يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

"Әй, кешеләр! Сезне һәм сездән элек булган кешеләр-не яратучы Аллаһыга гыйбадәт кылыгыз! Шаять, Аллаһы-ның газабыннан куркучы булырсыз",² – дип халыкларны Үзенә гыйбадәт кылырга чакыра. Гыйбадәт кылучылар – шул чакыруны кабул итүчеләр һәм Аллаһының әмеренә буйсынучылар.

"Ширек"нең төре күп булып, һәрберсеннән сакланыр-га кирәк. Шулай ук, Коръән Кәримгә бергәләшеп иярү һәм аерылышмау лязем. Һәм эшләрне, мөмкин кадәр, эш баш-лыклары белән киңәшеп эшләү дә – мөселманчылыктан.

Әһәмиятсез сорауларның арага дошманлык салып, со-раучының мәртәбәсен төшерүгә сәбәп икәнлеге мәгълүм.

Фарыз намазларының күбесен укый алмый, гайбәтне икмәк урынына ашый, мөселманнарга боһтан кылу һәм алар өстеннән шикаять кылуны бернәрсәгә санамый тор-ган кешеләрдән күпләр мөстәхәб һәм мөбах нәрсәләр ха-кында мәҗлесләрнең башларыннан ахырларына кадәр сүз сорыйлар, әдәп һәм терек-үле мәсьәләләрне тикшерәләр һәм үзләрен диндар күрсәтәләр. Хәлбуки, Ислам шәрига-тендә булган хәрам һәм мәкруһлар, фарыз һәм вәҗепләр – һәммәсе мәгълүм. Мәндүб, мөбах нәрсәләр хакында телә-сә ничек гамәл кылырга халыклар ихтыярлы. Мәгәр дә өй-рәнү һәм өйрәтү, яки шәкертләрнең зиһеннәрен үткенләү булса, бу вакытта гадәти сораулар һәм шәкертләргә файда бирерлек нәрсәләр сорау урынындадыр.

Рәсүлүллаһ үзе дә күп сорауны яратмый, сораулар сә-бәпле кайбер нәрсәләр хакында тыю хөкеме килүдән кур-ка иде. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ "Әй, мөэ-миннәр! Тиешсез сораулар бирмәгез, әгәр соравыгызга җа-вап бирелсә, ул җавап сезне кайгыга сала",¹ дигән аять шундый сораулардан тыю хакында килде.

Мал исраф итүнең нәтиҗәләре бик хәсрәтле була. Бер өй әһле ач һәм ялангач утыралар, һава бозык, салкын, ту-ңалар, хасталар өчен табиб китерергә дәүләт юк, дару алырга акча юк. Әгәр менә шушы күңелсез хәлнең сәбәбе тикшерелсә, юк җирдә мал исраф итү булганлыгы ачыкла-на. Йорт хуҗасы кесәсендәге акчасы бетәр дип уйламаган. "Мал мине тапмый, мин аны табам", – дигән дә иптәшләре белән отыш уеннары уйнап, ахмаклык галәмендә йөргән. Шулай итеп, көннәрнең берендә дәүләтеннән аерылган да, гаиләсен шул хәлгә төшергән. Эшләмәскә мөмкин булган бер эшне эшләү сәбәпле булган бәхетсезлек кадәр үкенеч-ле нәрсә юк. Бу кешене дә шул эшләрне эшләргә беркем дә мәҗбүр итмәгән иде.
* 87إِنَّ لِلإِسْلامِ صُوًى وَمَنَارًا كَمَنَارِ الطَّرِيقِ*

"Ислам диненең, юлга куелган билгеләр кебек, үзенең билгеләре бар".

Максат – кешеләрне хорафәтләр һәм нәфес теләкләре белән адашмагыз, юл йөрүчеләр юл билгеләренә карап йөргән кебек сез дә Исламның билгеләренә карап йөрегез һәм читкә чыкмагыз!.. дип дөрес юнәлешкә юллау.

Исламның иң зур билгеләре – фарыз гыйбадәтләрне кылу, хәрам нәрсәләрдән саклану һәм башкалар белән ях-шы мөгамәләдә булу.

