Россия Ислам университетының филиалы Сайланма хәдисләр аңлатмасы Чаллы 2004

"Әгәр бер кеше бер кавемгә охшаса, ул шулар җөмлә-сеннән".¹

Бу хәдискә соңгы заман аңлатма бирүчеләреннән кай-берәүләр "кием-салымда охшаса" дип мәгънә бирәләр һәм кайберләре "бер кавемнең үзләренә махсус булган нәрсә-ләрендә, кирәк киемдә булсын, һәм кирәк йөреш-торышта һәм кирәк берәр төрле рәвештә булсын" диләр. Кайберлә-ре исә "кяферләргә охшарга теләсә һәм теләп охшаса" дип тәфсир кылалар.
300 *مَنْء تَطَبَّبَ وَ لَمْ يُعْلَمْ مِنْهُ طِبٌّ قَبْلَ ذَلِكَ فَهُوَ ضَامِنٌ*

"Бер кеше дәваласа һәм шул вакытка кадәр аның ан-дый эшләр хакында тәҗрибәсе булганлыгы беленмәсә, дә-валавы сәбәпле китергән зарарын түләр".¹

Гыйлемен укымый һәм белгечләр хозурында тәҗри-бәләр күрми торып, хасталарны караучылар, киңәш биреп, дәвалар кылучылар, әгәр зарар китерсәләр, бу хәдис хөке-менә күрә зарарны түләүче булалар. Әмма тыйб гый-лемендә осталыгы була торып, хата кылуы сәбәпле берәр зарар китерсә, бу хәдис хөкеменә күрә зарарны түләүче булмый.

301 * مِنْ حُسْنِ إِسْلاَمِ الْمَرْءِ تَرْكُهُ مَا لاَ يَعْنِهِ*

"Кешенең файдасыз сүзләрне куюы – иманы гүзәл бу-луның билгесе".²

Рәсүлүллаһ тарафыннан телне саклау хакында нәсый-хәт бик күп. Хәзрәти Мөгаз: "Йә, Рәсүлүллаһ! Без телебез белән сөйләшкән нәрсәләребез өчен дә җавап бирәчәкбез-мени?" – дип сораганда Рәсүлүллаһ: "И, Мөгаз, халыклар-ның җәһәннәмгә йөзтүбән китүләренең сәбәбе дә шул тел!" – дип җавап биргән иде.³ Моның чарасы исә зур за-рурәт булмаганда халыкка катышмау һәм үз эшең белән шөгыльләнү, дошманлык һәм сүз көрәштерү кебек нәрсә-ләрдән саклану.

Сүз сөйләү инсаннарның гамәлләреннән саналып, ях-шы сүз булса изгелек дәфтәренә һәм бозык сүз булса явызлык дәфтәренә язылачак. Шуның өчен зарурәтсез һәм кирәксез сүз сөйләү хакында бәндәләр җаваплы булачак.

Буш фикерләр һәм буш сүзләр белән шөгыльләнгән-нән күрә берәр төрле файдалы нәрсә белән шөгыльләнү, чолгап алган нәрсәләрне белү, су һәм һаваны, туфрак һәм утны, үлән һәм агачларны, ай һәм йолдызларны өйрәнү, гомумән, табигатькә хуҗа булырга тырышу яхшырактыр.
302 * مَنْ خَرَجَ فيِ طَلَبِ الْعِلْمِ فَهُوَ فِى سَبِيلِ اللهِ حَتَّى يَرْجِعَ*

"Әгәр бер кеше гыйлем таләп итү өчен чыкса, ул кай-тып кергәненә кадәр Аллаһ юлында булыр".¹

Бу сүз азык төяп мәктәпкә дип китүчеләргә генә хас түгел. Бәлки моның астына мәхәллә мәктәпләренә, ерак шәһәрләрдәге мәдрәсәләргә баручылар, китапханәләргә йөрүчеләр, берәр белми торган сүзләрен сорар өчен олуг кешеләр хозурларына сәфәр итүчеләрнең һәрберсе керә. Мәгәр, өйрәнәчәк гыйлемнең үзе яки башкалар өчен берәр төрле файдасы булу кирәк. Гомер уздырыр өчен китапха-нәдә роман, хикәяләр укып утыруда күп мәгънә булмас

