Россия Ислам университетының филиалы Сайланма хәдисләр аңлатмасы Чаллы 2004

"Кыямәт көнендә Аллаһы Тәгалә каршында иң яман урында булучы кеше шул – башка бер кешенең дөньясы өчен үзенең ахирәтен сатып җибәрер".²

Исерткеч эчү, әфьюн йоту һәм, гомумән, һәртөрле бо-зыклыклар белән хаста булучыларның күпләре башка ип-тәшләре хәтере һәм юлдашларга ярар өчен керешеп, со-ңыннан шуларга әсир булып калган кешеләр.

Иптәшләргә ярауны күрсәтү һәм бер кешенең хәтерен табу һәм ризалыгын алу өчен гөнаһ кылучылар, ялган шә-һадәт, ышанычсыз фәтвалар бирүчеләрнең һәрберсе бу хәдискә туры килә.

Залим һәм хаиннәргә тарафдарлык итү, оятсыз һәм гыйффәтсез кешеләрнең батырчылыкларына сәбәп булу, бозыклыклары сәбәпле фасыйкларны мактау кебек эшләр-нең һәрберсе башкаларның дөньяларын төзәтү өчен үз ахирәтен харап итү була. Бу заманда сәүдәгәрләр һәм бай-лар арасында эш төзәтү исеме белән хыянәт эшләү һәм ке-ше хакын басып калулар бар. Бу эш кирәк мөселман һәм христианга һәм кирәк мәҗүси һәм динсезләргә каршы эш-ләнсен, хәрамдыр. Сумына бераз нәрсә бәрабәренә киле-шүләр дөньяви килешү булып, мондый килешүләрнең ахи-рәт җаваплылыгына файдасы булмас Шушы эшкә ярдәм итүчеләрнең һәрберсе "кеше дөньясы өчен үз динен бо-зучы" булалар.

Башкаларның дөньялары өчен диннәрен сатучы кеше-ләрнең диннәре үз тарафларыннан юк ителсә, дөньялары шул үзләре хезмәт иткән кешеләр тарафыннан юк ителә-чәк. Бу нәрсә тәҗрибә белән дә исбатланып, хәтта, бер га-рәп шагыйре мондый сүзләр сөйли:

"Бозык сүзләрдән тыелучы кеше котылу табар".¹

Максат яхшы нәрсә икәнлеге ачык мәгълүм булмаган нәрсәләр хакында сөйләми тору булса кирәк. Яхшы эш икәнлеге мәгълүм булганда тик тору түгел, бәлки сөйләшү котылуга сәбәп була.

Халыклар өчен сүзнең әсәре бик зур. Тыңлаучыларга тәэсир итә торган сәләтләре булган хатиплар йөзәр мең халыкны сугыштыра алалар һәм бу сугышны туктатырга да кулларыннан килә. Хатиплар һәм мөэллифләр тара-фыннан таралган сүзләр һәм әсәрләр сәбәпле милләтләр күтәреләләр һәм түбән төшәләр. Галимнәрнең сүзләрен халыклар шәригать дип белгәнлекләреннән галимнәр ки-емнәрендә, фазыллар калыпларында йөрүчеләрнең, надан хатипларның зарарлары милләт һәм дин өчен хисапсыз. Болар сәбәпле милләтнең фикерләре зәһәрләнә, мәмләкәт-ләр һәм дәүләтләр юкка чыга. Болар дөньяга ялган хәдис-ләр тараталар һәм тәфсир исеме белән яһүд хикәяләре сөйлиләр, Ислам милләтенең эшсезләнүләренә, хыял һәм хорафәткә бирелүләренә сәбәп булалар.

Мәчетләрдәге хатиплык урыны бик олуг һәм мөбә-рәктер. Мөнбәргә менгәндә Рәсүлүллаһ урынына баскан-лыкны хәтердә тотарга һәм сүзне үлчәп, буш сүзләр һәм сафсаталардан сакланып сөйләргә тиешле. Игътибарсыз сөйләүчеләр мөселманнарның динсезләнүләренә сәбәп булсалар, игътибар белән сөйләүчеләрнең сүзләре кайбер вакыт динләнүгә дә сәбәп була.

