Россия Ислам университетының филиалы Сайланма хәдисләр аңлатмасы Чаллы 2004
* 29إِذَا عَمِلْتَ سَيِّئَةً فَأَتْبِعْهَا حَسَنَةً تَمْحُهَا*
жүктеу/скачать 1.53 Mb.
|
* 29إِذَا عَمِلْتَ سَيِّئَةً فَأَتْبِعْهَا حَسَنَةً تَمْحُهَا*"Әгәр бәндәчелек белән берәр гөнаһ эш эшләсәң, аның артыннан берәр яхшы эш эшлә, шул яхшы эш әүвәлге гө-наһ эшне югалтыр, бетерер".2 Моннан максат гөнаһ кылган бәндәләрне тәүбәгә өн-дәү һәм гөнаһларының югалуына сәбәп була торган нинди генә булса да берәр төрле изгелек кылырга чакырудыр. Мәсәлән, шәригатьтә тыелган нәрсәләрне тыңлаганнан соң Коръән укыганны тыңлау, гөнаһ урында утырып гомер уздырганнан соң мәчеттә утыру, гайбәт сөйләгәннән соң шул гайбәте сөйләнгән кешенең яхшы якларын сөйләү, кыскасы, һәрбер гөнаһны шуның җенесеннән булган берәр төрле яхшылык белән төзәтергә тиешле. Хак Тәгаләнең: إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ "Тәхкыйк төрле яхшылыклар, әлбәттә, явызлыкларны җуялар",3 – дигән сүзе дә шуңа якын мәгънә белән тәфсир кылына.
"Әгәр малың булса, аның синдә әсәре күренсен".2 Бервакыт Рәсүлүллаһ янына иске-москы киемнәр бе-лән бер сәхабә керә. Рәсүлүллаһ аның хәлен һәм малы бармы икәнен сораша. Сәхабә үзенең малы барлыгын әйт-кәч, Рәсүлүллаһ шул сәхабәгә мөрәҗәгать кылып әлеге сүзләрне әйтә, ягъни: "Әгәр малың булса, аның синдә әсә-ре күренсен!" – ди. Рәсүлүллаһ мәзкүр сәхабәнең болай йөрүен яратмаган, бәлки малының әсәре күренүен һәм ки-гән киеме яхшы булуын теләгән. Аллаһы Тәгалә биргән нигъмәтне күрсәтү максаты бе-лән кыйммәтле киемнәр кию шәригатьтә тыелмаган, бәл-ки хәдис хөкеменә күрә тәкәбберлек һәм кешеләрдән кү-тәрелү теләге белән булса, бу вакытта кыйммәтле кием кию дә, кыйммәтсез кием кию дә бер дәрәҗәдә яман күре-лә. Бу турыда күп сөйләүнең мәгънәсе юк, бөтен игътибар нияткә бәйле, һәркем үз ниятен үзе белергә тиеш. 31 *إِذَا كَانَ عِنْدَ الرَّجُلِ امْرَأَتَانِ فَلَمْ يَعْدِلْ بَيْنَهُمَا جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَشِقُّهُ سَاقِطٌ* "Бер ирнең никахлы ике хатыны булып, әгәр ашау-эчү, кием-салым, төн үткәрү һәм бүләк бирү кебек эшләрдә ти-гезлек кылмаса, Кыямәт көнендә ярты ягы корыган хәлдә килер".3 Мөселманнар өчен дүрткә кадәр хатын алу дөрес булса да, бу дөреслек мотлак түгел, бәлки күп шартлар астында дөрестер. Зарурәт вакытларында бердән артык хатын алырга рөхсәт биргән шәригать, әдәп һәм әхлак күзлеген-нән карап, бу эшне кайвакытта һәм кайбер кешеләргә тыя да. Һәрхәлдә авыру һәм баласызлык, яки мәхәббәтсезлек һәм әхлаксызлык кебек акланырлык сәбәпләр булмаганда яки булып та, югарыда зекер ителгән нәрсәләр хакында тигезлек кыла алуына ышанмаганда хатын өстенә хатын алудан сакланырга кирәк. Инде ничек һәм нинди сәбәп бе-лән булса да, хатын өстенә хатын алынган икән, ул ва-кытта тигезлек кылырга һәм Рәсүлүллаһның нәсыйхәтен җиренә җиткерергә һәм Кыямәт көнендә мәсхәрәгә кал-маска тырышырга кирәк. Фәкать, әгәр бер хатын үзенең камил ризалыгы белән үз хакын ташласа яки башка көндә-шенә бирсә, бу вакытта тигезләү шарт түгел. Әгәр әлеге хатын шул эше өчен үкенеп сүзен кире алса, әүвәлгечә ти-гезлек итү тиеш була. * 32إِذَا كُنْتُمْ ثَلاثَةً فَلا يَتَنَاجَى اثْنَانِ دُونَ الآخَرِ حَتَّى تَخْتَلِطُوا بِالنَّاسِ مِنْ أَجْلِ أَنْ يُحْزِنَهُ* "Әгәр өч кеше бергә булсагыз, арадан икегез яшерен рәвештә сүз сөйләшмәгез, чөнки болай итү өченче иптә-шегезне кайгыга салыр. Әгәр башка кешеләр белән каты-шу сәбәпле күбәеп китсәгез, ул вакытта икегезнең генә серләшүегездән зарар юк".1 Бер иптәшләрен аерып, икесенең серләшүләре бергә утырышу, өлфәт һәм күркәм гомер сөрү әдәпләренә кар-шы килә. Өченче иптәшләре белми торган тел яки нинди булса да язу аркылы, хәтта ишарәләр белән сөйләшү дә бу тыюга керәләр. Олы мәҗлесләрдә җыелган кешеләрнең дә колактан колакка пышылдашып утырулары һәм гүя зур эшләр башкаручылар һәм зур серләре бар кебек кыланып утырулары да тәрбиясезлек һәм ваклыктыр.
Һәрхәлдә мәҗлес һәм иптәшлек хакларын саклау ту-рысында бу фәрман Рәсүлүллаһ тарафыннан өммәтне дө-рес юлга күндерү һәм бер-берсе белән санлашу хакында әйтелгән мөһим бер нәсыйхәттер. * 33إِذَا لَعِبَ الشَّيْطَانُ بِأَحَدِكُمْ فِى مَنَامِهِ فَلاَ يُحَدِّثْ بِهِ النَّاسَ* "Әгәр төшегездә берәрегез белән шайтан уйнаса (са-таштырса), иртән торганнан соң аны кешеләргә сөйләмә-сен!"1 Куркыныч һәм тәртипсез төшләр, көндез фикерләп йөргән нәрсәләр белән йокыда саташулар, Рәсүлүллаһ хә-дисендә "шайтан уйнавы" дип тәгъбир ителә. Андый нәр-сәләрнең дөрес булу ихтималы юк. Шуның өчен аларны, сөйләп йөрү мәгънәсезлек. Әгәр куркыныч төшләр күрсәң, уянганнан соң сул тарафыңа өч мәртәбә өрергә дә шуның яманлыгыннан Аллаһы Тәгаләгә сыенырга һәм икенче та-рафка карап ятарга кирәк. Хәдисләрдә бу турыда шулай өйрәтелә һәм шулай эшләгәндә төшләрдән һич зарар бул-маслыгы бәян ителә. Төшләрнең раслары да була, ләкин һәр төш түгел, бәл-ки кайбер кешеләрнең кайбер төшләре генә. * 34إِذَا وُسِّدَ الْأَمْرُ إِلَى غَيْرِ أَهْلِهِ فَانْتَظِرِ السَّاعَةَ* "Әгәр эшләр үз кешеләренә тапшырылмаса, кыямәт буласын көтеп тор!"2 Шәрех язучы галимнәр хәдискә: "Мөселманнарның хә-лифәт, казыйлык, мөфтилек, имам һәм мөдәррислек кебек дини вазифалары шул эшләрне алып барырга яраклы ке-шеләр кулына тапшырылмаса, Кыямәт көнен көтеп торы-гыз, чөнки яраксыз кешеләрне эш башына кую амәнәткә хыянәт булу өстенә акылсызлык һәм саклык чараларын оныту галәмәтедер", – дип мәгънә бирәләр. "Әгәр эшләр үз кешеләренә тапшырылмаса, кыямәт буласын көтеп тор!" Нинди кыска һәм шуның белән бергә өммәтләрне иҗтимагый һәм мәдәни хәлләрендә катгый кагыйдә булган бер сүз! * 35اِزْهَدْ فِي الدُّنْيَا يُحِبَّكَ اللهُ وَازْهَدْ فِيمَا فِي أَيْدِي النَّاسِ يُحِبَّكَ النَّاسُ* "Дөньяда комсыз булма, сине Аллаһ яратыр, кешеләр кулында булган нәрсәләргә кызыкма, сине халык яра-тыр".1 Рәсүлүллаһ бу хәдисне: دُلَّنِي عَلَى عَمَلٍ إِذَا أَنَا عَمِلْتُهُ أَحَبَّنِيَ اللَّهُ وَأَحَبَّنِيَ النَّاسُ "Миңа Аллаһы Тәгалә дә, кешеләр дә сөярлек булган бер гамәл өйрәт", – дигән бер кешегә сөйләгән. Заһит булуны фәкыйрь булу дип аңларга ярамаганы кебек, бай булуны да "комсызлык" дип аңларга кирәк тү-гел. Байлык белән комсыз булмау кайбер кешеләрдә бергә җыелырга мөмкин булган