Исламда туры юлда булу-булмауны белергә ярдәм би-рә торган нәрсә – кодрәтләре бар кешеләр мәгънәсен фи-керләп, Коръән Кәримне уку һәм хәдисләр белән шөгыль-ләнү, даим Рәсүлүллаһның тормыш юлын өйрәнү һәм үз хәлен Рәсүлүллаһ һәм сәхабәләрнең хәлләренә чагышты-рып тору. Рәсүлүллаһ әйткән:

فَعَلَيْكُمْ بِسُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ تَمَسَّكُوا بِهَا وَغَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ

"Минем һәм һидәяттә булган тугры хәлифәләр юлын үзегезгә лязем итеп тотыгыз һәм аңа азау тешләрегез бе-лән ябышыгыз".

"Хак иясенең сүз сөйләргә хакы бар".¹

Берәүнең икенче бер кешедән алачагы яки нинди бул-са да берәр төрле хакы булса, шул турыда сүз сөйләү яки мәхкәмәләр хозурында дәгъва кылу яки матбугат аркылы үзен якларга тырышу һәм чын хәлне изһар итү – шул ке-шенең шәргый хакы була. Әгәр ул кеше чиктән чыкмаса, аны тыю дөрес булмый. Әмма алачагы булу сәбәпле бу-рычлы кешене сүгү һәм сугу, яки нинди юллар белән бул-са да мәсхәрә итү, кешеләр алдында оялтып йөзен кызар-тулар дөрес эш түгел. Бу вакытта " Хак иясенең сүз сөй-ләргә хакы бар " дигәндәге хакның алмашынуы һәм икен-че тараф хак иясе булып калуы мөмкин.
* 89إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُدْرِكُ بِحُسْنِ الْخُلُقِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ*

"Гүзәл холыклы кеше, үзенең шул гүзәл холкы белән, нәфел ураза тотучы һәм кичләрен гыйбадәт белән үткәрү-челәр дәрәҗәсенә күтәрелә".²

Хакыйкатьтә дә, гүзәл холык бик өстен бер кәмаләт. Кичәләрдә нәфел намазлар уку һәм көндезләрен нәфел уразалар тотуның файдасы шул кешеләрнең үзләре өчен генә булса, гүзәл холыкның файдасы башкалар өчен дә бу-ла. Берәүнең күркәм холыклы булуыннан бөтен халык файдалана. Шуңың өчен нәфел намаз һәм нәфел уразаның җимеше ахирәттә күрелсә, гүзәл холыкныкы ахирәттә дә, дөньяда да һәм үзе өчен дә, башкалар өчен дә була.

Милләтләр гүзәл холык сәбәпле алга үсәләр һәм хо-лыклары бозылу белән түбән китәләр. Шуның өчен ахирәт савабын табарга теләүчеләр холыкларын күркәмләргә ти-ешләр. Дөньяви сәгадәтләргә ирешү өчен дә гүзәл холык зарур. Холыклары гүзәл булган милләт, әлбәттә, дөньяда өстен һәм мактаулы булачак.

Рәсүлүллаһка вәхи килгән вакытта дөньяда фарсылар белән румнар хөкем сөрәләр, бөтен җир йөзе шуларның күләгәләреннән куркып тора иде. Шул заманга күрә бай һәм һөнәрле, гаскәрләре мөкәммәл, үзләре гыйлем һәм мәгърифәтле булган бу ике олы милләт Хиҗаз таулары арасыннан калкып чыккан, хәтта өсләренә күлмәк тегеп тә кия белми, бәлки җәймәләргә генә уралып йөри торган га-рәпләргә каршы тора алмадылар, аларның һөҗүмнәренә чыдый алмыйча, чүл бүресеннән курыккан сарыклар кебек кырык якка качып, таралып беттеләр. Моның сәбәбе нәрсә иде соң?

Сәбәбе мәгълүм. Румнар белән фарсыларда әхлак бо-зылган, әмма гарәпләрдә вәхи һәм пәйгамбәр тәрбиясе белән әхлак яхшыланган иде. Бозык әхлак төзек әхлакка каршы тора алмады.