Сүзнең бик әсәрлеләре һәм бик мөлаемлары була, ко-лаклардан үтеп, күңелләрнең иң тирән нокталарына барып утыра. Рәсүлүллаһның хәдисләре шул җөмләдән.

"Бер кеше берәүдән күргән изгелеккә каршы: "Аллаһ сиңа хәерле җәза бирсен", – дисә, зур рәхмәт әйткән бу-лыр".¹

Берәр изгелек кылган кешегә изге эш белән җавап би-рү мөселманчылыктан. Әгәр инде бер кеше изге эш белән җавап бирмәсә, ул вакытта: "Аллаһы Тәгалә сиңа хәерле җәза бирсен", дип дога кылуы да шул кешегә яхшылык кылу җөмләсеннән була.
315 * مَنْ ضَمَّ يَتِيمًا أَوْ لِغَيْرِهِ حَتَّى يُغْنِيَهُ اللهُ عَنْهُ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ*

"Әгәр бер кеше тәрбиясе үзенә лязем булган яки чит бер ятимне тәрбияләсә, аңа җәннәт вәҗеп булыр".

"Мин һәм ятимне караучы җәннәттә бу ике кебек бу-лырбыз", – диде һәм ике ( урта һәм ишарә) бармагын бер-гә күрсәтте",¹ дип риваять ителә торган хәдиснең мәгънәсе да бу. Ятим тәрбия итүче кешеләргә зур саваплар вәгъдә ителү хакында моннан башка хәдисләр дә күп. Ятимнәргә каһәр кылудан Коръән Кәрим тыя һәм аларның малларын ашаучыларны куркыта. Күбрәк ятимнәр үзләренә мәрхә-мәт итүчеләрдән, рухларын һәм җисемнәрен тәрбия кылу-чылардан мәхрүм булалар. Кайбер ятимнәрнең аналары булса да, безнең мөселман дөньясындагы хатыннар үзләре дә кеше тәрбиясенә һәм башкаларның яклауларына сые-нырга мәҗбүр булганлыкларыннан яки башка бер иргә ни-кахланганлыкларыннан ятим балалар бөтенләй игътибар-сыз калалар, ни дини һәм ни дөньяви тәрбия алудан мәх-рүм булып, соңыннан хайван рәвешендә йөриләр.

Әгәр ятимнәрнең хәлләрен игътибарга алу һәм алар хакында мөселманчылык күрсәтеп, Аллаһы Тәгаләнең нә-сыйхәтләрен җиренә китерергә кызыгылса, рәсми сурәттә ятимханәләр ачарга һәм бу ятимханәләр мөселманнар күп булган шәһәрләрдә, хәтта зур авылларда да булырга һәм дини гыйлемнәр белән берлектә дөнья көтү рәвешләре, һө-нәр һәм кәсеп өйрәтелергә тиешле. Рәсми җәмгыятьләр һәм низамлы контрольләр астында булган бу ятимханәләр һәртөрле яманлыклардан имин булырлар, акчасы, акылы һәм бәдәне белән хезмәт итүчеләрнең һәрберсенә савап юллары ачылыр.

Мондый җәмгыять әгъзалары һәм ятимханәләр ха-димнәре, әлбәттә, Рәсүлүллаһның бу хәдистә зекер кылган савапларына лаек булырлар һәм инсанлык вазифасын да үтәгән хәлдә ахирәт мәйданына якты йөз белән барырлар.

"Әгәр бер кеше ике кечкенә кызны үсеп җиткәннәре-нә чаклы тәрбия итсә, шул кеше Кыямәт көнендә минем белән шушы хәлдә килер (дип бармакларын кушып күр-сәтте)".¹

Ике бармакны бергә кушып үзенә бик якын булуны күрсәтүе, шул кешенең гамәле үз каршында сөекле икән-леген белдерер өчен.