кебек, комсызлык белән фә-кыйрьлекнең дә бер кешедә табылуы мөмкин. * 36اسْتَعِيذُوا بِاللَّهِ مِنْ طَمَعٍ يَهْدِي إِلَى طَبَعٍ وَمِنْ طَمَعٍ يَهْدِي إِلَى غَيْرِ مَطْمَعٍ وَمِنْ طَمَعٍ حَيْثُ لا مَطْمَعَ* "Кешеләрне хурлыкка һәм түбәнлеккә төшерә торган ачкүзлелектән Аллаһыга сыеныгыз! Урынсыз ачкүзлелек-кә илтә торган ачкүзлелектән Аллаһыга сыеныгыз! Урын-сыз ачкүзлелеккә илтә торган ачкүзлелектән Аллаһыга сыеныгыз!"2 Олуг затлар ачкүзлелекне әхлаксызлыкның анасы ди-гәннәр. Халыклардан моңсыз булып яшәү, никадәр гүзәл бер хәл булса, ачкүзлелек шул дәрәҗәдә кабахәт бер хо-лыктыр. Ачкүзлелектән саклану һәм балаларны саклау һәрбер мөселман һәм һәрбер гаилә башлыгы өчен лязем булса, гыйлем әһеле өчен бигрәк тә лязем. Ислам дөньясы садака бирү ысуллары бозылган һәм тиешле булган тәртиптән бер читкә чыкканнан соң ачкүзлелек чиренә дучар булды һәм йөз кешедән туксан тугызы бер кеше өстенә салынып яшәү юлына керде. * 37اسْتَفْتِ نَفْسَكَ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ وَاطْمَأَنَّتْ إِلَيْهِ النَّفْسُ وَالإِثْمُ مَا حَاكَ في الْقَلْبِ وَتَرَدَّدَ في الصَّدْرِ وَإِنْ أَفْتَاكَ النَّاسُ* "Үзеңнән фәтва сора. Изгелек шул нәрсә ки, күңел һәм нәфес аңа урнашыр, гөнаһ шул ки, аңа күңел ятмас, вөҗ-дан газапланыр, гәрчә кешеләр фәтва бирсәләр дә".1 "Кешеләрдән сора, үзең белгәнне эшлә!" дигән бер мә-каль дә бар. Хәдиснең дә мәгънәсе шуңа якын булып, ке-шеләрдән бер нәрсәне сораганнан соң үзеңә дә фикерләп карарга боера. Бу сүз, әлбәттә, һәркем өчен түгел, бәлки күңелләре саф, акыллары камил, яхшы белән яманны аера белерлек һәм һәр эшнең нәтиҗәсен аңлый алырлык кеше-ләргә күрәдер. Шулай булса да, Рәсүлүллаһ үзенең бу хик-мәтле сүзе белән хөкем итәргә, фикердә мөстәкыйль бу-лырга киңәш бирә, сарык кебек һәрбер ишарә артыннан чабып ияреп йөрү кебек эшләрдән тыя, акыл-фикерне эш-ләтергә, чын күрү белән күрергә һәм игътибарлы булырга боера. Шуның өчен, кирәк дөньяви һәм кирәк дини эш бул-сын, һәрнәрсә хакында үз кешесеннән фәтва, киңәш со-рарга һәм шуның белән бергә үзең дә хөкем йөртеп һәм тикшереп карарга кирәк. Чөнки һәр кеше үзенең хәлен үзе яхшырак белүе, башкаларның күңелләренә дә килми тор-ган нәрсәләрнең аның үзенә алдан сизелүе тәҗрибәләр ар-кылы билгеле. * 38أَشْكَرُ النَّاسِ لِلَّهِ أَشْكَرُهُمْ لِلنَّاسِ* "Аллаһы Тәгаләгә иң күп шөкер итүче кеше – адәм-нәргә шөкер итүче кеше".1 Шөкер итү "Аллага шөкер" дип коры сүзләр кабатлап йөрүдән генә гыйбарәт түгел. Галимнәр шөкер өч нәрсә-дән гыйбарәт диләр: 1) Нигъмәт бирүчене белү, тану. 2) Аны бирүе өчен күңелдән шатлану. 3) Һәм шул нигъмәтне тиешле булган урында куллану. Аллаһы Тәгаләгә хакый-кый шөкер итү шул була. Әмма бәндәләргә каршы булган шөкер, аларның изгелек кылуларын белү һәм шуңа каршы мактау сүзе әйтү һәм хөрмәт күрсәтүдән гыйбарәт. Нигъмәт бәрабәренә шөкер итү, яхшы эшләргә каршы бүләк бирү, әхлакка бәйле эшләрдән булган иҗтимагый һәм мәдәни эшләрдән булып, аларны тиешле урыннарын-да кылмый калдыру зур бозыклыкларга сәбәп була. Шөкер һәм бүләк нигъмәтнең дәвамына сәбәп булса, аны кую һәм илтифатсыз калдыру шул нигъмәтнең киселүенә сә-бәп була. Бәндәләр тарафыннан кылынган аерым, яки гомуми изгелек һәм нигъмәтләргә каршы көфран нигъмәт кылу шул изгелек һәм нигъмәтләрнең тукталуына сәбәп булган-лыктан инсаннар һәм милләт өчен җинаять санала. Кадере булмаганны күргәннән соң, халыклар шундый изгелекләр һәм хезмәтләрдән суыналар һәм тукталалар. Дөньяда кыл-ган изгелекләре һәм нигъмәтләре бәрабәренә һичбер бү-ләк өмет итмичә, хезмәтенең кадерен белү-белмәүләренә карамый торган кешеләр дә булырга мөмкин. Мондый ке-шеләр үз арабызда да бар. Ләкин алар бик аз булганлыктан аларга карап хөкем йөртү мөмкин түгел. Шуңа күрә, Рә-сүлүллаһ кешеләр тарафыннан булган нигъмәтләр, файда-лар һәм хезмәтләргә шөкер кылырга, рәхмәт әйтергә куш-кан, һәм шул шөкерләр Аллаһы Тәгаләнең Үзенә шөкер кылу булуын бәян иткән.
"Ахмактан өзел, кисел!" "Ахмак дуска күрә – акыллы дошман яхшырак" дигән сүз бик күп тәҗрибәләр соңында әйтелгән сүздер. "Ахмак белән мөнәсәбәт итүдән саклан, ахмак кеше файда итү те-ләге белән зарар китерүе мөмкин" дигән сүз хәзрәти Го-мәрдән сөйләнә. Әгәр инде Рәсүлүллаһ безне ахмак белән дус булу һәм катнашудан тыя икән, шул җитә, башка дә-лилләргә хаҗәт юк. Бер кешенең акыллымы яки ахмакмы икәнлеген белер өчен аңа юк-бар нәрсәләр сөйләп карарга кирәк. Әгәр үз күңеле белән уйлап карамыйча, шуларга ышанып торса, шул кеше ахмактыр. Бу хәдистәге ахмактан, ахмак булып яратылган кеше-ләр күз алдында тотыла. Югыйсә, кайбер акылсызлыклар һәрбер кешедә, хәтта бик акыллы адәмнәрдә дә булырга мөмкин. Адәм баласы ахмак һәм тилеләр белән түгел, бәл-ки күп тәҗрибә күргән һәм озын гомер сөргән картлар, мәгълүматлары киң булган галимнәр, зарар һәм файдалы нәрсәләрне аера белүче хәкимнәр һәм зиһеннәре үткен, фикерләре эшли торган яшьләр белән аралашырга һәм мөмкин кадәр шулардан файдаланырга тиеш.
Гыйбадәт Аллаһы Тәгаләгә коллык һәм түбәнчелек кылудан, ширек исә Аллаһы Тәгаләнең затында яки сый-фатында һәм патшалыгында иптәше һәм охшашы бар дип белүдән гыйбарәт. Бу хәдис шәрифтә иман соңында намаз, зәкят, хаҗ, Ра-мазан уразасы кебек Ислам нигезләре; нәфел хаҗ һәм мө-селманнар арасында төп канун итеп тотылуы тиеш булган әхлакый хокуктан кайберләре зекер ителгән. Мөэмин булу һәм Рәсүлүллаһның юлын кабул итү шул гыйбадәтләрне кылу һәм гүя "мин аларны үтәргә ант ит-тем һәм шул антымда, әлбәттә, торырмын", – дип сүз би-рүдән гыйбарәт. Шулай булгач, өскә алган нәрсәне үтәргә һәм сүздә торырга кирәк. Бу гыйбадәтләр, бигрәк тә, на-маз уку бик җиңел нәрсәләр булганлыктан вакытларында үтәлми калулары фәкать ялкаулык һәм игътибарсызлык-тандыр. Дөрес, үзләрен инкарь итмәгән мөддәттә мәзкүр гыйбадәтләрне үтәмәүчеләр, кайбер галимнәр фикеренчә, диннән чыкмасалар да, зур гөнаһ кылган булалар. Һәм алар өсләрендәге бурыч булып кала бирә. * 41اِعْزِلِ الْأَذَى عَنْ طَرِيقِ الْمُسْلِمِينَ* "Мөселманнар йөри торган юлда уңайсызлап тора тор-ган нәрсәләрне читкә ал!"1 Әбү Бәрзә исемле бер сәхабә Рәсүлүллаһ хозурына ки-леп: "Йә, Рәсүлүллаһ! Миңа үзем файдаланырлык бер га-мәл өйрәт!" – дип үтенүенә каршы, Рәсүлүллаһ аңа бу хә-дисне сөйли.