Адәм балалары бер үк вакытта гыйлем дә һәм мал да таба алмаганлыкларыннан гыйлем кәсеп иткән вакытла-рында малны һәм дөньяны фида итәргә туры килә. Шушы хәлгә бер бүләк итеп Ислам шәригате боларны "Аллаһ юлында" ди. Дин белән дөньяның бергә җыелулары мөм-кин. Әмма гыйлем белән дөньяны бер вакытта алу мөмкин түгел. Шуның өчен гыйлем белән шөгыльләнүчеләр күп вакытта фәкыйрь булалар.

"Сездән берәрегез бер бозык эш күрсә, аны кулы бе-лән үзгәртсен, аңа көче җитмәсә, сүзе белән тырышсын, аңа да көче җитмәсә, күңеле белән риза булмасын, моны-сы инде иманның зәгыйфь дәрәҗәсе".¹

Коръән Кәримнең: "Сезнең арагызда хәерле эшләргә чакыручы, яхшы эшләрне кылырга боеручы һәм яман эш-ләрдән тыючы җәмәгать булсын. Алар өстенлек табучы-лар",² – дигән фәрманына күрә, мөселманнар арасында ях-шылыкларга юл күрсәтүче һәм яман эшләрдән тыелырга нәсыйхәт кылучы бер җәмәгать һәр гасырда һәм һәр урында булып торырга тиешле. Бу эш фарыз һәм хәрам нәрсәләр хакында фарыз булып, аннан башкалар хакында мөстәхәбтер. Бу фарыз – фарыз кифая булып, шушы эш-ләр белән мәшгуль кешеләр булганда башкалардан бурыч төшәр, әмма һичкем булмаса, шуны белеп тә, чарасын кү-рергә кулларыннан килүчеләрнең һәрберсе җаваплы була-чак.

Яхшылыкка чакыру һәм яман эшләрдән тыюда мах-сус кагыйдәләр һәм юллар бар. Боларны белмәгән яки бел-сә дә тәртибенчә йөртергә кулларыннан килмәгән кешеләр моның әһеленнән булмаслар һәм шушы хезмәтне үтәмә-гәннәре өчен бәлки гөнаһлы да булмаслар.

Яхшылыкка чакыру һәм яман эшләрдән тыюның бе-ренче мәртәбәсе гөнаһның кабахәт нәрсә икәнлеген аңла-ту. Икенче мәртәбәсе вәгазь-нәсыйхәт кылу. Өченче мәр-тәбәсе Аллаһы Тәгаләдән куркыту. Ата-ана һәм хатын та-рафыннан иргә булганда шушы кадәрдән үтәргә ярамый, файда күрелмәсә, Аллаһы Тәгаләдән тәүфыйк сорарга ти-ешле була. Башкаларга булганда дүртенче мәртәбәсе каты-рак һәм ныграк рәвештә аңлату. Бишенче мәртәбәсе тыел-ган нәрсәләрне кул белән үзгәртү. Алтынчы мәртәбәсе су-гармын, кыйнармын дип куркыту. Җиденче мәртәбәсе су-гу. Бу хәдис шәрифтә шушы җиденче мәртәбә белән баш-лана, аннан югары дәрәҗәләре башка хәдисләрдән аңлана. Сигезенче мәртәбәсе күңел белән мәкруһ күрү. Бу хәдистә "Иманның зәгыйфь дәрәҗәсе" диелгәне шушы сигезенче мәртәбәдер. "Иманның зәгыйфь дәрәҗәсе" диюдән максат – "шул кеше иман әһелләренең зәгыйфьләреннәндер" ди-мәктер. Коръән Кәримнең

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ

"Әй, мөэминнәр! Сезгә үзегезне төзәтү һәм туры юл-да нык тору лязем булсын! Әгәр Коръән юлында таза тор-сагыз, адашкан кешеләр сезгә зарар итә алмас",¹ дигән сү-зе дә бу сигезенче мәртәбәдән соңгы хәлгә карата диләр.