Чит һәм ятим кызларны тәрбия итеп үстерүчеләр һәм соңыннан да башлы-күзле итүчеләр бу хәдискә башлап ке-рәчәкләр. Үз кызларын яхшы тәрбияләп үстерүчеләргә дә бу сөенеч булса кирәк. Бу хакта да хәдисләр бар:

" مَنْ كَانَ لَهُ ثَلاثُ بَنَاتٍ فَصَبَرَ لأْوَائَهُنَّ وَضَرَّائَهُنَّ وَسَرَّائَهُنَّ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ إِيَّاهُنَّ " فَقَالَ رَجُلٌ : " أَوْ ثِنْتَانِ يَا رَسُولَ اللَّهِ " قَالَ : " أَوْ ثِنْتَانِ " فَقَالَ رَجُلٌ : " أَوْ وَاحِدَةٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ " قَالَ : " أَوْ وَاحِدَةٌ "

"Кемнең өч кыз баласы булып аларның мәшәкатьлә-ренә, кайгыларына һәм шатлыкларына сабыр итсә, Аллаһ аны аларга мәрхәмәт күрсәткәне өчен җәннәткә кертер. Бер кеше сорады: "Әгәр икәү булса, йә, Рәсүлүллаһ?» Ул әйтте: "Икәү булса да". Теге кеше сорады: "Әгәр берәү булса, йә, Рәсүлүллаһ?" Ул әйтте: "Берәү булса да". ²

Заман үзгәрү белән мәгыйшәт рәвешләре дә үзгәреп тора. Балаларны, бигрәк тә, кызларны тәрбия кылу белән мәгыйшәт низамы арасында мөнәсәбәт булу лязем. Шу-ның өчен кызларны мәгыйшәтләрен тәэмин итәрлек рә-вештә тәрбия кылу тиешле.

Әгәр иргә барганнан соң иренең кәсебе һәм байлыгы җитәрлек булса, үзенең һөнәре тик торса торыр, аның за-рары булмас, ашарга сорамас. Әмма иренең кәсебе һәм байлыгы җитәрлек булмаса, һөнәре эшкә ярар. Хәзер дә дөнья шундый бер хәлдә ки, кыз балаларның үзләрен һәм үзләре белән берлектә бер-ике җанны да дөньяда асрап торырлык һөнәрләре булу лязем. Ир балалар хакында сүз дә юк.

Хатын-кызларны яхшы карау, тәннәрен һәм җанна-рын гүзәл тәрбия итүгә Ислам дине бик әһәмият биргән-леге бу хәдис шәрифтән һәм югарыда зекер ителгән башка хәдисләрдән дә мәгълүм.
317 * مَنْ عَيَّرَ أَخَاهُ بِذَنْبٍ أَمْ يَمُتْ حَتَّى يَعْمَلَهُ*

"Бер кеше бер гөнаһы сәбәпле үзенең дин кардәшен гарьләндерсә, шул гөнаһ белән үзе хаста булмыйча үл-мәс".¹

Бу сүз тәүбә ителгән гөнаһ хакында диючеләр бар. Шулай булса да, кешенең гаебен сөйләү һәм йөзенә ору-дан саклану тиешле. Әгәр яхшылыкка боеру һәм якын итү юлы белән үзенә әйтергә мәҗбүр булса, бу вакытта яхшы-лыкка боеру турысындагы әдәпне саклау лязем. "Берәү ке-шене эт имү белән гаепләсә, үзе бер вакыт шул этнең икенче имчәгеннән имми калмас", – диләр.

Мөселманнарның хәлләрен бозык бер максат белән тикшерүчеләр, гаепләрен эзләүчеләр, гайбәтләрен сөйләү-челәр, алар өстеннән шикаять итүчеләр, зарланучылар, хаксыз урында аларга нинди генә рәвеш белән булса да җәбер-җәфа кылучылар Хак Тәгаләнең:

"Бернинди начарлыкны эшләмәгән мөэмин ирләрне вә мөэминә хатыннарны начарлыкны эшләдең, дип хаксыз рәнҗетүчеләр, тәхкыйк үзләренә боһтанчы булуны һәм зур гөнаһны йөкләделәр",¹ дигән куркытуы астына керә-чәкләр.