"Хатыннарның бәрәкәтлесе – ире өчен аз мәшәкатьле булганы".1 Мәһәрләре гадәттән тыш күп булмаган, туйлары ис-рафсыз, кием-салымнары гүзәл һәм пакь булуы белән бер-гә күтәрә алырлык, ашау-эчүләре уртача, ирләре белән те-реклекләре мәшәкатьсез булган хатыннар бу хәдис шә-рифкә туры киләләр һәм хакыйкать хәлдә үзләре белән го-рурланырлык милләт аналарыдыр. Мәгыйшәт һәм дөнья көтүнең рухы малны акыл белән тота белүдер. Хатын, никадәр кәмаләт иясе булса да, әгәр малны тота белмәсә, гаиләнең киләчәге бәла һәм бәхетсез-лектән имин булмас. Шәригатьтә мәһәрнең күпме булырга тиешлеге бер микъдар белән чикләнми, бу нәрсә халыкларның үз ихты-ярларына тапшырылган. Мәһәр күп һәм туйлар исрафлы булу ирләр өчен дә, хатыннар өчен дә зарарлы. Чөнки һәрбер чамадан тыш кы-лануның кире ягы була. Бу нәрсәләр никахларның кимүе һәм кичектерелүләренә сәбәп була. Никах вакытында әһә-мият биреләчәк нәрсә мәһәр, туй, бирнә һәм җиһаз түгел, бәлки һәр ике тараф арасында дин вә әхлак, тәрбия вә хо-лык турыларында туры килүдер. Мәһәр белән җиһаз, бир-нә белән туй никах кылучыларның киләчәкләрен тәэмин итми, алардан хәерле нәтиҗә булу да өмет ителми. * 43أَعْظَمُ النَّاسِ حَقًّا عَلَى الْمَرْأَةِ زَوْجُهَا وَأَعْظَمُ النَّاسِ حَقًّا عَلَى الرَّجُلِ أُمُّه*ُ "Хатыннар өстендә булган хакларның иң зурысы ир хакы, ирләр һәм хатыннар өстендә булган хакларның иң зурысы ана хакы".2 Бу хәдистә хатыннар өстендә булган ирләр хакы һәм ирләр һәм хатыннар өстендәге аналар хакы бәян ителгән булса да, ирләр өстендә хатыннарның да, аналар һәм ата-лар өстендә балаларның да хаклары бар һәм күп. Аларны яхшылап белү һәм шул белгәннәр белән гамәл кылу, белер өчен уку, сорап булса да өйрәнү тиешле. Милләтләрнең иҗтимагый камилләшүләре гаиләләр тәшкил ителә торган шәхесләр арасындагы бердәмлек һәм өлфәт-мәхәббәткә бәйле булганлыктан, өйләнүнең таби-гый булуы һәм аннан соң шәхесләр арасындагы бер-берсе-нә карата булган хакларның тиешле дәрәҗәдә үтәлүе ля-зем. Гадәттә өйләнешү яшь һәм әхлакта, гыйлем һәм таби-гать кебек эшләрдә ир белән хатынның бер-берсенә туры килүләреннән гыйбарәт. Бу нәрсәләргә игътибар бирелмә-гән никахларда ир хакы да, хатын хакы да үтәлми, бәлки күп вакытта хәерсез эшләргә сәбәп була. * 44 اِعْقِلْهَا وَ تَوَكَّلْ* "Иң элек дөяңне бәйләп куй, аннан соң Аллаһыга тә-вәккәл кыл (тапшыр)".1 Рәсүлүллаһ бу сүзне: "Йә, Рәсүлүллаһ, мин дөямне Ал-лаһыга тапшырып, бәйләмичә җибәрәм", – дигән бер сәха-бәгә сөйләгән. Рәсүлүллаһның максаты: "тәвәккәл" – күренеп торган сәбәпләрне кылып бетергәннән соң гына Аллаһыга тап-шыру кирәк икәнлеген белдерү. Дөрес, бәндәләр Аллаһы-га тәвәккәл кылырга тиешләр, ләкин шуның белән бергә аларга тышкы күренеп торган сәбәпләрне кылу боерылган. Юкса, һичбер эш эшләмичә һәм сәбәпләренә керешмичә тик сузылып яту, яки дога кылып намазлык өстендә генә утыру "тәвәккәл" кылу булмый. Әгәр эшләр сәбәпләренә керешмичә дога белән генә бетсә иде, пәйгамбәребез су-гышларга бармаган, бәлки утырган урынында гына кул кү-тәреп дога кылган булыр иде дә, дошманнарының көлләре күккә очкан булыр иде. Пәйгамбәрләрнең догасы шиксез кабул булса да, пәйгамбәрләр, бигрәк тә, үзебезнең пәй-гамбәребез һичбер эш эшләмичә намазлык өстендә генә дога кылып утырдымы? Алай утыру кайда, хәтта дөяне дә бәйләргә һәм тышауларга куша иде. Имам Тирмизи һәм башкалар: لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَوَكَّلُونَ عَلَى اللَّهِ حَقَّ تَوَكُّلِهِ لَرُزِقْتُمْ كَمَا تُرْزَقُ الطَّيْرُ تَغْدُو خِمَاصًا وَتَرُوحُ بِطَانًا "Әгәр дә Аллаһы Тәгаләгә хак тәвәккәл кылу белән тә-вәккәл кылсагыз, ач булып таңга, тук булып кичкә керә торган кошларны ризыкландырганы кебек сезне дә ризык-ландырыр",1 дигән хәдисне риваять итәләр. Кошлар, кич белән тук булсалар, бу аларның көне буе ризык артыннан йөрүләре һәм Аллаһы Тәгаләнең куйган тәртипләрен җиренә китерүләренең нәтиҗәсе. Чөнки, кошлар ояларында тик ятмыйлар, тик ятып ризык килмә-гәнен яхшы беләләр һәм ризык табу өчен бер караңгыдан икенче караңгыга кадәр йөриләр. Шулай итеп, аларның тә-вәккәл кылулары тырышлык һәм сәбәпләрен кылудан гыйбарәт. Рәсүлүллаһ кешеләргә кошлардан һәм аларның эшләреннән гыйбрәт һәм үрнәк алырга куша. Тәвәккәл кү-ңел эше булганлыктан аның тән хәрәкәтләреннән гыйба-рәт булган сәбәпләргә һич каршылыгы юк. Ягъни, бер ке-ше кәсеп итеп тә, тәвәккәл кылучылардан һәм һич кәсеп итмәгән хәлдә тәвәккәлсез булырга мөмкин. Мәгәр ризык-ны кәсепнең үзеннән түгел, бәлки Аллаһы Тәгаләдән дип белергә тиешле. Эш эшләмичә тик яту хәят сугышында булган дош-маннарга ярдәм бирү һәм аларның өстен булуларына юл-лар әзерләү һәм алар тарафыннан тапталу һәм изелүгә алып киләчәк. Ләкин бүгенге мөселманнар бу эшнең яра-маганлыгын аңлап җиткермиләр, шәригатьне дөрес фикер-ли алмаулары да моңа ярдәм бирә. Шул сәбәпле алар хәят мәйданында үзләренә каршы торучыларга корал бирәләр һәм бу эшнең никадәр зарарлы икәнлеген сизмиләр. "Тәвәккәл" сылтавы белән кәсеп һәм тырышудан тук-тау никадәр акылсызлык булса "тәкъдир" сылтавы белән кәсеп һәм тырышлык, табибларга күренү һәм дәваланудан тукталу да шул дәрәҗәдә мәгънәсезлектер. Әгәр берәр җирдән эләктерү, яки сыйлану өмете булса, мондый адәм-нәр "тәвәккәл" һәм "тәкъдирне" сылтау итеп сузылып ят-мыйлар, бәлки тизрәк торып чабалар. Һәрхәлдә гомуми һәм әһәмиятле эшләр хакында аларның шундый сылтау-лар белән артка чигенүләре фәкать ялкаулыктан килә.
"Сез гамәл кылыгыз, чөнки һәр кеше нәрсә өчен яра-тылган булса, аңа шул җиңеләйтелә".1 Тәкъдиргә керешеп, үзегезнең бәхетлеләрдәнме яки бәхетсезләрдәнме икәнлекне тикшерергә кирәк түгел. Сез үзегезгә боерылган нәрсәләрне эшләгез, шәригать боерган нәрсәләрне өстегездән төшерегез һәм гамәлегезне дәвам итегез, үзегез яраклы һәм шуның өчен яратылган нәрсәлә-регез алдыгызга үзе килер. "Гамәл" сүзе, дөнья һәм ахирәт гамәлләрен үз эченә алганлыктан, хәдис шәрифтәге "гамәл"дән дә шул мәгънә, ягъни дөнья һәм ахирәт гамәле аңлашылуы мөмкин. Тәкъ-дир тикшерү белән ахирәт гамәлләрендә кимчелек кылыр-га ярамаганы кебек, тәкъдиргә сылтап дөнья гамәлләрендә дә кимчелек кылырга ярамый. Бәндәләр тәкъдиргә иман китерергә тиеш булсалар да, тәкъдиргә сылтап эштән тук-талырга һәм тиешле сәбәпләрне кылмыйча вакыт узды-рырга тиеш түгелләр. Әгәр хәрәкәт ителмәсә һәм тырыш-лык күрсәтелмәсә, кибәннәрдәге игеннәр һәм кибетләр-дәге маллар кайдан килер иде? Дөнья – сәбәп итү галәме, бөтен барлык: لَيْسَ للإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى "Кеше үзе тырышкан нәрсәгә генә лаеклы",1 кагыйдәсенә корылган. * 46اِغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ حَيَاتَكَ قَبْلَ مَوْتِكَ وَ صِحَّتَكَ قَبْلَ سَقَمِكَ وَ فَرَاغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ وَ شَبَابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ وَ غِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ* "Биш нәрсә килгәнче, башка бишнең кадерен бел: үлемең килгәнче – терек булуыңның, хасталык килгәнче, сәламәтлегеңнең, мәшгуль булганчы, буш вакытыңның, картлык килгәнче, яшьлегеңнең, фәкыйрьлек килгәнче, байлыгыңның". Бу биш нәрсәнен кадере үзләре югалып, алар урынына киресе килгәннән соң гына беленә. Моны һәркем үз тәж-рибәсе белән аңлаган булса да, аңа илтифат итмичә, һәми-шә горурланып йөри бирә. Шул жәһәттән булса кирәк, Рә-сүлүллаһ бу хакта өммәтләренең хәтерләренә төшерә һәм гафил булмаска чакыра.
"Галим, яки гыйлем өйрәнүче, яки тыңлаучы, яки гый-лемне сөюче бул! Ләкин бишенчесе булма, һәлак булыр-сың!" Ягъни, әгәр кулыңнан килсә, галим бул, бу эш насыйп булмаса, шәкерт һәм гыйлем эстәүче бул, моңа да иреш-мәсәң, гыйлем мәҗлесләрендә гыйлем тыңла, бу да булма-са гыйлемне дус күр. Ләкин болардан башка, ягъни, гый-лемне дошман күрүче булма. Чөнки һәлакәт шунда. Гыйлемне дус күрү аның әһелен хөрмәт итү, аны ха-лык арасына тарату, белдерү һәм өйрәтү, укучыларга һәм укытучыларга, мәктәп һәм мәдрәсәләргә матди һәм мәгъ-нәви ярдәмнәр бирүдән, төрле шик һәм яман уйлардан, яки искедән мирас булып калган көнчелекләр сәбәпле гыйлем әһелләренә дошманлык кылулар һәм гайбәтләрен сөйләүләрдән һәм гыйлем-мәгърифәтне явыз ният белән кулланудан саклану һәм, гомумән, гыйлем юлында булган кешеләр белән яхшы мөгамәләдә булудан гыйбарәт. Рәсүлүллаһ бу хәдистә гыйлемгә ихласы булмаган ке-шеләрне һәлак булучылардан саный. Гыйлемнең әһәмияте никадәр зур икәнлеген белдерү өчен шул җитә. * 48أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ أَنْ تَصَدَّقَ وَأَنْتَ صَحِيحٌ شَحِيحٌ تأمل الْغنى وَتَخْشَى الْفَقْرَ وَلاَ تُمْهِلْ حَتَّى إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُوم قُلْتَ لِفُلاَنٍ كَذَا وَلِفُلاَنٍ كَذَا أَلاَ وَقَدْ كَانَ لِفُلاَنٍ كَذَا* "Садаканың иң яхшысы – үзең сәламәт булып, малың-ны кызганып, фәкыйрьлектән куркып яшәгән вакытта бир-гәнең. Җаның бугазыңа җиткәнне көтмә, ул вакытта инде син, фәләнгә фәлән кадәр, фәләнгә фәлән кадәр дип әйтә башлыйсың. Һәм бу вакытта ул малларың чыннан да фә-ләнгә, ягъни варисларга калачак һәм синең ихтыярың бет-кән булыр".1 Ягъни, садаканың иң саваплысы, үзең сәламәт вакыт-та, үз кулың белән биргәне.