Бу урында зекер ителгән мәртәбәләрдән дүртенче, би-шенче, алтынчы, җиденче мәртәбәләр солтаннар һәм чи-новникларга тиешле. Бу көндә гади кешеләр хакында бе-ренче, икенче һәм сигезенче мәртәбәләр белән генә мөм-кин булып, бу турыдагы савап һәм гөнаһлар шул дәрәҗә-ләргә карап йөртелер.
304 * مَنْ رَدَّ عَادِيَةَ مَاءٍ أَوْ عَادِيَةَ نَارٍ فَلَهُ أَجْرُ شَهِيدٍ*

"Бер кеше су ташу яки ут зарарын җибәрсә, ул кешегә шәһит савабы булыр".

Бу хәдис хөкеменә күрә авыллар план белән утырыр-га, урамнарны киң калдырып тиешле җирләрендә тыкрык-лар куярга, ут сүндерер өчен машиналар, каравылчылар хәзерләп, яшьләрдән ут сүндерүче җыеннар төзергә, һәр-кем уттан саклану турысында бик игътибарлы һәм сак бу-лырга, сулар агар өчен урамнарның читләрендә су юллары ясалырга, чокырларны һәм су җыелып яту ихтималы бул-ган җирләрне ерып җибәрергә һәм күперләр салып куярга тиешле. Чөнки котырган утны һәм котырган суны туктату-чыларга шәһит савабы булса, аларның котыру юлын баш-тан бикләп куючыларга бу савап бигрәк тә булыр. Ут сүн-дерү, су басуларны туктату өчен төзелгән җәмгыятьләрнең хезмәтләре "Аллаһ юлында" булган хезмәтләрдән икәнле-ге бу хәдис шәрифтән аңлашыла.

Шәһит савабы алыр өчен төннәр буе нәфел намазы укырга, айлар белән нәфел уразасы тотарга кирәк түгел. Авылда торган һәм эш эшләп йөргән вакытта да шәһит са-вабы алырга, сиддыйклар һәм пәйгамбәрләр белән бергә кубарылырга бик җиңел юллар бар. Бары тик игътибарлы һәм фикерле булырга гына кирәк. Мәктәпләрдә укучы шә-кертләр һәм аларга кушылган яшьләр җәй көннәрендәге каникул вакытларында авылларга кайтып, ут сүндерүче җәмгыятендә хезмәт итәргә, андый бер җәмгыять булмаса, үзләре шуны булдырырга кирәк. Шундый хезмәтләре сә-бәпле яшьләр авылның икътисадый һәм гыймрани дәрә-җәсен югары күтәрерләр, мәзлумнарга ярдәм бирерләр, рәхмәт ишетерләр һәм саваплы булырлар.

"Бер кеше үз дин кардәшенең намусын якласа, Алла-һы Тәгалә Кыямәт көнендә шул кешенең йөзен уттан сак-лар".¹

Бу хәдис хөкеменә күрә, әгәр мәҗлестә бер мөселман гайбәте сөйләнә башласа, көчләре җитәрлек булган кеше-ләр өчен рәхәтләнеп тыңлап утыру түгел, бәлки шуны тук-татуу һәм аркылы төшү, сөйләтмәскә тырышу тиешле. Әгәр туктату кулыннан килмәслек булса, ул вакытта мәҗ-лестә утырмаска тиешле.

