісімде міндетті түрде қатысушы жақтардың құқықтары мен міндеттері айқындалады: соның ішінде жеткізу-

Факторингтік келісімнің нақты жағдайы факторинг компа-

Соның ішінде фирмаДағы жеткізушінің және олардың клиент-

Келісімде сонымен қатар жеткізушіден алынѓан төлем анық-

1. Факторинг қызмет көрсету комиссиясы соның ішінде есеп жүргізу, несие қатерін сақтандыру, жеткізушінің клиенттерінің төлем мүмкіншіліктерін тексеру және т.б. Мұндай төлемнің көлемі жеткізушінің жылдық айналымының пайызы есебінде саналады және оның нақты көлемі несие қатерінің деңгейлеріне байланысты болады, сатып алушылардың несиеге бейімділіктеріне байланысты болады, жеткізушінің іскерлігінің өндірісінің құрылымы мен масштабына да байланысты болады.

Комиссиондық ереже бойынша берілген есепшоттың 0,5-3 пайыз сомасы көлемінде болады. Регресс кезінде (төленген ақша-
ның қайтарылымы) шегерім 0,2-0,5 пайыз шамасында болады.

Егер операциясы үшін төлем - соның ішінде қаражат сомасы-

Аталѓан пайыздың мµлшері ереже бойынша аѓымДағы банктік ставканы 2-4 пайызѓа кµтереді. Бұл қысқа мерзімді несиені қолдану кезінде болады және б±ѓан нақты несиелік қауіптіліктің тµнуі ескертілген.

Арнайы қ±жаттарда қаражаттандыру мүмкіндігі ақшалай талап етуге орын беруге қарастырылѓан. Келісім бойынша бір жаѓы - қаржылық агент, екінші жаққа ақшадай қаражатты беруге міндеттенеді, соның ішінде клиенттің ақша талап ету есебінен -кредиторѓа үшінші тұлғаѓа - қарызгерге (клиентке тауар апарѓаны үшін, оларѓа істелген жұмыспен қызметтің орындалѓаны), ал клиент бұл ақшалай талапты қаржылық агентке босатады немесе босатуды міндетіне алады.

Қаржылық агенттің міндеті келісім бойынша (қаржыландыру) ақшалай талапты босату, фирманың бухгалтерлік есебінің жүргі-

Қаражаттандыру келісімі-қаржылық агент негізінде ақшалай талап етуге несиелік ұйымдармен келісімге отыру мүмкіндігі бар. Ал, басқа коммерциялық ұйымдар тек лицензия көрсету арқылы ѓана отыра алады.

Келісімге келу заты болып, қаражаттандыру ұсынѓан, соның ішінде ақшалай қаражатты алуѓа құқық (соның ішінде алДағы уақытта болатын) танылады.

Кµнудің заты болып есептелінетін, алДағы талап етуге соның ішінде келісімге келу қаржылық агентке қарызгерден ақша қаражатын алуѓа толық қ‰қыѓының туѓандыѓын көрсетеді.

Борышкер тµмендегідей шарттар бойынша қаржылық агентке төлем төлеуге тиісті:

егер ол, жеткізушіден немесе қаржылық агенттен жазбаша к‰йде хабарлама алса, онда аталѓан қаржылық агентке ақшалай талап етуге жол бергендігі хабарланатын болса.

Кәсіпорынның қаржылық ресурстары аѓымДағы шыѓындарды қаражаттандыруѓа және инвестицияѓа бағытталады.

Инвестиция - бұл ақшалай қаражат, бағалы қаѓаздар және басқа мүліктер, соның ішінде Кәсіпкерліктің немесе басқа іскер-
ліктің немесе басқа іскерліктің объектісінде пайда т‰сіру мақса-
тында немесе тиімді жағдайларѓа жетісушілік жолында пайдала-нылады.