"Кем халыклар арасын аерса, ул бездән түгел".

Рәсүлүллаһ өммәтнең бер-берсеннән аерылышу һәм киселешүләрен һич теләми, бүленүләрдән курка һәм сак-лана, Аллаһы Тәгаләгә сыена иде. Хәтта, беркөнне мәчет-кә кергәч халыкларның тарау утыруларын күреп, бергә җыелышып утырулары хакында тәнбиһ ясаган иде. Коръ-ән Кәрим дә: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلا تَفَرَّقُوا "Әй, мөэминнәр! Барыгыз да берләшкән хәлегездә Аллаһ җебенә, ягъни Коръәнгә ныклап ябышыгыз! Аннары Коръәннән һич тә аерылмагыз һәм бер-берегездән киселеп, төрле юлларга китмәгез!"² – дип аерылышудан тыя.

Шуңа күрә ир белән хатын, ата-ана белән бала һәм шәригатькә муафыйк сурәттәге дуслар арасын шәргый сә-бәпләрдән башка нәрсәләр өчен аеручылар, бозучылар һәм, гомумән, мөселманнар арасын аеручылар бу хәдискә туры килсәләр кирәк.

"Кем бер сукырны кырык адым кадәр генә булса да, җитәкләп барса, шул кешегә җәннәт вәҗеп булыр".

Кырык адым кадәр ара сукырны җитәкләп бару шу-шы кадәр саваплы булса, үзләренә махсус тәрбияханәләр ачып, тәрбия итүчеләр һәм мәгыйшәтләрен тәэмин кылу-чылар, аларны һөнәргә өйрәтеп, корыган ботаклыктан ко-тылдыручылар, хәтта язулар өйрәтүчеләргә нинди савап-лар булачагы үзеннән-үзе мәгълүмдер.

320* مَنْ كاَنَ لَهُ وَجْهَانِ فِى الدُّنْيَا كاَنَ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامةِ لِسَانَانِ مِنْ نَارٍ*

"Кем дөньяда икейөзле булса, шуның Кыямәт көнен-дә уттан булган ике теле булыр".¹

Икейөзле дип бер тарафка барып, аның яклы булып һәм аның теләгәненә муафыйк итеп һәм икенче тарафка барганда аның яклы һәм аның теләгәненә муафыйк итеп сөйләүчегә әйтелә. Бу мөселманчылык белән һичбер бәй-ләнеше булмаган яман холыктыр.

Бер тарафка бер йөз һәм икенче тарафка икенче төрле йөз күрсәткәнлегеннән мондый кешеләр икейөзле дип йөртеләләр.

"Кем Аллаһы Тәгаләгә һәм ахирәт көненә иман ки-терсә, күршесенә яхшылык итсен. Кем Аллаһы Тәгаләгә һәм ахирәт көненә иман китерсә, кунагын хөрмәт итсен. Кем Аллаһы Тәгаләгә һәм ахирәт көненә иман китерсә, сөйләгән вакытында яхшы сүз сөйләсен, яки тик тор-сын!.."²

Күршеләрне сүз яки фигыль белән рәнҗетү һәм аларны җәфалау Ислам хөкеменә күрә гөнаһ эш. Мөсел-ман түгел күршенең күршелек хакы, мөселман булган күр-шенең күршелек һәм мөселманлык хакы, мәхрәм булган мөселман күршенең күршелек, мөселманлык һәм мәхрәм-лек хакы бар.

Күрше хакы рәнҗетмәү һәм җәфаламаудан гына тү-гел, бәлки җәфаларны, борчуларны үз өстенә йөкләүдән дә гыйбарәт.

Кирәк чакырылып һәм кирәк чакырылмый килгән булсын, кунакка хөрмәт итү Ислам дине каршында гүзәл холык һәм тереклек итешү санала.