Хәзер эшләр шушы рәвештәме? Бер мәҗлестә бер мө-селман гайбәте сөйләнә башласа, шуны сөйләтмәс өчен тырышучылар бармы? Бездә диндар исеме алучылар күп. Чөнки бу исем бүген үзенең үлчәменнән чыгып, бисмилла каракларына, дин белән сәүдә итүчеләргә бирелә башла-ды. Ләкин мөселманлык, диндарлык дәгъвалар, тышкы сурәтләр белән түгел, бәлки монда сөйләнә торган гамәл-ләр белән үлчәнә, аларның үлчәве шур нәрсәләр. Йөз га-мәлдән берсе мөселман эшенә охшамаганнан һәм бөтен эшләре башкаларның гайбәтләрен сөйләү һәм донос кылу, матбугат аркылы башкаларны хурлау булганнан соң дин-дарлык исемен чыгаруда мәгънә булмас.

"Әгәр Аллаһы Тәгалә бер кешегә яхшы хатын бирсә, димәк Ул аңа ярты динен сакларга ярдәм бирде. Инде ул кеше калган ярымы хакында Аллаһыдан куркып эш ит-сен!.."¹

Яхшы хатынның динне саклау турысында иң беренче ярдәмче икәнлеге бик мәгълүм. Рәсүлүллаһ шуны хәтер-ләргә төшерә һәм калган өлешендә саклану белән боера. Яхшы хатынга очраган кеше, шуны Аллаһы Тәгаләнең нигъмәте дип белергә һәм һәрвакыт шөкрана кылырга ти-ешле. Моннан башка да хатыннар ирләргә күрә яхшы кү-ңелле, бәндәчелек итүне яратучы, кешелекле булалар. Аларны бозучылар һәм яман хатын исеме алуларына сә-бәпчеләр, күбесенчә, бозык һәм оятсыз ирләрдер.

Яхшы хатын ирнең шәригатькә муафыйк булмаган рәвештә хатын-кызлар белән чуалмавына ярдәмче булуы кебек, гыйбадәтләрне кылу, хәрам нәрсәләргә юлыкмау турысында да ярдәмче булуы мөмкин. Диннең ярымы сак-ланудан максат – кайбер бозыклыклардан саклану гына тү-гел, бәлки бик күп төрле бозыклыклардан саклану күз ал-дында тотылган булыр.

Ләкин яхшы хатыннар күктән төшмиләр, диңгездән чыкмыйлар, бәлки үз арабызда үсәләр. Яхшы хатыннар җитештерер өчен яхшы тәрбия һәм зур тырышлыклар ля-зем. Бу вазифа исә ирләр өстендә.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا "Әй, мөэминнәр, үзегез-не һәм өй җәмәгатегезне җәһәннәм утыннан саклагыз",¹ дигән аятьне хәзрәти Гали: "Үзегезгә, хатын һәм балала-рыгызга гыйлем һәм әдәп өйрәтегез!" – дип тәфсир итә.²

Хатыннарны тәрбия итүдә, нигез итеп дин васыять-ләрен тотарга һәм дин әмерләреннән аерылмаска тиешле.

Ислам дине тарафыннан хатыннар хакында булган нә-сыйхәтләрнең бөтенесе бер ноктага барып терәләләр, бу исә гаилә әхвәлен төзек тоту һәм нигезле рәвештә дөньяда яшәүдән гыйбарәт. Гаилә әхвәле төзек булмаган, гаилә хә-яте урынына урам хәятен ихтыяр иткән, чәй һәм мәйха-нәләрдә бушка гомер, мал сарыф итүгә гадәт кылган мил-ләттә хәят һәм алга үсү һәм бетмәү ихтималы юк.
307 *مَنْ سَأَلَ الشَّهادَةَ بِصِدْقٍ بَلَغَهُ اللهُ مَن‍ازِلَ الشُّهَدَاءِ وَإِنْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ*

"Бер кеше ихлас күңеле белән шәһит булып үлүне со-раса, Аллаһы Тәгалә аны шәһитләр җөмләсеннән кылыр, гәрчә түшәгендә ятып үлсә дә".³