Инвестиция - бұл фирманың қозѓалысының дамуын қамта-

 қаржылық және материалдық ресурстардың жиналу есебінен жеке меншік Кәсіпкерлікті ±лѓайтуѓа;

 жаңа кәсіпорындарды сатып алу;

 Кәсіпкерліктің жаңа аймаѓынДағы жаңару ізділігін, қыз-метін әртараптандыру. Кәсіпкерлік фирмалар инвестицияларды әртүрде ж±мсай алады, соның ішінде олардың әртүрлі белгілеріне қарай топтастыруѓа болады.

Топтастырудың ең басты белгісі болып капитал салу объектісі табылады. Мұндай жағдайда инвестицияның нақты (тура) және қаржылық (портфельдік) түрлері бөлініп шыѓады.

Нақтылық (тура) инвестициялар кез-келген ақша қаражатын салудың нақты белсенді түрі, соның ішінде тауар өндірісімен тығыз байланыста және пайда табу үшін істелінетін қызметпен де байланыста болады.

Мұндай салым кәсіпорынның негізгі қорының өндірістегі сияқты ±лѓаюына бағытталѓан. Сол сияқты өндірілмейтіндерге де таѓайындалѓан. Нақтылық негізгі қорлардың жаңа құрылым-
дардың жаңаруына немесе техникалық қайта құрылуының ±лѓаюы жолында да іске асады.

Қаржылық (портфельдік) инвестициялар - бұл пайда т‰сіру үшін активтерді бағалы қаѓаз түрінде сатып алу. Мұндай салым бағалы қаѓаздар қ±руѓа бағытталады (портфельін).

Қысқа мерзімді инвестициялар бұл бір жылѓа дейінгі кезеңге ақша қаражатын салу. Ереже бойынша қаржылық инвестициялар фирмасы қысқа мерзімді болып саналады.

¦зақ мерзімді инвестициялар бұл жобаларды жүргізуге салынѓан ақшалай қаражат, соның ішінде фирманың пайда алуын бір жыл көлеміндегі кезең аѓымында іске асыру.

ФирмаДағы ±зақ мерзімді инвестицияның негізгі түрі болып, негізгі қаражатты қайта өндіру барысынДағы капиталдық салым саналады.

Меншіктік түрге қатысты инвестициялық қаражат жеке және мемлекеттік инвестиция болып бөлінеді.

Жеке меншік инвестиция бұл ұйымның мемлкеттік емес жеке меншік түрінде (Кәсіпкерлік) және жеке тұлға қаражатының салынуынан шыѓады.

Мемлекеттік инвестиция - бұл мемлекеттік кәсіпорындардың, сонымен қатар мемлекеттік қаражатының әртүрлі деңгейлері және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың салымы болып табылады және б±дан басқа инвестициялар венчурлік және аннуитеттік болып екіге бөлінеді.

Венчурлік инвестиция - бұл капиталдың қатерлі салымы, соның ішінде жаңа технологиялық облысынДағы ±сақ иннова-
циялық фирмаларды қаржыландыру қажеттілігінің келісілген түрі.

Бұл салым кәсіпорын немесе жаңа кәсіпорын акциясына қатысты, соның ішінде Кәсіпкерліктің жаңа кеңістікте өзінің іскерлігіне байланысты және қауіптіліктің жоѓарѓы деңгейіне де қатысты.

Есептегенде, соның ішінде венчурлік инвестицияѓа салынѓан қаражаттың тез сатып алынуы бұл жобаға бағытталады, бірақ олар бір-бірімен байланыста емес, дегенмен қатерліктің жоѓарѓы сатысында тұрады.

Аннуитет - бұл инвестиция салымшыѓа белгілі бір реттелген бір уақыт арасында белгіленген кіріс кіргізіп тұрады. Кµбінесе Мұндай салым сақтандыру және зейнетақылық қорларда байқа-

Инвестициялық қызметтің бастау көзінің жүргізушісі болып мыналар қызмет етеді:

 инвестордың ішкі шаруашылық және қаржылық ресурста-
ры, соның ішінде фирманың ұйымдастырылу уақытында құрыл-
тайшылардың бастапқы жарнасын өзіне қосады және шаруашы-
лық іскерліктің нәтижесінде алынѓан ақшалай қаражат бөлінген немесе пайданың есепшотынан, амортизациялық бөлінгеннен, қаражаттан, сақтандыру органдырынан төленген түрде, оның ішінде апаттан, әртүрлі табиѓи оқиѓалардан туындаѓан қайтару түрінде болады;

 инвестордың заемдық, қаржылық қаражаты, банкілік несие есебінде, бюджеттік несие есебінде және басқа қаражаттар есебіне саналады.