Монда зекер ителгән хәдис белән дәлилләп, зур галимнәрдән Ләйс бине Сәгъд кунак килгәндә аны кунак итү вәҗеп дип дәгъва кыла.² Кунакны сыйлау кирәк вәҗеп һәм кирәк макталган һәм фазыйләтле эш кенә булсын, га-дәттән артык зурламау, мал һәм гомер исраф итмәү шарт-тыр. Артык тырышулар, байлык һәм вакытны исраф итүгә сәбәп булган кунак итүләрдәге гөнаһлар, кунак хөрмәт кылу бәрабәренә була торган савапларга бәрабәр килә ал-мас. Бер аш мәҗлесендә ике-өч сәгать кадәр гомер үткәрү һәм килмәгән кешеләрне көтеп утыру, сөйләнә торган сүз-ләрнең сафсатадан гыйбарәт булулары иң күңелсез һәм мәгънәсез нәрсәләрдер. Гомуми чакырулар, гомуми мәҗ-лесләрдә сәгатьләр һәм минутлар игътибарга алынмаган-нан сон, кесәләргә сәгать салып йөрү файдасыз.

Сүз сөйләүдә булган бөтен хасият һәм мәгънә тәэсир итә белүдә. Әсәре булмаслыгын белә торып, сүз сөйләүдә мәгънә юк.

"Бер кеше миннән түгел икәнен белә торып, бер сүзне мин әйтте яки бер эшне мин эшләде дисә, үзенә җәһән-нәмнән урын әзерләсен!.."

Бер хәдисне дөрес дип әйтер өчен аның гадел, тугры риваять кылучыларның нык саклануы белән Рәсүлүллаһка тоташуы шарт. Бу заман халкына күрә бу эшләрне тикше-рү көч җитмәслек эш булганлыктан хәдис фәнендә ыша-нычлы дип санала торган асыллар һәм мәгълүм мөснәд-ләрдән күчерү җитә. Чөнки боларда кайбер дөрес түгел хә-дисләр булса да, алар бу көндә мәгълүм һәм билгеле. Хә-дис тәнкыйтьчеләре аларны дөрес хәдисләрдән аерып куй-дылар.

Һәрхәлдә, Коръән Кәрим яки акылга каршы булып та ышанычлы асылларда табылмаган хәдисләрне дөрес хәдис дип хөкем кылырга мөмкин түгел. Шуның өчен кирәк кы-зыктыру һәм куркыту нияте белән һәм кирәк башка бер зур һәм гомуми файданы игътибарга алып, кирәк хөкем-нәр һәм кирәк башка хакта булсын, бу хәдис хөкеменә кү-рә Рәсүлүллаһка ялган хәдисләрне сөяү хәрам эштер. Хәт-та дөреслекләре шөбһәле булган хәдисләрне күчерү дә дө-рес булмас. Бу хәдис шәрифне ишеткәннән соң ялгыш ри-ваять кылуларыннан куркып, бик олуг сәхабәләр хәдис сөйләүдән туктадылар. Зөбәер бине әл-Гавәм шул җөмлә-дән.¹

Шәригать каршында дәлил булып саналмый торган нәрсәләргә нигезләнеп хәләл һәм хәрам хакында фәтва би-рүләр дә Рәсүлүллаһка ифтира кылу кебек зур гөнаһ. Ә ин-де Аллаһы Тәгаләгә ифтира кылуның никадәр хәрам икән-леген сөйләп торырга да хаҗәт юк. Мәгәр, Аллаһы Тәгалә һәм Рәсүлүллаһка ифтира кылучылар ихлас тәүбә итсәләр, риваятьләре кабул булмаса да, тәүбәләре кабул булырга мөмкин. إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ "Тәхкыйк, Аллаһ тәүбәләрне кабул итүче һәм рәхимледер".²

323 *مَنْ لاَ يَسْتَحْيِى مِنَ النَّاسِ لاَ يَسْتَحْيِى مِنَ اللهِ*

"Кешеләрдән оялмаган – Аллаһы Тәгаләдән дә оял-мас".