Алардан соң да бу хәл күп мәртәбәләр тәҗрибә кы-лынды һәм һәрберсендә дә нәтиҗә бер төрле булды. Шул тәҗрибәләргә карап, "гүзәл холыклы милләт бәхетле, ә бо-зык холыклы милләт бәхетсез" дип хөкем кылырга мөм-кин.

Гүзәл холыкның төрләре бик күп булып, иң әһәмият-леләре шулар:

1.Тугрылык. Гүзәл холыкларның падишаһы тугры-лыктыр. Шуның өчен, "Балаларыңа тугрылыкны өйрәт, тугрылык исә аларга һәрбер фазыйләтне өйрәтер", диләр. Тугры булган кеше амәнәтле була. Безнең мөселман халкы вәгъдә кылырга бик юмарт булсалар да, күп вакытта шул вәгъдәләрендә тора алмыйлар, вафасыз һәм вәгъдәсез бу-лып калалар. Шуңа күрә, кулдан килмәслек эш хакында вәгъдә итмәскә һәм вафасызлык исемен алмаска кирәк. Эшләрне тиешле булган вакытларыннан кичектерү дә ва-фасызлыктыр. Шуның өчен һәр эшкә үз вакытында кере-шергә, фәлсәфә сөйләп вакыт үткәрмәскә кирәк.

2. Хатаны тану. Үз хаталарын тану – халыкларның югары күтәрелүенә дәлил. Үз хатасы мәгълүм булганнан соң да һаман карышып тору һәм шуны танымау мәгънә-сезлектер. Бу эш, бердән, башкаларны, икенчедән, үзеңне алдау була, һәрхәлдә хатаны тану – егетлек.

3. Әдәби гайрәтле булу. Әдәби гайрәт сүзне ачык сөй-ләү һәм күңелдәге фикерне бәян итүдән гыйбарәт. Әгәр берәр төрле фикерне бәян кылырга туры килсә, без, мөсел-маннар "Кешеләр яратмас, теге кешенең күңеленә хуш килмәс", кебек сылтаулар белән күп вакытта фикеребезне туры сөйләүдән тартынабыз, үзебезгә калса, сакланабыз. Хәтта күп вакыт бер мәҗлестә берәр төрле фикерне бәян итсәк, шул мәсьәлә хакында икенче вакытта икенче төрле фикер бәян кылабыз. Бу фикерләрнең берсе шул мәҗлестә булган бер кешенең хәтере өчен сөйләнгән булса, икен-чесе исә шул икенче мәҗлестә булган икенче бер кешенең хәтере өчен сөйләнгән була. Киңәш сораучыларга үз күңе-лендә булганның киресен сөйләү җинаять саналса да, бик күп кешеләр "дөресен әйтсәм, күңеленә авыр килер", ди-гән булып, үз күңелләрендә булган һәм үзләре яхшы күр-гән нәрсәне сөйләми, бәлки киңәш итүченең күңеленә ту-ры килерлек бер фикерне сөйләп җибәрә. Хәлбуки, бу эш һәм шәригать һәм акыл каршында ап-ачык хыянәттер.

4. Вазифаны белү. Кеше үз вазифасын үзе белергә, бер кеше тарафыннан тәнбиһ ителүне көтеп тормаска ти-еш. Бу вазифа, кирәк дини һәм кирәк дөньяви булсын, ба-рыбер. Милләтләрнең югары күтәрелүләренә бу нәрсә бик зур сәбәп булганлыгы өчен бу нәрсәне балаларның тәннә-ренә, каннарына сеңдереп үстерергә кирәк. Вазифаны бе-лүче бала үзенә тиешле эшне белеп, үзе эшләргә гадәт-ләнә, һичкем әйтми торып, шуны башкара, шуннан башка күңеле һич рәхәт тапмый, тыныч булмый.

5. Хакыйкатьне күрү. Эшләрнең тышкы тарафларына түгел, бәлки, хакыйкатенә карап бәя бирергә кирәк. Күп нәрсәләр тыштан ислами булып күренсәләр дә, эчтән кө-ферлек белән тулы булырга мөмкин.