Чөнки һәрнәрсә нияткә күрә. Нияте шәһитлек булган-нан соң "Гамәлләр ниятләргә күрә" мәгънәсендәге хәдис-кә күрә нәтиҗәдә шәһитләрдән саналуы табигый.
308 *مَنْ سُئِلَ عَنْ عِلْمٍ فَكَتَمَهُ أَلْجَمَهُ اللهُ بِلِجَامٍ مِنَ النَّارٍ يَوْمَ القِيَمَةِ*

"Әгәр берәүдән белгән нәрсәсе хакында соралганда шуны яшерсә, әйтмәсә, ул кешене Аллаһы Тәгалә Кыямәт көнендә уттан булган йөгән белән йөгәнләр".⁴

Бу сүз үзе өчен кирәкле булган дини мәсьәлә сораучы белән шул мәсьәләнең җавабын белүче галим хакында. Шундый вакытта гыйлемне өйрәтү лязем, яшерү исә, "Шиксез, явыз галимнәр Без иңдергән ачык аңлатмаларны һәм туры юлны кешеләрдән яшерәләр, Коръәндә кешеләр өчен һәр нәрсәне ачык бәян кылганыбыздан соң. Аларны Аллаһ ләгънәт кыла һәм барча ләгънәт кылучылар ләгънәт кылалар",¹ дигән аятьнең күрсәтүенә күрә хәрам була. Чөнки аятьнең иңүе яһүдләр хакында булса да, хөкеме го-мум.

Бу хәдис шәрифтә "соралган вакытта яшерелү" дип сөйләнгән булса да, аяти кәримәдә мотлак яшерү бәян ите-лә. Шуның өчен хәдистә булган соралу сүзен саклану өчен килгән баглау дип уйламаска, бәлки кирәк вакытта гый-лемне яшерү дип кенә мәгънә бирергә тиешле. Фарыз һәм вәҗепләр, дөньяви һәм дини гыйлемнәрне яшерүнең гөна-һы бер дәрәҗәдә булмас. Кайбер гыйлемнәрне яшерү гө-наһы җиңел булса, кайберләрен (мәсәлән, хәрам һәм фа-рыз нәрсәләр хакында) яшерүнең гөнаһы бик зур булырга мөмкин. Шуның өчен кулдан килгән кадәр уку һәм гый-лем таралуга ярдәм бирергә, һич булмаганда мәктәп эшлә-ре артыннан йөрүчеләргә каршы төшмәскә тиешле.

Гыйлемне яшерүчеләр җөмләсенә бу бәндәләр керә-ләр:

1) Бер мәсьәлә хакында шәригать хөкемен әйтергә ти-ешле булып, һич сәбәпсез яки сәбәп түгел нәрсәне сәбәп итеп эндәшми калучылар.

2) Хәзер булган мәктәпкә кереп, балалар укыту үз өстенә төшсә дә, тискәреләнеп, мәктәпкә керми торучы яки керсә дә игътибарсыз укытучы һәм укучыларның хәл-ләренә өстән генә караучылар.

3) Мәктәпкә үзләре кермәсәләр дә, башка кешеләрнең кереп укытуларын тыючылар яки укыту тәртибен һәм тәр-бия гыйлеме кагыйдәләреннән хәбәрсез булганнары хәлдә балалар һәм шәкертләр укытып шөгыльләнүчеләр.

4) Фәлән төрле ысул белән уку шәригатькә каршы ди-гән кебек юк сылтаулар белән укуга, укытучылар һәм мәк-тәп тәрбия кылучыларга каршы төшүчеләр, рисәләләр бас-тырып, халыкны тәшвишкә салучылар һәм укытучылар өстеннән шикаять итүчеләр. Чөнки уку турысында шәри-гать тарафыннан күрсәтелгән ысул бары җиңел укыту, йомшаклык күрсәтү, кирәк соңында кирәкне укыту булып, башка нәрсә юк. Шушы өч төрле кагыйдәне тәртипкә кую исә һәр гасырда һәм һәр мәмләкәттә булган мөселманнар-ның үзләренә тапшырылган.

5) Зәгыйфь кешеләр тарафыннан язылган китаплар һәм, бигрәк тә, буш сүзләр, мәгънәсез әсәрләрдән дәрес биргән булып, шәкертләрнең гомерләрен әрәм итүчеләр.