"Садаканың иң саваплысы үзеннән соң байлык кал-дырганы. Өстә торучы кул аста торучы кулдан хәерлерәк. Әгәр садака бирсәң, үзең җаваплы булган кешеләрдән башла!"2 Өстә торучы кул – бирүче, ә аста торучы кул алучы. Садака бирәм дип бөтен дәүләтеңнән, байлыгыннан аерылма, Аллаһы Тәгалә бу турыда: وَلا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلََى عُنُقِكَ وَلا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ "Кулыңны муеныңа баглап куйма, шулай ук бөтенләй җәеп тә җибәрмә",1 аяте белән урта юлны күрсәтә. Садаканың иң яхшысы, иң саваплысы, бу хәдис шә-рифкә күрә үзеннән соң хуҗасын мохтаҗлыкта калдырган садака түгел, бәлки кирәк матди һәм кирәк мәгънәви рә-вештә байлык калдырганыдыр, һәрхәлдә, садака биргән-нән соң да үзеңә җитәрлек байлыгың яки күңел канәгать калырлык булсын!
"Кәсепнең иң яхшысы – хыянәтсез булган сәүдә һәм кешенең үз кул көче белән мал табу".2 Дөньяда торган вакытта инсаннар үзләренә ризык та-барга һәм үзләренең тәннәрен тәрбияләп асрарга мәҗбүр-ләр. Бу хәдистә ризык табарга ике төрле фазыйләтле юл күрсәтелә. Берсе хыянәтсез сәүдә, икенчесе кул һөнәрлә-ре. Адәм балалары үзләре өчен генә түгел, бәлки үз кул ас-ларында булган гаиләләрен, якыннарын да тәрбия кылу һәм бәлагә дучар булган дин һәм нәсел карендәшләренең ярдәмнәренә җитешү белән дә йөкләтелгәннәр шуның өчен кәсеп кылып мал табарга мәҗбүрләр. "Бу фани дөньяга кызыгу, акча һәм байлыкны сөю һәм мөселманнар өчен кәсеп кылу дөрес түгел" диючеләр ял-гыш, бернинди нигезсез һәм мәгънәсез сүз сөйлиләр. Мон-дый сүзләр беркатлы адәмнәрнең малларын, байлыкларын сөлек урынына суырып торыр өчен үзләре фани дөньяга омтылучылар һәм байлыкны сөеп тә җиңеллек белән генә акча табарга тырышучылар тарафыннан әйтелә. Бәндәләр кәсеп итү белән боерылган. Коръәндә: فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا في الأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ "Җомга на-мазын укыганнан соң җир йөзенә таралыгыз да Аллаһы Тәгаләнең фазылын (киң ризыкны) эзләгез!"1 диелгән. Дөньяда иң ләззәтле икмәк адәм баласының үз кәсебе һәм кул көче белән табылган, маңгай тирләрен агызып кулга кергән икмәктер. Аллаһы Тәгалә: لَيْسَ للإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى "Кешегә һич нәрсә юк, мәгәр үзе кәсеп иткән нәрсәсе ге-нә",2 – дип үзенең тәртип-кагыйдәсен аңлата. Аллаһы Тә-галә кайбер кешеләрнең кәефләре өчен генә, әлбәттә, бу тәртибен бозмас һәм үзе тырышмаган кешеләргә күктән ризык яудырмас. Аллаһы Тәгаләнең куйган тәртип-кагый-дәсенә каршы булган дога һәм мөнәҗәтләрдән бернинди нәтиҗә чыкмас. Доганың файдасы Аллаһының юлына муафыйк эшләрдәдер. Әгәр дөяңне яхшы карасаң, ул сине ач-ялангач итмәс. Адәм баласы, никадәр зирәк һәм дәрәҗәле һәм бай га-иләдән булсын, үз кул көче белән тир агызып байлык табу һич тә гаеп түгел һәм ул аның дәрәҗәсен аз гына да тө-шерми. * 51أَكْبَرُ الْكِبَائِرِ الْإِشْرَاكُ بِاللهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ شَهَادَةُ الزُّورِ* "Зур гөнаһларның да зурлары: Аллаһы Тәгаләгә ширек кату, хаксыз урында кеше үтерү, ата-ананы рәнҗетү һәм ялган шәһадәт бирү".3 Гөнаһларның зуры дигәннән, җәзасы олы гөнаһ, "ши-рек" сүзеннән, гомумән, көферлек аңлана. Аллаһы Тәга-ләне инкарь итү "ширек" хөкемендә булса да, ул аңа кара-ганда да зуррак гөнаһ. Шәригатьтә, ата-ананы рәнҗетү, әлбәттә, зур гөнаһ. Әмма шәригатькә каршы булган эшләрдә аларга итәгать итү дөрес булмый. Аллаһы Тәгалә Коръән Кәримдә ата-анага итәгать итәргә һәм изгелек кылырга боерган. Бу – бөтен мөсел-маннарга йөкләтелгән катгый бер хөкем. Ләкин бу үз ире-ген бетерү һәм үз хөрриятен югалту дигән сүз түгел. Ата-анага хөрмәт күрсәтергә, әдәп һәм инсаф белән мөгамәлә кылырга, аларның затларына, шәхесләренә зарар тидерү-дән камил тырышу белән сакланырга тиешле. Әмма шәри-гатьтә мөбах, акыл һәм әдәп каршында дөрес булган бер эш булып та, үзенең сәгадәте шунда һәм киләчәген тәэмин итәргә сәбәп дип белгән нәрсәсен ата-анасының хаклымы-хаксызмы, яратмау һәм теләмәүләренә карап кына фида кылмаска тиешле. Ялган шәһадәт бирү һәм ата-анага гөнаһлы булуның "көфер" гөнаһысы белән бергә күрсәтелүдә зур гыйбрәт бар. Кирәк ант итү белән һәм кирәк ант итми генә булсын ялган шәһадәт бирү мөселман кеше өчен гомумән дөрес түгел. أَكْثَرُ النَّاسِ ذُنُوبًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَكْثَرُهُمْ كَلامًا في مَا لا يَعْنِيهِ 52 "Кыямәт көнендә гөнаһы иң күп булган кеше – дөнья-да вакытта әһәмиятсез сүзне күп сөйләгән кеше". Теле тарафыннан адәм баласына бик зур хәтәрләр ки-ләчәк булганлыктан Рәсүлүллаһ мөмкин кадәр телне тыю хакында өммәтен үгетли һәм юк-бар сүз белән гомер үт-кәрмәскә нәсыйхәт итә. Телне иркен кую ялган һәм хата, гайбәт һәм яла, рия һәм күз буяу, фәхеш һәм дошманлык, җәбер һәм золым кебек афәтләргә сәбәп булганлыгы өчен:
Сүзне дүрт төргә бүләргә мөмкин: 1) зарарлы; 2) фай-далы; 3) зарар да, файда да бар; 4) берсе дә юк. Боларның беренчесендә бөтенләй сөйләшмәскә тиешле. Икенчесендә – сөйләү кирәк. Өченчесе – өстен тарафка карап йөри. За-рары күбрәк яки файдасы белән бәрабәр булса, сөйләмәс-кә, файдасы күбрәк булса, сөйләргә кирәк. Дүртенчесендә тик тору лязем. Чөнки, акыллы кеше файдасы да, зарары да булмаган нәрсәне сөйләп вакыт үткәрми. Әһәмиятсез сүзләр белән вакыт үткәрүнең сәбәпләре шулар: 1) кирәк түгел нәрсәләрне тикшерү һәм төпченү; 2) бер кешегә дуслыкны аңлату өчен сүз табарга тырышу; 3) вакыт үткәрү һәм башка шундый файдасыз нәрсәләр. Тел үзе кечкенә генә булса да, әсәре бик зур. Тел сә-бәпле олы вакыйгалар һәм адәм баласының башына дәһ-шәтле бәла-казалар килә. Шуның өчен Рәсүлүллаһ телгә хуҗа булырга һәм сүзне үлчәп сөйләргә кушкан. Кайбер галимнәр: لا يَبْلُغُ الْعَبْدُ حَقِيقَةَ الإِيمَانِ حَتَّى يَحْزُنَ مِنْ لِسَانِهِ "Кеше үзенең авызын бикле бер хәзинә урыны итми то-рып, хакыйкый иманга ирешә алмый", дигән хәдисне ри-ваять итәләр. * 53أَكْثِرُوا ذِكْرَ هَاذِمِ اللَّذَّاتِ * "Ләззәтләрне кисүче үлемне күп искә алыгыз".1 Үлемне онытмау һәм аны гел искә төшереп тору сә-бәпле тормышы тар кешеләрнең кайгылары кими һәм дөнья өчен кимсенми, бәлки барына канәгать булып яши башлыйлар, ә дөньялары иркен һәм бай адәмнәрнең горур-лыклары бетә һәм инсафка кайталар. Үлемнең кинәттән һәм көтелмәгән, хәтта хыялда да юк вакытта килүе мөмкин, бәлки бу хәл күбрәк тә. Шуның өчен аны һәрвакыт истә тоту кулдан килгән кадәр аңа әзерләнүгә сәбәп була. Үлем искә төшү сәбәпле кечкенә генә бер бозыклыкның да кылынмый калуы файдалы. Лә-кин үлемне искә төшерү, дөнья үтү һәм дөнья эшләренең ярты юлда калуларына кайгырып түгел, бәлки барачак җиргә барыр өчен әзерлек күрү нияте белән булырга тиеш. Үлемгә әзерләнү, намазлык өстендә генә утырудан тү-гел, бәлки фарыз гамәлләрне ихлас белән кылу һәм тыел-ган эшләрдән тыелу, кешеләрне рәнҗетмәү, үткәндәге кимчелекләр өчен үкенү, халыкларга файда китерү һәм дөнья мөгамәләләрен пөхтә һәм тәртипле йөртүдән гыйба-рәт. Бу эшләрнең гаиләне тәрбия кылыр өчен һөнәр һәм хәләл кәсеп белән шөгыльләнүгә каршылыгы юк. Бер ке-шенең бер дә калмыйча мәчеткә йөрүе үлемнән хәбәрсез булу, ә икенче берәүнең кырда сабан сөрүе үлемгә әзерлә-нү булырга мөмкин. Хикмәт тышкы күренешне төзәтүдә түгел, бәлки көч җиткән кадәр анысын да төзәтү белән бергә күңелне төзәтүдә. Шуның өчен бераз дәүләте һәм, бигрәк тә, яшь балалары булган кешеләрнең нотариус хо-зурында язылган васыятьнамәләре булырга, алыш-биреш-ләре булган кешеләрнең, кирәк күп һәм кирәк аз булсын, алачак һәм бирәчәкләре, амәнәткә алган һәм амәнәткә биргән нәрсәләре дәфтәрләргә тәртип белән язылган бу-лырга тиеш. Бу эшләр үлемгә әзерләнү була. Шуңа күрә, һәркемнең кеше хаклары калмасын, варислар һәм, бигрәк тә, сабый балаларның хаклары югалмасын өчен махсус дәфтәре булып, ул алыш-бирешләр һәм амәнәтләрне шул дәфтәргә язып барырга тиеш. Пөхтә кеше шул – ул үзе булмаганда дәфтәре аның хезмәтен үти. * 54أَكْمَلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلْقًا، وَ خِيَارُكُمْ خِيَارُكُمْ لِنِسَائِهِمْ* "Мөэминнәрнең иманы камил булганы – холыклары гүзәл булганы. Сезнең яхшыларыгыз хатыннарына карата яхшы булганыгыз".1 Хатыннарга изгелек итү һәм гүзәл мөгамәләле булу җөмләсеннән шул нәрсәләр санала: өс-башларын карау, хәләл ризык белән тәрбия итү, диндә зарур булган мәсьә-ләләрне өйрәтү, золым итмәү, рәнҗетмәү һәм холык күр-сәтүләренә сабырлык итү. Ирләренең өйләрен тәрбияләп тоту һәм ирләрен риза-лату хатыннар өстендәге бурычтыр. Хатыннар өй тәрбиясе турысында хезмәтчеләрдән дә түбән дәрәҗәдә булмаска һәм аларны каратып тотып та үзләре эшләп йөрмәскә тиешле. Хатынның фазыйләте өй эчен хезмәтчеләрдән, яки балалардан карата белү булып, кирәк булса үзләре дә эшләп күрсәтүдән гыйбарәт. Хатын-нарның, фазыл һәм кәмаләтләре киемнәренең кыйммәтле һәм җиһазлары күп булуда, асылташ тагулары һәм модага ияреп йөрүләрендә түгел, бәлки тәдбирле һәм икътисад-лы булуларында һәм гаиләдә аналык вазифасын үти белү-ләрендә. Милләтләрнең бай һәм фәкыйрь булулары ха-тыннарның икътисадка ригаяле булулары һәм модага ияр-мәүләренә бәйледер. Гаиләләрнең бөтен сәгадәтләре ха-тыннарның үз ирләрен риза кылуга бәйле булганлыктан, бу эш бик әһәмиятле. Ләкин бу нәрсә ирләрнең тәрбия кы-ла белүләренә һәм яхшы мөгамәләле булуларына барып туктала. Рәсүлүллаһның хатыннарга гүзәл мөгамәләле бу-лырга тиешлегенә игътибарны юнәлтү сәбәпләренең берсе шул.