 инвестордың ж±мылдыру қаржылық қаражаты - бұл қара-
жат үлес акциясын сатудан алынѓан және басқа заңды тұлғаларды жарнамаларынан және фирманың жұмысшыларынан жиналады;

 ақшалай қаражат - орталықтандырылѓан концерн инвести-

Республика мемлекеттік бюджеттік инвестициялық қаржы-

 бұл қаражат негізінен аймақтық қаржыландыруѓа немесе баѓдарламалардың мақсаттық салаларына бөлінеді;

 бұл бастаулардан µтеусіз қаражаттар жеке қаражаттарды негізгі көзге айналдырады;

 шетел инвесторларының қаражаты соның ішінде қаржы-лық түрдегі немесе біріккен кәсіпорынның жарлық капиталын-

Б±дан басқа қандай қаражат көздері фирманы қызықтырады десек, онда өзінің инвестициялық қызметін қаржыландыру үшін инвестицияны қаржыландыру түрінің ‰ш негізгі түрі ұсынылады:

 өзін-өзі қаржыландыру;

 несиелік қаржыландыру;

 үлестік және аралас қаржыландыру,

Өзін-өзі қаржыландыру - бұл қаржыландыру инвестициялық қызметті, ішкі көздерден құралѓан жеке қаржы ресурстары есебінен толықтай қаржыландырады. Берілген қаржыландыру түрі қысқа мерзімді инвестициялық жобаларды нормаларының орташа түрін-

Несиелік қаржыландыру - қысқа мерзімді инвестициялық жобалардың таралу процесінде аса биік емес нормада пайдалы инвестицияда қолданылады.

Заемдік капиталдың ерекшелігі оны ерте белгіленген шарттар бойынша қайтару қажет, Мұнда кредитор (несие) инвестиция тара-
луынан кірген кірістің қатынасына қарсы келе алмайды.

‡лестік қаржыландыру - бұл бірнеше қаржыландыру көздері-

Мұндай кең таралѓан инвестициялық қызметі қаржыланѓан түрі және ол әр түрлі инвестициялық жобаларды таралуында қол-

Инвестициялық қызметінің қаржыландыру көзін таңдау барысында, соның ішінде фирманың көптеген факторлар есебімен с±рақтар шешуге тиіс: 1. Тартымды капиталдың құны, одан беріл-

Инвестор тиімділігінің бағасын анықтау үшін тµмендегідей көрсеткіштер мен әдістер қолданылады:

Мерзім µтемі. Бұл кезең - жоба өткізуден т‰скен пайда есебінен шыққан инвестиция µтемі үшін қажет. Б±дан т‰скен таза пайда соның ішінде салықтан, есептелген, қосымша қаражат шыѓыны пайыз және амортизацияда есептелінеді.

¤темнің бұл кезеңінде құрылым жалѓастығы қосылады, егер оны алып тастасақ мерзім қысқарады.

Пайданың нормасы. Бұл есеп беруді пайдалануда негізделеді және оның қатынасы, яғни пайдаѓа бір жыл толық пайдалану көрсеткішінен соның ішінде шыққан инвестициялық шыѓыннан көрінеді. Пайда нормасының көлемі пайда және капитал ұғымы-
нан оның қалай бөлінгендігінен анықталынады.

Есеп беру н±сқалары тµмендегідей:

 жалпы пайда немесе салықтан т‰скен пайда соның ішінде жалпы инвестициялық шыѓынѓа қатысты;

 таза пайда + амортизация (µтелім), жалпы инвестициялық шыѓынѓа қатысты.

Пайда нормасы көрсеткішінің кемшілік жақтары бар:

 репрезантивті жылды табу мүмкін еместігі, соның ішінде негізге алуѓа болатын;

 пайда нормасы жыл уақытын салықтық жеңілдіктермен есептемейді.