6) Җәмәгатьнең сәгадәт юлларын күрсәтер, гакыйдә һәм гамәлләрен төзәтер өчен махсус булган мөнбәрләргә менеп тә хорафәт сөйләүчеләр, тегеңә төртеп, моңа чән-чеп, шул мөбарәк урынны үзләренең шәхси эшләренә корал итүчеләр, хөтбә урынына гарәптән башка халыклар тарафын-нан язылган "гарәпчә" хөтбәләр укып төшүчеләр.

7) Өммәт арасында өлфәт-мәхәббәт урнаштырырга лязем булган бер вакытта, мәзһәб һәм мәсләк низаглары кузгатып, халыкларның фанатикка әйләнүләренә һәм кан-нары кызуына сәбәп булучылар.

8) Ислам диненең рухын, Коръән һәм хәдисләрнең төп ноктасын, Пәйгамбәребез һәм аның хәлифәләре һәм сәхабәләре тарафыннан максат итеп тотылган нәрсәләрне гомум халыктан яшереп тотучылар һәм шуның сәбәпле өммәтне һәлакәткә алып баручылар.

Болардан башкалар да булырга мөмкин, шулай булса да, гыйлемне яшерү хисапланырга тиешле булган яшерү-ләр монда зекер ителгән нәрсәләр һәм, бигрәк тә, иң соң-гысы. Чөнки хәзер дөньяда бөтенләй бер яңа дәвер хөкем сөрергә, һәрбер гореф һәм гадәт үзгәрергә, дөньяның бөте-несе бер нәрсә рәвешенә кереп, хәрәкәтләнергә башлады.

Үткән гасырлардагы милләтләр, кавем һәм өммәтләр киң диңгезләрдә җыелып яткан сулар, күлләр мисалында тик кенә яталар һәм үз фикерләре, үз хәятләре белән гомер сөрәләр иде. Әмма хәзер үзенә юл ясап агып китүче диң-гезләр, күлләр мисалында милләтләр гыйлем һәм мәгъри-фәт тәэсире белән ихтыярлы-ихтыярсыз сәфәр итәргә башладылар. Бер төре хәяткә, икенчесе бетүгә бара.

Сизгер, гыйлемле һәм мәгърифәтле һәм барлык таби-гатенә муафыйк әзерләнүче, мәдәни хәят шартларын бе-леп, гыйлем белән коралланучылары хәяткә барганнары хәлдә гыйлемсез, мәгьрифәтсез, сиземсез һәм әзерлексез булганнары әүвәлгеләренең тәэсирләре белән су өстенә агызылып җибәрелгән бүрәнә ярыкларындагы кандалалар, тараканнар кебек мәҗбүри сурәттә бетүгә һәм югалуга сәфәр кылалар.

Мәдәни хәятнең шартлары һәм җир йөзенә хәлифәлек итүнең кагыйдәләрен аңлы милләтләрнең терәкләре бул-ган акыллы кешеләре тикшерделәр һәм дикъкат белән өй-рәнделәр дә, шуңа муафыйк яраклану планы төзеп үз мил-ләтләренең кулларына тоттырдылар. Милләтләр исә шу-шы план белән баралар һәм һәр көн сәгадәттән сәгадәткә күчеп торалар.

Аңлы милләтләр каршында милләтне һәлакәттән кот-кару һәм аларны сәламәтлеккә алып чыгу кадәр кыйммәт-ле хезмәт һәм шөһрәтле изгелек юк. Шуның өчен болар-ның акыллылары, галимнәре милләтләрен бу көнге сәла-мәтлеккә чыгару белән генә канәгать итмиләр, бәлки ничә йөз еллардан соң булачак кайбер проблемаларны бүгеннән тикшерәләр һәм шуңа чаралар эзлиләр.