"Аң булыгыз! Намаз уку, ураза тоту һәм садака бирү-дән дә саваплырак нәрсә хакында хәбәр биримме? Ул нәр-сә – кешеләр арасын төзәтү. Ара бозык тору – кешеләрне һәлак итүче".1 Гыйбадәтләрнең иң саваплылары фарыз гамәлләр бул-ганлыктан, бу урындагы намаз, ураза һәм садакалардан нә-фел намаз, нәфел ураза һәм нәфел садака күз алдында то-тылганлыгы үзеннән-үзе мәгълүм. Мәгәр ара бозык булу сәбәпле үтереш-талаш һәм милләткә зур зарар һәм һәла-кәтләр килү ихтималы булса, бу вакытта ара төзәтү фарыз гамәлләрдән дә артык булырга мөмкин. Бу көнге халыклар аерылышу һәм тарткалашуларда бә-рәкәт юклыкны үз тәҗрибәләре белән дә беләләр. Үзара өлфәтсез һәм мәхәббәтсез милләтләрнең юкка чыгуларын, дәүләт һәм шәүкәтләреннән аерылуларын үз күзләре бе-лән күреп, Рәсүлүллаһның: فَسَادَ ذاَتِ الْبَيْنِ هِيَ الْحَالِقَةُ فَإِنَّ "Ара бозык тору – кешеләрне һәлак итүче", дигән сүзенең дө-реслеген күреп торалар. Ләкин мөселманнар шул аерылы-шу һәм өлфәтсезлек чиреннән һаман котыла алмыйлар һәм кулда форсат булган вакытта шуңа бер чара табу ха-кында уйламыйлар. Моңа кем гаепле?! Гаеп бер сыйныф кешеләрендә генә түгел, бәлки бөтен халык өстендә һәм мөселманнарның һәрберсендә. Әгәр һәркем үз холкын тө-зәтсә һәм үз гаепләреннән пакьләнсә, Ислам милләте бү-ген анадан туган кебек саф бер милләт булачак һәм дөнья беткәнгә кадәр бер гаилә булып гөмер сөрәчәк. Шуның өчен һәркем үз холкын төзәтергә, "Мин үз гаебемне төзәт-тем, башкалар нигә төзәтмиләр?" димәскә тиеш, чөнки мондый сүз сөйләү, үзе – гаеп. Гаепне төзәтүнең билгесе гөнаһны башкаларга ташлау түгел, бәлки башкаларның га-епләрен дә үз өстеңә алудыр. * 56أَلاَ أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِكُمْ مِنْ شَرِّكُمْ؟ خَيْرُكُمْ مَنْ يُرْجَى خَيْرُهُوَ يُؤْمَنُ شَرُّهُ، وَشَرُّكُمْ مَنْ لاَ يُرْجَى خَيْرُهُ وَ لاَ يُؤْمَنُ شَرُّهُ*"Аң булыгыз! Сезнең яхшыгыз кем икәнлеге хакында хәбәр биримме?... Яхшыгыз шул кеше – аннан изгелек кө-телер, явызлыгыннан имин булыныр. Яманыгыз шул кеше – аннан изгелек тә көтелмәс, явызлыгыннан да имин бу-лынмас".1 Күп кешеләр үзләрен яхшыга санап, башкаларга шөбһә күзе белән карасалар да, яхшы кешеләр белән яман кеше-ләрне аерыр өчен Рәсүлүллаһ тарафыннан сөйләнгән бу хәдистә дөрес үлчәү куелган. Үзенең яхшы кешеләрдәнме яки яман кешеләрдәнме икәнлеген беләсе килгән кеше үзен үз үлчәве белән түгел, бәлки Рәсүлүллаһның үлчәве белән үлчәп карарга тиеш. Дөньяның гомере кеше белән кычкырышып, дошман-лык һәм көнчелек итеп торырлык дәрәҗәдә озын булмаса да, бик күпләребезнең гомерләре шундый мәгънәсез нәр-сәләр белән үтә. Дөньяның бөтен хәле хыял һәм өметләр-дән гыйбарәт. Әгәр кинәт берәр максат мәйданга чыкса, ул да мәңгелек түгел, бәлки бүген, яки иртәгә кулдан китә торган бер нәрсә. Хәл шулай була торып, бер-берсе белән бозылышып, бер-берсенә яман ният кылышып яшәүче ке-шеләр бәхетсезләр.
"Аң булыгыз! Мөэмин кеше кем икәнлеге хакында хә-бәр биримме? Мөэмин шул – кешеләр аны үзләренең маллары һәм үзләре хакында имин дип белерләр. Мөсел-ман шул – аның теленнән дә, кулыннан да башкалар сәла-мәт булыр. Мөҗәһит шул – Аллаһы Тәгаләгә буйсыну ту-рысында нәфесе белән сугышыр. Мөһаҗир шул – бозык һәм гөнаһ эшләрне ташлар".1 Мөселманчылыгы камил булган кеше мөселманнарга җәбер-җәфа итмәс һәм гайбәтләрен сөйләмәс. Бу хәдистә "кул" һәм "тел" сүзләре кешеләргә җәбер-золым итү күбрәк кул һәм тел белән булганлыктан зекер ителә. Максат, нинди генә юл белән булса да мөселманны рәнҗетү камил мөселманчылыкка каршы икәнне белдерү. Мәккә азат ителгәннән соң "һиҗрәт" хөкеме беткән булса да, теләгән кешеләр өчен өйләрендә торган хәллә-рендә дә һиҗрәт савабын табарга һәм мөһаҗирләр җөмлә-сеннән саналырга мөмкин. Бу нәрсә Аллаһы Тәгалә тый-ган нәрсәләрдән тыелу белән була. Нәфес белән сугышу исә Аллаһы Тәгаләнең ризалы-гын эстәп шәригать боерган нәрсәләрне кылу һәм тыйган нәрсәләреннән тыелудыр. Нәфес белән болай сугышуның нәтиҗәсе туры юлны табудан гыйбарәт булганлыктан су-гышларның яхшырагыдыр. * 58أَلا أَدُلُّكُمْ عَلَى أَشَدِّكُمْ أَمْلَكُكُمْ لِنَفْسِهِ عِنْدَ الْغَضَبِ* "Аң булыгыз! Сезнең иң көчлегез кем икәнлеген әй-тимме? Ул – ачу вакытында үзен тота белүчегез". Ачу бик күп зарарлы эшләргә сәбәп була. Ачулы кеше шундый эшләр эшли ки, ул шул ачуы белән читләргә түгел, хәтта үзенең якыннарына, дусларына, бәлки үзенә дә зарар китерә. Надан халыклар ачуга гайрәт һәм батырлык, үзеңне хөрмәт итү һәм ирлек исемнәре биреп, шул кешеләрнең янә дә азуларына сәбәп булалар. Ачу башка, ә бу нәрсәләр бөтенләй башка булып, араларында бернинди бәйләнеш юк. Бу нәрсәләрне, җилем белән балны бергә катышты-рырга ярамаган кебек, бер хөкем астына куярга ярамый. Шуның өчен надан халык сүзенә алданмаска һәм ачуны җиңәргә тырышырга тиешле. Рәсүлүллаһ үзенең бу хәдисендә ачу килү хакында тү-гел, бәлки килгән ачуга хуҗа булырга кирәклеге хакында сөйли. Шулай ук, гомумән ачуланмаска кушкан хәдисләр дә бар. Мәсәлән, бервакыт бер кеше Рәсүлүллаһка килеп: "Миңа киңәш бир! – ди. Рәсүлүллаһ аңа: "Ачуланма", – дип киңәш бирә. Теге кеше янә башка төрле киңәш бирүен үтенсә дә, Рәсүлүллаһ аңа: "Ачуланма", – дигән киңәшен бирүне дәвам итә. Урыны белән булганда һәм үлчәүдән үтмәгәндә ачу тыелган эш түгел. Тыелган эш исә ачуга хуҗа була белмәү һәм үз-үзен тыя алмау. Чөнки, әгәр ачу җиңелмәсә, ул дус-белешләрдән, якыннар һәм карендәшләрдән киселүгә сә-бәп була. Хөсет һәм гайбәт, кенә һәм сүз йөртү кебек бо-зык холыклар үрчи. Нәтиҗәдә ачу сәбәпле кеше зур үке-нечләргә кала. Кешеләрнең акыллары камил, сабырлары тиешле дәрәҗәдә булуның дөрес үлчәве – ачу вакытла-рында үзләрен тота белү. Бу җәһәттән Имам Бохари: لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالصُّرَعَةِ إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَب "Батырлык кешеләрне көрәшеп егуда түгел, бәлки ачу вакытында үзен тота белүдә", дигән хәдисне риваять итә. * 59اللَّهُمَّ إِنِّي أُحَرِّجُ حَقَّ الضَّعِيفَيْنِ الْيَتِيمِ وَالْمَرْأَةِ* "Йә, Аллаһ! Мин ике төрле зәгыйфь кешеләрнең хак-лары хакында катылык күрсәтәм. Алар ятимнәр һәм ха-тыннар".1 Рәсүлүллаһ ятимнәр белән хатыннарны "зәгыйфь"ләр дип атый һәм аларның хакларын ашаудан һәм аларга зо-лым итүдән тыюда бераз катылык күрсәтеп, шул эшенә Аллаһы Тәгаләне гуаһ кыла. Рәсүлүллаһ "Саубуллашу хаҗы"нда Гарәфәт тавында йөз меңнән артык халыкка мөрәҗәгать итеп, өммәтенең дини һәм иҗтимагый таләпләре хакында әһәмиятле һәм бик әсәрле бер хөтбә сөйли. Мәзкүр хөтбәдә: "Хатын-нарыгыз өстендә сезнең хакыгыз булганы кебек, хатынна-рыгызның да сезнең өстегездә хаклары бар, аларны сез Аллаһы Тәгаләнең амәнәте итеп алдыгыз!"2 мәгънәсендә сүзләр булып, һәм шул хакларның кайберләре бәян ителеп хатыннарның Аллаһы Тәгаләдән ирләргә амәнәт икәнлек-ләре игълан ителә. Амәнәтне ничек карау тиеш икәнлеге һәрбер мөселманга мәгьлүм. Ятим малын хаксыз ашау турында Коръән Кәримнең:
"Золым юлы белән ятимнәр малын ашаган кешеләр ахирәттә, әлбәттә, карыннарына ут ашарлар һәм тиз көндә җәһәннәм утына керерләр",1 – дигән куркыту аяте җитсә кирәк. Шушы сүздән әсәр алмаган кеше һичбер сүздән әсәр алмас. * 60الأَمَانَةُ تَجْلُبُ الرِّزْقَ وَالْخِيَانَةُ تَجْلُبُ الْفَقْرَ* "Амәнәтле булу – ризыкны, хыянәтле булу фәкыйрь-лекне тарта". Халыкларның ышана торган кешеләре "имин" һәм "амәнәтле", ышана торган нәрсәләре "амәнәт", ышанмый торган кешеләре "хаин" исемендә була. Амәнәтле булу ри-зыкны тартуга һәм хыянәтле булу фәкыйрьлекне китерүгә сәбәп икәнлеге дөрес һәм халыкларның үз тарафларыннан да тәҗрибә ителгән бер хакыйкать. Амәнәтле кешеләр бе-лән халыклар курыкмый һәм шикләнми мөгамәлә итәләр һәм шул сәбәпле кәсепләре киңәя, шөһрәтләре таралып үз хозурларына килү белән дә, почта һәм телеграммалар ар-кылы да эш итәләр. Әмма хыянәтле кешеләрдән халыклар бизә, аның белән эш кылудан саклана. Шулай итеп, аның фәкыйрьләнүгә сәбәп булуы мәгълүм. Амәнәтле булу тиешле вакытында һәм тиешле урын-да амәнәтне тиешле җиргә тапшырудан гыйбарәт. Акча һәм китап, маллар һәм хат кебек нәрсәләр матди амәнәт булып, гыйлем исә мәгънәви амәнәттер. Акчаны һәм хат кебек нәрсәләрне тапшыру ничек лязем булса, кирәк вакы-тында гыйлемне әһелләренә тапшыру да лязем. Гыйлемне тапшыру исә, аны кешеләргә өйрәтүдән гыйбарәт. Аллаһы Тәгалә әйткән:
Бер кавем арасында наданлык фаш булуның сәбәбе шул кавем арасындагы галимнәрнең халыкны укытмаула-рыннан, өйрәтмәүләреннән һәм амәнәтләрне әһелләренә тапшыру хакында килгән Коръән фәрманын тотмауларын-нан һәм игътибарга алмауларыннан. Мондый галимнәр "иминнәр" түгел, бәлки "хаин"нардыр. Шуның өчен җәмгыятьне укыту, мөселман балалары-на Ислам тәрбиясе һәм дин рухы бирү, гомумән, зиһеннә-рен һәм фикерләрен киңәйтеп, инсаннар җөмләсенә керү-ләренә сәбәп булу хакында һәркемнән элек галимнәр һәм үзләренә галим исеме бирүчеләр йөрергә, ничек кенә бул-са да милләт арасында гыйлем тарату хакында тырышырга тиешләр. Бар мәктәпләрне таратучылар, мөгаллимнәрне бернинди сәбәпсез куып җибәрүчеләр, яңа ысул һәм кара такталарны сылтау итеп, Аллаһ исеменең өйрәнелүенә каршы төшүчеләр амәнәткә хыянәт итүчеләр була.
"Сабитлы, тәдбирле һәм вәкарьле булу – Аллаһы Тә-галәдән, ә ашыгу – шайтаннан".2 Иң әүвәл хәтергә төшү белән сикереп торып, бер эш-нең булуын теләү – ашыгудыр. Сабитлы (урынында нык тору), вәкарьле (җитди) һәм тәдбирле (акылы белән үлчәп эшләүче) кешеләр эшләрен һәрвакыт сакланып, алдын һәм артын фикерләп эшлиләр. Габделкаис кабиләсенең илчеләре Мәдинәгә килү бе-лән дөяләреннән төшеп, Рәсүлүллаһ хозурына ашыгып киткән хәлдә араларында булган алдан караванны кисәтеп йөрүче кеше дөясеннән төшеп нәрсәләрен ала һәм дөясен тышаулап ашарга җибәрә, бик яхшылап юына да, кадерле киемнәрен киеп, ашыкмый гына мәчеткә китә. Ике рәкә-гать нәфел намазы укый һәм шуннан соң Рәсүлүллаһ хозу-рына барып күрешә. Рәсүлүллаһ аның шулай ашыкмый, тәртип белән йөрүен мактап болай ди: إِنَّ فِيكَ خَصْلَتَيْنِ يُحِبُّهُمَا اللَّهُ الْحِلْمُ وَالأَنَاةُ "Синдә Аллаһы Тәгалә сөя торган ике сыйфат бар: йомшаклык белән кабаланмау".1 Ашыгуның макталган урыннары да бар. Мәсәлән, бу-рычны түләү, мәетне озату һәм гөнаһлардан тәүбә итүдә ашыгу мактала. Бу хәдистәге "ашыгу"дан дөнья эшләрендә ашыгу күз алдында тотылса кирәк. Һәрхәлдә эшләрдә: خَيْرُ الأَعْمَالِ أَوْسَطُهَا "Эшләрнең хәерле-се – уртачасы", – дигән белән гамәл кылу, чамадан читкә чыкмау, урынына күрә ашыгу һәм урнына карап ашыкмау һәм шул урыннарны аера белү лязем.
"Дөнья эшләрегезне үзегез яхшырак беләсез".2 Мөселманнарның дини эшләре, дини мәсьәләләре бар. Дини эшләрдә төп канун Коръән Кәрим һәм Рәсүлүл-лаһның сөннәте. Мөселманнар үзләренең дини эшләрендә шуларга мөрәҗәгать итәргә тиеш. Дөньяви гыйлемнәр һәм дөньяви эшләрдә исә үзләре эзләнү һәм үз тәҗрибәләрен куллану һәм акылларын эшләтү лязем. Дөньяви гыйлем-нәр, кирәк адәм баласының зиһене җитәрлек һәм кирәк җитмәслек дәрәҗәдә авыр булсын, аны Коръән һәм хәдис-тән эзләү пәйгамбәрләрнең вазифаларын һәм аларның ни өчен җибәрелгәнлекләрен белмәүдән. Пәйгамбәрләр бән-дәләргә дөньяви гыйлемнәр өйрәтер, табигать һәм астро-номия укытыр өчен түгел, бәлки Аллаһы Тәгаләгә бәндә-челек кыла белүне, үз араларында өлфәт һәм мәхәббәт бе-лән тору һәм нәфесне пакьләү рәвешләрен өйрәтер өчен җибәрелгәннәр. Әгәр дөньяви гыйлемлекләр дә пәйгам-бәрләр аркылы өйрәтелсә, кешеләрнең үз фикерләре эшсез торып, һәрбер нәрсәне "вәхи"дән генә көтәрләр иде. Рәсү-лүллаһ үзенең хәдисләрендә безгә хистойгы һәм сизем-ләүләрне кулланырга, акылны эшләтергә һәм гыйбрәт алырга куша. Бу хакта Коръән Кәримдә дә күп аятьләр бар. Фәкать бу кушу дөньяви гыйлем өйрәтү, сәнгать һәм һөнәр эшләренә катышу җәһәтеннән түгел, бәлки шул эш-ләрне дин һәм иман куәтләү хакында бер чара һәм сәбәп кылу (дини эшләргә кереш булу) җәһәтеннәндер. Әгәр Коръән Кәримдә үткән пәйгамбәрләрнең маҗаралары һәм аларның өммәтләре белән булган вакыйгалар зекер ител-гән булса, бу зекер итү "тарих гыйлеме" ноктасыннан һәм бәндәләргә тарихны белдерү җәһәтеннән түгел, бәлки:
"Һәрбер өммәткә пәйгамбәр җибәрдек, Аллаһыга гы-на гыйбадәт кылуыгыз һәм шайтаннан саклануыгыз өчен".2 كُلَّمَا أُلْقِيَ فِيهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ. قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ "Җәһәннәмгә бер төркем кеше салынгач, аның сакчы-лары: "Сезгә бу җәһәннәм белән куркытучы пәйгамбәр килмәдемени?», – дип сорарлар. Алар әйтерләр: "Юк, безгә бу җәһәннәм белән куркытучы пәйгамбәр килде, лә-кин без аны ялганга тоттык һәм әйттек: "Аллаһ һичнәрсә иңдермәде", – дип".1 وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فِيهَا نَذِيرٌ "Дөньяда нинди генә кавем яшәсә дә, аларны Аллаһ газабы белән кур-кытучы пәйгамбәр булды".2 وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ "Без синнән элек тә пәйгамбәрләр җибәрдек. Алар-ның кайберләренең хәлләрен сиңа бәян иттек, кайберләре-некен юк".3 Бу аятьләрдән аңлашылганча, җир йөзендә яшәп үт-кән халыкларга хисапсыз күп пәйгамбәрләр җибәрелгән булса кирәк. Хәлбуки, Коръән Кәримдә бик аз пәйгамбәр-ләр зекер ителгән. Әгәр алар тарих ноктасыннан сөйлән-гән булса, ул вакытта шул пәйгамбәрләрнең һәрберсе сөй-ләнеп үтелгән һәм тарих гыйлеменең темасы үтәлгән бу-лыр иде. Һәрберсенең тарихы сөйләнмәү һәм тарих тема-сы