6. Вакытында эшләү.

Бүгенге эшне иртәгәгә калдырмау – дөнья көтүнең бе-ренче шарты. Бер эшнең үз вакытыннан кичегеп эшләнүе бик күп эшнең бөтенләй эшләнми калуына сәбәп булырга мөмкин.

7. Нык тору һәм түземлелек. Болар – үзе дөрес дип белгән фикердән кайтмау һәм һәртөрле киртәләргә каршы тору. Әхмәт бине Хәнбәл камчы белән сугылганда да үз сүзеннән кайтмады. Әбү Хәнифә зинданга салынды һәм, бер риваятькә күрә, зинданда вафат булды, ләкин үз сүзен бирмәде, көчле әмирләр сүзенә илтифат итмәде. Галилей-ның да гыйлем юлында нык торуы билгеле. Ибне Тәймия, әгәр дә үз гакыйдәсен фида иткән булса, вәзирләр күрмә-гән хөрмәтләрне күрәчәк иде, ләкин үз гакыйдәсен фида итмәве сәбәпле дәрвиш булып гөмер сөрде һәм төрмәдә ятып вафат итте. Дин һәм гыйлем юлында җаннарын бирү-челәр, төрмәләрдә ятучылар, ватаннарыннан сөрелүчеләр һәм үз хәлләреннән имин булмаучыларның һәрберсе шу-лар җөмләсеннән. Менә бу хәлләр нык тору һәм түземле-лектер.

Кешеләр тормыш юлында туктап торыр өчен түгел, бәлки һаман алга барыр өчен килделәр. Алга бару бары тик шул ике нәрсә булганда гына мөмкин.

8. Үзеңә ышану. Бездә "үзеңә ышану" дигән нәрсә бө-тенләй юк. Без бөтен нәрсәне башкалардан көтәбез һәм имчәк балалары кебек күзебезне читләргә сузып торабыз. Шуның өчен бездә әмәл дә, гамәл дә юк. Хәлбуки, дөнь-яның күчәре үз-үзеңә ышанудан гыйбарәт булып, әгәр бер милләттә бу сыйфат булмаса, ул милләттә хәят булмас. Бүген европалылар, америкалылар бөтен дөньяга хуҗа бу-лып, җир йөзендәге кешеләрне күз ишарәләре белән йөртә алуларының сәбәбе аларның башкалардан күрә зирәк бу-луларында түгел, бәлки үз-үзләренә ышанулары сәбәпле милләтләрнең мәгънәви рәвештә чыдамлылык хасил кы-луларыннан. Юкса, бу милләтләр башка бер нәселдән тү-гел, аерым сурәттә зирәк булмаганлыклары да мәгълүм.

Үз-үзләренә ышанып эш итүчеләрнең һәрберсе, әл-бәттә, үзенең теләкләренә ирешәчәк.

9. Гыйффәт. Инсаннарның кыйммәтләре гыйффәтлә-ренә күрә. Адәм балаларын фәрештәләр дәрәҗәсенә күтә-рә торган нәрсә "гыйффәт" булып, хайваннардан да түбән дәрәҗәгә төшерә торган нәрсә гыйффәтсезлектер. Гыйф-фәте булмаган кешеләр үрнәк була алмыйлар, яхшы эш-ләрнең берсендә генә булса да үрнәк була алмаган кеше-ләр өчен дөньяга килү буш эштер. Гыйффәттән (намус) мәхрүм кешеләрдә гаилә мәхәббәте булмас, аларның өй-ләре шатлык һәм рәхәт күрмәс.

Ашап-эчеп йөрүләр, чит хатын-кызлар белән кәеф-са-фа корулар, гыйшык-мыйшык уйнаулар, отыш уеннары уйнау – һәрберсе гыйффәтсезлектер. Әгәр бер гыйффәтле кеше аркылы йөз бозык кеше төзәлсә, бер гыйффәтсез ке-ше сәбәпле мең яхшы адәм бозыла, кешелектән чыга.