Гыйлемле һәм мәгърифәтле милләтләр шул рәвештә хәяткә юлландылар, бу көннәре бәхетле булган кебек ки-ләчәк гомерләре дә бәхетле булуларына ышаналар, ты-рышкан бәндәләрнең көннәрнең берендә максатларына җитүләре Аллаһы Тәгаләнең куйган кагыйдәләреннәндер.

309 *مَنْ سَعَى بِالنَّاسِ فَهُوَ لِغَيْرِ رُشْدِهِ أَوْ فِيهِ شَيْءٌ مِنْهُ*

"Бер кеше кешеләр өстеннән шикаять итсә, димәк ул кеше дөрес кеше түгел, яки анда бозыклыктан бераз өлеш бар".

Шпионлык, гайбәт һәм сүз йөртү белән шөгыльләнү кешеләрнең җаннарына, малларына зарар китерергә һәм гаиләләрне бозуга сәбәп булганлыктан һәлакәт һәм зарар-лы бер нәрсәдер. Хак Тәгалә: وَلا تَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا"Кешеләрнең гәепләрен тикшермәгез, кеше гәебен эзләмә-гез һәм берәвегез икенчегезне гайбәт кылмасын!"¹ һәм

لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا

"Яман сүз белән кычкырып сөйләүне Аллаһ сөйми, мәгәр берәү хаксыз золым кылынса, ягъни җәберләнүче чарасыз булып залимгә каршы яман сүз әйтсә, гөнаһ бул-мас. Аллаһ сүзләрне ишетүче, күңелләрне белүче булды",² – ди.

Аллаһы Тәгалә бозык сүзнең ачык фаш ителүен һәм дөньяга таралуын сөймәсә, яшерен рәвештә дөньяга тара-луын да сөймәсә кирәк. Мәзлум булган тәкъдирдә үз ха-кын таләп кылырга хакы булса да, мәзлум булмаганда һәм гомуми фетнәгә сәбәп булырлык эш күрелмәгәндә бер ке-ше өстеннән барып, эш кешеләренә шикаять кылу, яки бер кешенең әсәрен дошманлык күзе белән карап та, азлар аң-ламас хәлдә шуның мөэллифе хакында ифтиралар тара-тып, халыкны котырту хәдис шәрифтә әйтелгәнчә дөрес булмаган кешеләрнең генә кулларыннан килә. Шуның өчен булса кирәк, хәкимнәр үзләренең шәкертләренә мон-дый кешеләрдән саклану белән вәгазь кылалар иде. Ләкин бөтен бәдәннәре күздән гыйбарәт булып, үз заннарына кү-рә, хөкемнәр төзеп торучы көнчеләрдән сакланып бетү мөмкин түгел. Шуның өчен булса кирәк, Коръән Кәрим көнченең үзеннән түгел, бәлки аның яманлыгыннан сакла-ну белән сыенырга өйрәтә. وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ "Һәм көнче-нең көнчелек кылган вакыттагы яманлыктан Аллаһыга сы-енам".¹

Бозыклык, көфер һәм зиндыйк белән төһмәт кылу, кү-ңелләргә хуҗа булу, азмы-күпме шөһрәте һәм тырышлыгы булган кешеләр хакында шикаять итеп, халык күзеннән төшерергә тырышу бик иске вакытлардан бирле сузылып килә торган иҗтимагый хасталык.

"Бер кеше гыйлем алу нияте белән бер юлга керсә, Аллаһы Тәгалә аңа җәннәт юлын җиңел кылыр. Гыйлем эстәүче кешегә фәрештәләр канатларын җәеп торырлар. Гыйлем эстәүче кеше өчен күктә һәм җирдә булганнар, хәтта судагы балыклар да ярлыкауны сорарлар. Гыйбадәт кылучыларга күрә гыйлем ияләренең артыклыгы башка йолдызлардан айның артыклыгы кебектер. Галимнәр пәй-гамбәрләрнең варислары. Пәйгамбәрләр мирас итеп алтын һәм көмеш түгел, бәлки гыйлем калдырдылар. Гыйлем ала алган кеше камил һәм тәмам булган өлеш алучы".²

Гыйлем эстәүнең фазыйләте һәм гыйлем юлына керү тиешле булу хакында моннан башка да хәдисләр күп. Бу хәдисләрнең күбесен Сахих һәм Сөнән мөәллифләре рива-ять итәләр. Ләкин гыйлем алу турысында Ислам дине та-рафыннан төзелгән билгеле бер тәртип бар. Мөселманнар шул тәртип белән йөрергә, гыйлем өйрәнү турысында мәз-күр тәртипне нигез итеп тотарга тиешләр.