Куркаклар җөмләсенә кермәү шарты белән оят-хәя Исламда мактаулы бер холыктыр. Хәдистә: الْحَيَاءُ شُعْبَةٌ مِنَ الإِيمَانِ "Оялу – иманның бер тармагы",¹ – диелгән. Ләкин оят-хәя бәндәләргә табигать хөкеменә керсен өчен моңа яшь һәм бала вакыттан гадәтләндерү кирәк. Бу вазифа исә ата-ана, мөгаллим һәм мөгаллимәләр һәм бала караучылар өстен-дә. Юмартлык, әгәр үз чигеннән үтсә, исраф аталу кебек, икътисад та үз дәрәҗәсеннән үтсә, саранлык дип атала. Гайрәт, әгәр үз дәрәҗәсеннән үтсә дуамаллык, һәм сакла-ну белән хәя үз чикләреннән чыксалар, куркаклык һәм булдыксызлык кебек исемнәр белән аталырга тиешле бу-лалар.

"Хәя" Аллаһы Тәгаләдән һәм халыктан оялу һәм гарь-ләнә белүдән гыйбарәт булганы өчен, ул инсаннарның зиннәтләреннән һәм гүзәл холыкларыннан санала. Хәясез йөз җансыз тәнгә охшар.

"Бер кеше үзенә игелек кылучы кешеләргә шөкер кылмаса, Аллаһы Тәгаләгә шөкер кылмаган булыр".²

Моннан максат – дөрес булган сыйфатлар белән генә, арттырмыйча мактау булып, бик артык уздырып мактау түгел.

Бәндәләр тарафыннан булган нигъмәтләр һәм хезмәт-ләр бәрабәренә шөкер итү тиешле эш икәнлеге бу хәдис шәрифтән аңлашыла. Кирәк бәндәләргә һәм кирәк Алла-һыга шөкер итүдә кимчелек кылуның сәбәбе – нигъмәт ка-дерен белерлек гыйлем булмау һәм гафиллек. Күп кеше-ләр нигъмәтнең кадерен белсәләр дә һәм аның бәрабәренә шөкер кылу лязем эш икәнлеген аңласалар да, шөкернең үзен белеп җиткермәгәнлектән Аллаһыга шөкер" дигән сүз шөкер була һәм нигъмәт бәрабәренә кылыначак шөкер шул "Аллаһыга шөкер" дигән сүз белән үтәлә дип уйлый-лар. Хәлбуки, шөкер "Аллаһыга шөкер" яки "әлхәмдү лил-ләһ" дигән коры сүзләрдән генә түгел, бәлки Аллаһы Тәга-лә биргән нигъмәтләрне үз урыннарына сарыф кылудан гыйбарәт.

Шулай ук, бәндәләргә каршы булган шөкер дә "Рәх-мәт" дигән сүздән генә түгел, бәлки чын күңел белән якын күрү, хәтер калдырырлык эшләрнең һәрберсеннән саклану белән була.
325 * مَنْ مَاتَ عَلَى شَيْءٍ بَعَثَهُ اللهُ عَلَيْهِ*

"Бер кеше нинди иман һәм гамәл үзәрендә вафат бул-са, Аллаһы Тәгалә аны шул хәлдә тергезер".

"Дөнья – ахирәтнең игенлеге", – диләр. Бу дөрес сүз. Халыклар дөньяда ни чәчсәләр, ахирәттә шуны урырлар, кылган гамәлләре бозык булса да, төзек булса да муафыйк җәзасын күрерләр.

Сүзнең кыскасы: адәм баласы ахирәттә нинди рәвеш-тә кубарылырга теләсә, дөньяда вакытта шул рәвештә гө-мер сөрергә тиеш.

Имеш пәйгамбәрләрдән берсе тәмугны күрәсе килеп, Аллаһы Тәгаләдән сораган һәм Аллаһыдан рөхсәт бирел-гән була. Пәйгамбәр тәмугка барса, һичнәрсә юк, ә бер-көнне бер бушлыктан гыйбарәт булуын тапкач, фәреш-тәдән: "Утлар, елан, чаяннар, төрле-төрле газаплар кайда соң? Монда бер нәрсә дә юк!" дигән. Фәрештә: "Монда ан-дый нәрсәләр юк, аларны халыклар үзләре белән дөньядан алып киләләр, дөньяда кылган бозык гамәлләренең кай-берләре ут булып яндыра, кайберләре елан-чаян булып ча-га", – дип җавап биргән. Бу кыйсса, ихтимал, бер мисалдан гына гыйбарәттер, шулай булса да игътибарга алынырга тиешле мисал.
326 *مَنْ نَذَرَ أَنْ يُطِيعَ اللهَ فَلْيُطِعْهُ وَمَنْ نَذَرَ أَنْ يَعْصِيَهُ فَلاَ يَعْصِهِ*