сакланмау, аларның башка хикмәт өчен зекер ителгән булуларын күрсәтә. Шуның өчен дин гыйлеме белән дөнья гыйлемен, гореф-гадәтләр белән дин боерыкларын бергә аралаштырмаска кирәк. Дин гыйлемен төп дини чыганак-лардан өйрәнергә, ә икенчесе хакында адәм балалары үз-ләре тырышырга һәм тәҗрибәләр ясап күрергә тиешләр. Ислам диненең "фитрый" (табигый) дин булуының мәгъ-нәсе дә диннең дөньяви эшләргә катышмавы, дөньяви һө-нәр һәм сәнәгатьләрдән тыймавы һәм дөньяви эшләрне өйрәтүне үз өстенә алмавы, бәлки халыкларның үзләренә тапшыруы һәм бөтен барлык үз юлы белән булырга тиеш-леге җәһәтеннәндер. Рәсүлүллаһ тарафыннан: أَنْتُمْ أعْلَمُ بِأُمُورِ دُنْيَاكُمْ"Дөнья эш-ләрегезне сез үзегез яхшырак беләсез" диелгән сүз мөсел-маннар каршында канун итеп тотылырга, дингә бәйле бул-маган дөньяви эшләр һәм гыйлемнәрдә үз тәҗрибәләре һәм тырышлыкларын арттырып, хәят сәфәрендә башка милләтләрдән калышмый йөрергә тиеш иде. Ләкин ни өчендер мөселманнар бу кагыйдәне тотмыйлар, дин эшен дөнья эшеннән аермыйча, һәрбер нәрсәне шәригатькә ияртмәкче булалар һәм шәригать фәтвасын эзлиләр. Соң-гы вакытларда Ислам һәм мөселманнар өстенә булган йод-рыкларның иң зурысы дөньяви эшләрнең дин исеменнән тыелуы һәм шул ялган нәрсәгә: "Ислам дине белән мәдә-ният бергә җыелмый" дигән икенче бер ялган дәгъва ко-рылу булды. * 63أَنْزِلُوا النَّاسَ مَنَازِلََهُمْ* "Һәркемне үз урынына утыртыгыз!".1 Ягъни, һәркем белән үзенә туры килә торган рәвештә мөгамәлә кылыгыз! Рәсүлүллаһның бу сүзе бик әһәмиятле һәм һәркем өчен төп канун итеп тотылырга тиешле бер асылдыр. Һәр-кемне үз дәрәҗәсенә карап утырту һәм һәркемнең үз хә-ленә лаек мөгамәлә кылу лязем. Ләкин моның өчен кеше-ләрнең мәртәбәләрен аңлый алырга һәм үлчәүдә тарта бе-лергә кирәк. Мөәллифләрнең дәрәҗәләрен китапларының калынлыгына, гыйлем әһелләренең мәртәбәләрен дәгъва-ларының зурлыгына, кеше белән кычкырышкан вакытла-рында тавышларының шәплегенә карап үлчәргә ярамый. Бу сыйныфларның үлчәүләре бөтенләй башка нәрсәләр. Ислам дөньясында җаһил "голәмәләр" һәм һәр төрле хорафатларны таратучы "әүлиялар солтаны" булган гаҗиз һәм кадер-хөрмәтсезләр, ялган юллар белән мөселманнар-ның малларын җыючы ачкүзлеләр һәм ахмак, комсызлар һәм үзе теләгәнчә эш йөртүче мәгърурлар күп булуга төп сәбәп – бу хәдис белән гамәл кыла белмәү һәм үлчәүсез сүз сөйләү, чиктән ашып китү һәм исраф итүләрдер.
"Залим булса да, мәзлум булса да мөэмин кардәшеңә ярдәм бир! Йә, Рәсүлүллаһ! Мәзлумга ярдәм бирербез, әм-ма залимга ярдәм бирү ничек була? – дип сорадылар. Рә-сүлүллаһ: "Золым итүченең кулларыннан тотарсың", – ди-де".1 Әгәр золым итүче кешене тиешле вакытында тыеп ка-лучы булса, җавап өчен мәхкәмәләргә йөрү һәм гаепләнеп җәза күрү кебек эшләрдән сәламәт калуы, хәтта, үзенең шул гамәленең тиешсез икәнлеген аңлап үкенүе мөмкин. Шулай золым итүче кешене золымыннан тыю, хакыйкый мәгънәсендә аңа зур ярдәм кылу була. * 65أُنْظُرُوا إِلَى مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنْكُمْ وَلا تَنْظُرُوا إِلَى مَنْ هُوَ فَوْقَهُمْ فَإِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ لا تَزْدَرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ* "Дөнья эшләре турысында үзегездән югарыларга тү-гел, бәлки түбәннәргә карагыз! Бу эшегез Аллаһы Тәгалә биргән нигъмәтләрне азсынмаска сәбәп булыр".2 Әгәр адәм баласы дөнья турысында үзеннән югары-ларга караса, кимсенә, үзен бәхетсез дип саный башлый, өметсезләнә, шул югары кешеләргә ачуы килә һәм аларны дошман күрә башлый. Әмма үзеннән түбәннәргә караса, үзен бәхетле кешеләрдән һәм Аллаһы Тәгаләнең нигъмәт-ләренә очраган бәндәләрдән икәнлеген белә, кулыннан килгән кадәр шөкер итә, гаиләсенә мәрхәмәтле һәм күңеле тыныч була. Бу соңгысы яхшы эш икәнлегендә шик юк. Әмма ахирәт эшләрендә, гамәл һәм гыйбадәт, яхшылык һәм изгелек мәсьәләләрендә моның киресенчә, үзеңнән түбәннәргә түгел, бәлки югарыларга карау һәм алардан үрнәк алу тиешле. * 66أَنْهَاكُمْ عَنْ قَلِيلٍ مَا أَسْكَرَهُ كَثِيرُهُ* "Сезне күбе исерткән нәрсәнең азыннан да тыям".1 Исерткеч эчүнең хәрамлыгы Коръән Кәрим һәм хәдис-ләр белән бәян ителгән. Гарәп халкы исерткеч эчү чиренә дучар булып, аннан башка тора алмыйлар иде. Араларын-да булган фетнәләр, сугышкырылышларның да төп сәбәбе эчүгә комсызлыклары иде. Коръән Кәрим исерткеч эчүне тыйганнан соң гарәпләр бу хөкемгә итәгать итеп, эчүдән тәмам тукталдылар. Тукталуның нәтиҗәләрен күреп үзлә-ре дә шатландылар. Исерткеч эчемлекләр эчеп, айнымаган халык эчендә туыпүскән Рәсүлүллаһның исерткеч эчемлекләр эчүе га-рәпләргә мәгълүм түгел. Гәрчә гарәпләр арасында исерт-кеч эчүне үзләренә хәрам итеп, аннан тыелган затлар бул-са да, моңа шул исерткеч сәбәпле төрле бәла-каза һәм мәс-хәрәлекләргә очраганлыклары сәбәп иде. Исерткеч һәртөрле бозыклыкларның анасы булып, аны эчкән кеше үзенең акылыннан аерылып, диванага әй-ләнә. Исерткеч эчү әхлакны боза, сәламәтлекне җибәрә, аны эчкән кешеләрнең нәселләре начарлана. Бу нәрсәләр һәртөрле тәҗрибәләр һәм табибларның сүзләре белән бил-геле булган бер хакыйкатьтер. Заманыбыз табибларыннан берсе тарафыннан язылган бер рисәләдә бу сүзләр бар: "Бүген Европа һәм Америкада ифрат дәрәҗәдә булган юксыллыкларның сәбәбе исерткеч эчүдер. Исерткеч эчү гадәте картлардан яшьләргә, ата-ана-лардан балаларга мирас булып кала. Исерткеч белән шө-гыльләнгән гаиләләрдән кыз алу һәм өйләнү һич ярамый. Америкада Бостон шәһәрендә бер Яфәс исемле гаиләдә илле ел вакыт эчендә 21 кеше үзен-үзе үтерде. Моның сә-бәбе бу гаиләдә исереклек һәм шуның белән берлектә әх-лаксызлыкның мирас булып балаларга калуы. Кабатлап әйтәбез: исерткеч эчү, әфьюн ашау һәм шулар кебек анаша өчен кулланыла торган нәрсәләргә гадәтләнгән хатыннар белән ирләргә өйләнү тиешсез эш һәм зур үкенечләргә сә-бәп булачак. Шуңа күрә Америкада кайбер вилаятләр исерткеч эчүне зур гаеп санап, хатыннарына талак хакы бирәләр. Моннан максат исереклекнең балаларга мирас булып калуын бетерү яки киметүдер". Бу хәдис шәрифнең хөкеме эчемлекләргә генә хас тү-гел, бәлки әфьюн шикелле йотыла торган матдәләрне дә үз эченә алган. Табибларның рецептларына муафыйк кул-ланылмаганда, әфьюн йоту Ислам шәригатендә дөрес тү-гел. Әфьюн, аракы һәм хәмернең һәр төре зарарлы булуы хакында күп нәрсәләр укыдык, замана табибларының шә-һадәтләрен белдек. Акыл һәм бәдәнгә зарар бирә торган нәрсәләрнең һәрберсе хәрамдыр. "Үзе керә алмаган урынга, шайтан иң элек исерткеч җибәрә дә, аннан соң үзе дә керә", дигән сүз, бик иске заманнардан бирле мәшһүрдер. Ислам дөньясында исерт-кеч أُمُّ الْخَبَائِثِ "бозыклыкларның анасы" дип аталуы аның иң зарарлы бер нәрсә икәнлеге өчен.