Иң элек игътикад һәм гамәли гыйлемнәрне, аннан соң Ислам динен сакларга сәбәп булган фәннәрне, форсатлары булган кешеләр өчен болардан соң мәгыйшәт кылырга яр-дәм бирә торган һәм гаиләне тәрбияләрлек кәсеп һәм һө-нәр гыйлемнәрен белү лязем.

Шуңа күрә мөселманнарның уку яшенә җиткән ир һәм кыз балалары гомумән гыйлем алу өстендә булырга, укымый торган бер генә бала да калмаска тиешле. Һәрбер мәхәлләдә ирләр һәм кызлар өчен башлангыч мәктәпләр, яхшы укытучы һәм мәгыйшәтләре тәэмин ителгән мөгал-лимнәр һәм мөгаллимәләр, сәламәтлек ысулына муафыйк салынган мәктәпләр һәм алар өчен тәртипкә куелган ида-рәләр, дәрес китаплары һәм мәктәпләр өчен кирәкле нәр-сәләрнең һәммәсе камил булу лязем. Болар өстенә, һич булмаганда, биш-ун мәхәллә өчен һөнәр мәктәпләре хә-зерләнеп, ир һәм кыз балалар үзләренә лаек һөнәр һәм кә-сеп өйрәнеп торулары зарур. Шушы эшләрне кайгырту мөселманнар өстенә, кешесенә күрә фарыз гайн һәм кеше-сенә күрә фарыз кифаядер.

Сәләф галимнәре "гыйлем алу фарыз" дигән сүзне бик киң мәгънәдә аңлыйлар һәм Ислам динен сакларга, мөселманнарның кадер белән яшәүләренә һәм башкалар-ның аяк асларында калып изелмәүләренә сәбәп була тор-ган гыйлемнәрнең һәрберсен мәзкүр сүз астына кертәләр иде. Шул сәбәптән дини һәм дөньяви гыйлемнәрне җый-дылар, бик мөкәммәл сурәттә мәктәп һәм мәдрәсәләр, хәт-та университет исеменә лаек рәвештә уку йортлары вө-җүдкә китерделәр, чит телләрдән бик күп фәннәр тәрҗемә кылдылар.

"Бер кеше Ислам диненә бәйле бер яхшы юл ясап кал-дырса, аннан соң шуның белән гамәл ителсә, шул гамәл итүчеләргә булган әҗер-савап микъдарынча әҗер башлап юл ясаучыга да булыр, әмма боларның әҗерләре кимемәс. Бер кеше Ислам диненә мөнәсәбәтле бер бозык юл ясап калдырса, соңыннан шуның белән гамәл кылынса, шул га-мәл итүчеләргә булган гөнаһ микъдарынча юл ясаучыга да гөнаһ булыр, әмма боларның гөнаһлары кимемәс".¹

Нәтиҗә: Ислам дине өчен файдалы юл төзүчегә, шу-ның белән гамәл кылучыларның саваплары кадәр савап булыр. Зарарлы юл төзеп калдыручыга шуның белән йөрү-челәргә булган гөнаһ микъдарынча гөнаһ булыр. Гамәл кылучыларның саваплары да кимемәс. "Соңыннан гамәл кылынса" дигән сүздән максат моның тарафыннан эшлән-гәннән соң дигән сүз. Аның белән гамәл кылыну, кирәк моның исән вакытында, кирәк үлгәненнән соң булсын, ба-рыбер.