"Бер кеше Аллаһы Тәгаләгә итәгать кылу белән нәзер әйтсә, итәгать итсен, һәм бер кеше Аллаһы Тәгаләгә кары-шу белән нәзер әйтсә, карышмасын".¹

Нәзер бер кешенең бүген яки киләчәктә лязем бул-мый торган бер нәрсәне үз өстенә лязем кылуы. Лязем кы-лу гарәп телендә "лилләһи галәййә", "нәзәртү" кебек сүз-ләр белән һәм безнең үз телебездә "өстемә лязем иттем", "өстемә фарыз (яки) вәҗеп булсын", "вәгъдә бирдем", "нә-зер иттем", "нәзер булсын" кебек гыйбарәләр белән була. Бу махсус кәлимәләр булмаган рәвешләрдә башка сүзләр белән өстеңә алу, өскә йөкләү "вәгъдә" булсалар да, "нә-зер" түгелләр.

Нәзерне бу төрләргә аерырга мөмкин:

1. Заты (үзе) максат булган гыйбадәт белән нәзер әйтү, кирәк баглаусыз булсын, "өстемә ике рәкәгать намаз укуны яки бер көн ураза тотуны лязем иттем" димәк кебек, яки баглау белән булсын "фәлән максатым булса, намаз укуны яки ураза тоту һәм яки фәлән кадәр нәрсә садака бирүне үземә лязем иттем" димәк кебек.

2. Вәсилә (башка бер гамәлгә тоташтыручы) булган гыйбадәт белән нәзер әйтү, тәһарәт алуны, мәчет салуны, хаҗ кылыр өчен җәяү баруны лязем итү кебек.

3. Гыйбадәт түгел нәрсә белән нәзер әйтү. Кояшта кызуда тору, арбага утырмау, ит ашамау кебек нәрсәләрне өстеңә алу кебек.

4. Хәрам нәрсәләр белән нәзер әйтү. Хуҗалар тавын-да корбан бугазлау, Хуҗа Әхмәт Ясәви һәм Хуҗа Баһа-ветдингә багышлап садака бирүне, әүлиялар каберләренә баруны өскә алу кебек.

Бу сурәтләрнең бары әүвәлге төрендә генә үтәү лязем булып, калганнарында үтәү лязем түгел.

Нәзер шәргый нәзер булыр өчен заты максат гыйба-дәт җенесеннән булган нәрсәне өскә алу кирәк. Мәсәлән, җәяү барып хаҗ кылуны өскә алгач хаҗ кылу лязем була. Чөнки аның җенесеннән фарыз хаҗ бар, әмма җәяү баруы лязем түгел, чөнки җәяү йөрү җенесеннән фарыз гыйбадәт юк.

Нәзер әйтүнең үзе хакында гыйлем әһелләре арасын-да бу рәвештә каршылыклар бар:

1. Нәзер әйтү мөстәхәб. Чөнки Аллаһы Тәгалә "изге-ләрне": يُوفُونَ بِالنَّذْرِ "Алар нәзерләрен үтиләр",¹ дип мактады һәм: وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ "Нәзерләрен үтәсеннәр",² – дип әмер кыл-ды. Әмернең иң түбән дәрәҗәсе мөстәхәблектер.

2. Нәзер әйтү мәкруһ. Чөнки нәзер бәндә тарафыннан шәхси бер мәнфәгатьне ният кылынып әйтелә һәм шуның өчен ул гамәл Аллаһ өчен генә түгел, бәлки бәндәнең үз мәнфәгате белән катыш була. Халис булмаган гамәл иң азы мәкруһ булырга тиешле.