Бу хәдискә күрә, бер кешенең атасы кирәк исән һәм кирәк вафат булсын, аңа атасының карендәшләренә, га-иләсенә һәм башка якыннарына һәм дусларына тоташып тору һәм аларны дус күрү, чакырып кунак итү, бүләкләр бирү кебек нәрсәләр белән күңелләрен табу лязем була. Бу эш атага гына хас түгел, бәлки ана хакында да шулай.2 * 68إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَتَخَوَّفُ عَلَى أُمَّتِي الإِشْرَاكُ بِاللَّهِ أَمَا إِنِّي لَسْتُ أَقُولُ يَعْبُدُونَ شَمْسًا وَلا قَمَرًا وَلا وَثَنًا وَلَكِنْ أَعْمَالاً لِغَيْرِ اللَّهِ وَشَهْوَةً خَفِيَّةً* "Өммәтем өчен иң курыккан нәрсәм Аллаһы Тәгаләгә ширек катулары. Кояшка, айга яки сыннарга гыйбадәт кы-лырлар димим, ләкин Аллаһ ризалыгыннан бигрәк башка максатлар өчен гамәл кылырлар һәм яшерен шәһвәтләргә әсир булырлар дип куркам".1 Аллаһ ризалыгыннан башка кылынган гыйбадәт һәм гамәлләрнең һәрберсе рия һәм шәһвәт сүзләре астына җыела. Халыкка беленә торган нәрсәләр "рия" исеменнән, ә халыктан яшерелә торганнары "шәһәвәт хафия" исе-мендә йөри. Яшерен шәһвәт белән рия икесе дә гөнаһ эш-ләрдән. Аллаһы Тәгалә әйткән:
"Ни үкенеч ихлассыз намаз укучыларга. Алар намаз-ларыннан гафилиләр. Әле алар укыган намазларын да ке-ше күрсен дип кенә укыйлар".2 Яшерен шәһвәт һәм рия өчен кылынган гыйбадәтләр, гамәлләр хакыйкать хәлдә Аллаһ өчен булмаганлыктан Рәсүлүллаһ тарафыннан ширек дип аталган. Рияның иң зарарлы төре – дин исеме белән риялану. * 69 إنَّ أَطْيَبَ مَا أَكَلَ الرَّجُلُ مِنْ كَسْبِهِ وَإِنَّ وَلَدَهُ مِنْ كَسْبِهِ* "Кешенең иң ләззәтле һәм хәләл ашы – үз кәсебе бе-лән тапкан ризык. Аның баласы да үз кәсебеннән".3 Кирәк вакытта һәм кирәк кадәр булу шарты белән, кирәк риза булсын һәм кирәк булмасын, баланың малы бе-лән файдалану дөрес. Балага салышу һәм аңа йөк булу ке-шегә салышу һәм комсызлык дип саналмый. Чөнки бала малы, атаның үзе кәсеп иткән мал хөкемендә. "Минем малымны атам алырга тели" дип шикаять кы-лучы кешегә Рәсүлүллаһ: "Син үзең дә, малың да атаң-ныкы",1 – дип җавап биргән. Шуның белән ул атаның за-рурәт үтәр кадәр бала малыннан файдаланырга хакы бар-лыгын белдергән. Рәсүлүллаһның үз өммәтен кәсеп һәм һөнәргә өйрәтү хакында әһәмият бирүенә, садака сорарга килгән бер сәха-бәнең иске-москы нәрсәләрен торг ясап сатуы һәм шуннан хасил булган акчага балта сатып алып, үз кулы белән шу-ны сәхабәгә биргәненнән соң: "Шушы балта белән таудан утын кисеп китер дә, базарда сат, 15 көнсез безнең яны-бызга килмә!"2 – дип әмер бирүе дәлил булса кирәк.
"Хөрмәтләрне күркәм ригая кылу – иманнан". Үз хозурына килгән бер карчыкка Рәсүлүллаһ зур хөрмәт һәм илтифат күрсәтә, хәлен һәм ничек көн күрүен сораша. Карчык чыгып киткәннән соң Гайшә анабыз, бу карчыкка шул дәрәҗәдә хөрмәт күрсәтүнең сәбәбен сора-гач, Рәсүлүллаһ: "Ул безгә Хәдичә исән вакытта килә торган иде", – дип җавап бирә һәм мәзкүр хәдистәге сүз-ләрне әйтә. Бу хакта Имам Бохари Гайшә анабыздан:
Имам Тирмизи дә Гайшәдән: "Рәсүлүллаһтан Хәдичә-не көнләгән кадәр һичбер көндәшемнән көнләшмәдем, хәлбуки, Хәдичә исән булмаса да. Моның сәбәбе Хәди-чәнең Рәсүлүллаһ тарафыннан бик күп зекер ителүе иде. Әгәр Рәсүлүллаһ сарык суйса, шуннан Хәдичәнең дусла-рына җибәрә иде", – дигән хәдис риваять итә. Гаһетләрне (вәгъдә) җиренә җиткерү, хакларын ригая итүнең галиҗәнаплык икәнлегендә шөбһә юк. Бу нәрсә, чыннан да, иманнан саналырга лаеклы бер мәртәбә. Хәдисләрдә килгән гаһет сүзләре ант итү, бер эшне үз өстеңә йөкләү, гайрәтле һәм тырыш булу, хөрмәтләрне саклау һәм васыять мәгънәләреннән тыш түгел икәнлеге мәгълүм. * 71إِنَّ الدَّالَّ عَلَى الْخَيْرِ كَفَاعِلِهِ وَاللَّهُ يُحِبُّ إِغَاثَةَ اللَّهْفَانِ* "Хәерле, яхшы эшкә юл күрсәтүче – шул эшне үзе эшләүче кебек. Аллаһы Тәгалә кайгылы кешеләргә ярдәм бирүчеләрне сөя".1 Изгелеккә юл күрсәтү шушы юллар белән мөмкин бу-ла: 1 ) тел белән сөйләү; 2) фигыль белән күчергеч һәм ми-сал булу; 3) киңәш сораган вакытта киңәш бирү; 4) матбу-гат аркылы тәэсир итү.
Кайгылы кешеләр дигән сүзгә нинди генә булса да афәткә очраучылар һәм хәерле максатларга җитә алмый гаҗиз булып йөрүчеләр керә. Ахирәте яки дөньясы өчен дип укырга аптырап йөрүчеләр дә шул җөмләдә. Бу заманнарда һәртөрле хәерле эшләргә махсус җәм-гыятьләр ачарга мөмкин. Рәсми һәм хөкүмәт рөхсәте бе-лән ачыла торган бу җәмгыятьләрдәге эшләр рәсми дәф-тәрләргә теркәп барыла, акча бирүчеләр һәм хезмәт итү-челәр шушы эшләреннән фәкать савап өмет итәләр. Шу-ның өчен, кинәт казалар булмаганда бу җәмгыятьләр хы-янәт кебек эшләрдән имин. Кайгылы кешеләргә һәм га-җизлектә йөрүчеләргә ярдәм итү юлының иң имин һәм иң җиңел юлы шушы җәмгыятьләргә ярдәм итү, яки башка хезмәтләрен кылудыр.
"Ислам дине – җиңел дин. Кем дә кем шул җиңеллеккә риза булмыйча, артык гыйбадәтләр кылырга керешсә, га-җиз калыр да, бу дин белән көрәшә торгач җиңелер, һәр-вакыт кыла торган гыйбадәтләрен дә җиренә җиткереп үти алмый башлар. Дин эшләрендә бик артык тирән кермичә, урта һәм гадел юлны ихтыяр итегез, камил гыйбадәт кыла алмасагыз, шуңа якынрак рәвештә гыйбадәт кылырга ты-рышыгыз, аз булса да гыйбадәтләр бәрабәренә савап була-чагын фикерләп сөенегез, форсат вакытлар, мәсәлән, кояш чыкмастан элек, төштән соң һәм көн ахырында бераз гый-бадәт кылып алыгыз!"1 Бу хәдис кешене камил рәвештә гыйбадәт кылырга ты-рышудан тыймый, бәлки чиктән ашуны муафыйк күрми. Шуның белән бергә бу хәдис рөхсәт ителгәннәр белән га-мәл кылырга, әгәр ялыгылса, алар белән шөгыльләнмәскә ишарә кыла. Үзенең асыл хаҗәтләрен һәм өй җәмәгатьләренең за-мана кирәкләрен табу юлында көннәр буенча эш эшләргә мәҗбүр булган кешеләрнең фарыз намазларын азга санап, бик күп нәфел намазлар укуны үзләренә йөкләп алулары, бер тәүлектә унар, утызар мең зекер әйтүләре, вирдләр укулары бу хәдискә күрә туры килмәсә кирәк. Һәрнәр-сәнең үз кешесе бар. Нәфел гыйбадәтләр, унар мең зекер-тәсбих укулар вакытлары булган кешеләр өчен. Эш кешеләре булган бер җәмәгатькә имам булып на-маз укытучы бер сәхабәнең ясигы намазында озын сүрә-ләр укыганлыгын белгәннән соң Рәсүлүллаһ әлеге сәхабә-не орышкан һәм кыска сүрәләр укырга кушкан. Башка бер имамның җәмәгать намазын озын укуын ишеткәннән соң:
"Сезнең арагызда кешеләрне биздерүчеләр дә бар. Әгәр сезнең берәрегез имам булып намаз укытса, намазны кыскарак тотсын, чөнки оеп укучылар арасында зәгыйфь-ләр, олы яшьтәгеләр һәм эш кешеләре дә була",1 – дип шелтә кылган. Боларның сәбәбе Рәсүлүллаһның җиңеллек сөюе һәм халыкларның гыйбадәттән бизүләренә һәм диннән суыну-ларына сәбәп булудан куркуыдыр. Потларга, йолдыз һәм сыннарга гыйбадәт кылучы һәм бозык гакыйдәләрне үзлә-ренә юл итүче гарәпләрнең Ислам дине хозурында тезлә-нүләренең, өлфәт һәм мәхәббәт нигезләренә корылган бер җәмгыять хәленә килүләренең һәм бөтен дөньяга мәдәни-ят һәм гыйлем дәресе бирерлек дәрәҗәләргә җитүләренең сәбәбе, дингә өндәүче, чакыручы сәхабәләр Аллаһы Тәга-ләнең: ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ "Кешеләрне Раббың юлына хикмәт һәм яхшы вәгазьләр белән чакыр һәм алар белән күркәм юл белән бәхәсләш ",2 – дигән аятенә муафыйк юл тотып халыкларны үзләренә буйсындырулары һәм Рәсүлүллаһ тарафыннан: "Динне уңайлы, җиңел итеп күрсәтегез, авырайтмагыз, куркыт-магыз һәм нәфрәтләндермәгез!" мәгънәләрендә булган әмерләре нигез итеп тотылу булды. Ислам дине үзенең бе-ренче гасырында һәркем аңларлык дәрәҗәдә гади һәм шу-ның белән бергә гаять гали иде. Гамәлләр һәм гыйба-дәтләр җиңел булып кешелек дөньясына нур бирүдән гый-барәт иде. Сәхабәләр һәм аларга яхшылыкта иярүчеләр диндә ашып китү һәм Рәсүлүллаһ кылган гамәлләр рәве-шеннән арттыру һәм киметүдән нык сакланалар иде. жүктеу/скачать 1.53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|