Компаудинг - бұл инвестиция саласының өсу барысы, соның ішінде кірістің жыл сайынѓы кµтерілуінде көрінеді. Мұндай µдісті сулы қарды домалатып ‰лкейтумен салыстыруѓа болады.

Мысалы, белгілі соманың салымын бір жылдан кейін 10 пайызѓа ±лѓайтып, одан кейінгі жылда µскен соманы бизнеске салып, нәтижесінде 10 пайыз алдыңыз және әрі қарай жалѓасты-
рыњыз. Нақты айтқанда, бұл ж‰гіртпелі к‰рделі пайыз.

Мысалы, бизнеске салынѓан 10000 теңге соның ішінде 10 пайыз бойынша салынса жылдық кірістің реинвестрлеу шартының өсу жолында - 5 жылдан кейін 16105 теңгеге дейін µседі (шыққан 1000 теңгені 1,1 бесінші дәрежеге кµбейтеміз: 10000 x 1,1

Мұндағы айырмашылық, алынатын коэффициент компаун-

Дисконттау (дисконттау - бұл әдіс т‰сетін кірісті жүргізгенде соның ішінде аѓымДағы таза құндылыққа қатысты болады).

Дисконттық қаѓида компаундинг қаѓидасына кері келеді.

Компаудинг - бұл б‰гінгі күнгі соманы жүргізуді алДағы берілген стке қатыстырып қарастырады:

 дисконттық бұл кері процесс немесе бұл б‰гінгі уақыттың сғтіне, келешек кірісті жүргізу, соның ішінде аѓымДағы есеп айырысу құнын, болашақтаѓы инвестиция аѓымына қатыстыру.

Таза аѓымДағы құндылық соның ішінде жобаның құндылыѓы дисконттық жолмен алынѓан түрде анықталынады.

Әрбір жыл сайын бөлек түрде әртүрлі жылыстау мен т‰сімдер-ді, яғни финанстық қаражаттың т‰сімдерін анықтайды.

Дисконттық техника әр алуан. Дисконттықты жүргізуде келе-

Мұндай әдісті білу инвестрлік н±сқалардың балама кірісін ертерек салыстыруѓа кµмектеседі.

Дисконттық тәсіл Кәсіпкерліктің техникалық өндірістік аспектілерін және қаражатын санауѓа жол ашады. өндіріске қаржылық көз қарасымен қарау мүмкіндігін тудырады. Дисконт-
тық коэффициенттер компаундингтің сғйкес коэффициенттеріне кері пропорционалды болып келеді. Дисконттық коэффициенттер тµмендегідей формулада саналады: К_g=1/(1 + %) осыдан пайыз 10-дық шыѓым пайыз мµлшері. Мысалы, 10 пайыз -0,1 сияқты, немесе 30 пайыз - 0,3 сияқты. Бұл коэффициенттердің стандартты кестесі пайдаланылады, оларды міндетті түрде, «қолдан» есептеп қажеті жоқ.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Фирманың қаржысына анықтама беріњіздер?

2. Қаржылық ресурстар неден құрылады?

3. Есеп берудің қандай формаларын білесіз?

4. Қаржылық ресурстардың қандай қайнар көздерін білесіз-

5. Фирманы қысқа мерзімді қаржыландырудың формаларын атаңыз?

6. Коммерциялық несие дегеніміз не? Оның формалары.

7. Банктік қаржыландырудың қандай формаларын білесіз?

8. ¦зақ мерзімді қаржыландырудың қандай формаларын білесіз?

9. Факторингтің маңыздылыѓын ашыњыздар?

10. Факторингтік операциялардың қандай түрлерін білесіз-
дер?

11. «Инвестицияѓа» анықтама беріњіздер?

12. Инвестицияның қандай түрлерін білесіздер?

13. Инвестицияны қаржыландырудың қандай формаларын білесіз?

14. Инвестициялау тиімділігін қандай көрсеткіштермен бағалайды?

15. Компаудинг дегеніміз не ?

16. Дисконттаудың маңыздылыѓы неде ?