3. Аллаһы Тәгаләгә буйсыну булган нәрсәләр белән нәзер әйтү мөбах һәм аннан башкалар белән нәзер әйтү хәрам.

4. Бөтенләй хәрам. Чөнки Рәсүлүллаһ бик күп хәдис-ләрдә нәзердән тыйды һәм

النَّذْرُ لا يُقَدِّمُ شَيْئًا وَلا يُؤَخِّرُهُ وَإِنَّمَا يُسْتَخْرَجُ بِهِ مِنَ الْبَخِيلِ "Нәзер һич-нәрсәне үзгәртми, аның нәтиҗәсе бары сараннар җөмлә-сеннән чыгу гына", дигән хәдис риваять ителә.³ Шулай булгач мал белән нәзер итү мал исраф кылудан башка бер нәтиҗәсе күрелми торган эш. Әмма намаз, ураза һәм хаҗ кебек гамәлләрдә үз мәнфәгате катышканлыктан халис Аллаһ өчен булмый. Моның өстенә нәзер әйтү сәбәпле максат хасил була дип белү, хәдисләргә ачык сурәттә кар-шы бер игътикадтыр. Шуның өчен бу гамәл тыелган бу-лырга тиешле. يُوفُونَ بِالنَّذْرِ "Алар нәзерләрен үтиләр" һәм وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ "Нәзерләрен үтәсеннәр"дә йөкләнгән нәрсәләр түгел, бәлки үзе йөкләгән нәрсәләр булу мөмкин. Чөнки шәригать телендә нәзер сүзе бәндәнең үзе йөкләгән нәр-сәсенә әйтелгәне кебек Аллаһы Тәгалә тарафыннан йөк-ләнгән фарыз намазларга, ураза, зәкят һәм хаҗларга да әй-телә, һәрхәлдә, ихтимал булып торганда дәлил калмый.

Димәк, нәзер була торган сүзләр белән заты максат булган гыйбадәтләрне (намаз, хаҗ, садака) өстенә алса, үтәргә тиеш. Заты максат түгел гыйбадәтләрне яки мөбах эшләрне йөкләсә, үтәү лязем түгел, мондый вакытта ант кәффәрәте лязем була.

Каберләргә, үлекләргә атап гыйбадәт кылу һәм шушы нәрсәләр өчен мал сарыф кылу кебек хәрам эшләрне өстенә йөкләсә, монда үтәмәү лязем. Ант кәффәрәте бирү тиешле.

Нәзер сүзләре формасы булмаса, монда үтәү дә, кәф-фәрат тә лязем түгел. Мөбах эшләр хакындагы вәгъдәдә тору һәм мөбах түгелләрдә тормау лязем була. Нәзер сада-калары фарыз садакалары бирелә торган урыннарга би-релә.

"Бер кеше бер мөселманның дөньялык мәшәкатьлә-реннән бер мәшәкате хакында сөендерсә һәм юатса, Алла-һы Тәгалә аның ахирәт мәшәкатьләреннән бер мәшәкате хакында сөендерер. Бер кеше фәкыйрь һәм бурычланган кешегә дөньялыкта берәр төрле җиңеллек эшләсә (булыш-са һәм ярдәм бирсә) Аллаһы Тәгалә ул кешегә дөньяда һәм ахирәттә җиңеллек бирер. Бер кеше бер мөселманның гаебен һәм хата эшен пәрдәләсә, Аллаһы Тәгалә аны дөнь-яда һәм ахирәттә пәрдәләр. Үз кардәшенә ярдәм итүче ке-шегә Аллаһы Тәгалә ярдәм итәр".¹

Инсаннар җәмгыяте бер инсан тәнендәге әгъзаларга охшар. Тәндә булган әгъзалар бер-берсенә ярдәмче булып торулары, берсе эштән чыкса, башкалары да шуннан зарар күрүләре кебек, инсаннар да бер-берсенә ярдәмче булып торырга һәм берсенә килгән һәлакәтне башкалары да ур-таклашып сызланырга тиешләр.