10. Тәхәммел. Һәрбер кечкенә эшкә әһәмият бирмәү һәм зур эшләрдә үзен нык тотып, салкын кан белән фикер йөртү тәхәммел була. Бу холык кешеләрнең акыллары ка-мил булуга дәлил. Әгәр керешелгән эш бер киртәгә очрап, тәмам булмый калса яки бакчалыкка барырга дип кергән юл тигәнәклеккә барып чыкса, өметсез булмаска, сабыр-сызланмаска, бәлки ныклык һәм гайрәтне кулдан җибәр-мәскә кирәк. Дөньяда һәрбер эш уң гына булып тормый һәм һәрбер максатны үзең теләгәнчә генә йөртеп булмый. Адәм баласының вазифасы – тырышу, әмма нәтиҗә Алла-һыдан.

"Аллаһы Тәгаләнең ярдәме – мәшәкатькә, сабыр нигъмәте кайгыга күрә".

Адәм баласы балачагасы күплектән, гаиләсе зур бу-лып та тәрбияләре бер үзенең җилкәсенә төшүдән һәм, го-мумән, дөнья мәшәкатьләреннән зарланырга тиеш түгел. Чөнки Аллаһы Тәгаләнең ярдәм бирүе мәшәкатьләрнең күләменә карап була, шулай ук, сабыр да кайгыларның зурлыгы һәм кечкенәлегенә карап бирелә.

Әгәр бер кешегә: "Үз гомереңдә кабул була торган бер генә догаң бар", – дисәләр, шул өметсезлектән сые-нырга һәм шуннан саклау хакында Аллаһы Тәгаләдән яр-дәм сорарга тиешле булыр иде. Өметсезлекнең никадәр начар икәнлеген аңлатып бетерергә сүз җитми. Шуның өчен булса кирәк хәдис шәриф мөселманнарны өметсез-лектән сакланырга һәм кулдан килгән кадәр үз вазифа-лары белән мәшгуль булырга чакыра.

"Ялганнарның иң зурлары – үзен үз атасыннан башка кешегә нисбәт итү, күрмәгән төшне күрдем дип сөйләү һәм Рәсүлүллаһ әйтмәгән сүзне ул әйткән дию".¹

Берәр мәшһүр гаиләгә кушылып үзенә дөньяви берәр төрле файда өмет итү, яки чыннан да үзе варис булмыйча берәр урыннан мирас малы алу өчен үзен чит кешеләргә нисбәт итүләр булырга мөмкин.

Уяу хәлләргә бәйле ялганнарны халыклар үзләре дә беркадәр аера алалар, әмма төш хакында булган ялганны аеру кыен. Кайбер кешеләр төшләргә бик нык әһәмият би-рәләр. Һәм шуның белән алданалар да. Төш турысында алдау яла ягуның зурларыннан һәм хөкеме дә уяу вакыт-тагы алдауга күрә каты булуга сәбәп шул.

Бәлки, кайбер кешеләрнең кайбер төшләре дөрес тә була торгандыр, ләкин аңа карап төшләргә таянып, алар-дан хөкемнәр чыгару мөшкел эш. Нинди генә зур галим, яки дөньядан йөз дүндергән бер заһит булсын, төшендә Рәсүлүллаһтан шәригатькә хилаф рәвештә ишеткән сүз бе-лән гамәл кылуы дөрес түгел, хәтта шәригатькә хилаф булмаган эшләр хакындагы әмерләр белән гамәл итү дә лязем түгел. Шуның өчен төшкә әһәмият бирү һәм аны сөйләп йөрү тиешсез эш. Бигрәк тә тиешсезе – күрмәгән төшне күрдем дип сөйләү.

Ялган төш сөйләүчеләр һәм кешеләр өчен истихарә (бер эшнең хәерле булуын Аллаһы Тәгаләдән сорау) кыл-ган һәм төш күргән булып йөрүчеләрнең һәрберсе бу хә-дис шәриф хөкеменә күрә ифтира (яла ягу) кылучылар-дыр. Кирәк зур һәм кирәк кечкенә бер эшкә керешергә булганда истихарә кылу тиешле, мәгънәсендәге хәдисләр бар. Ләкин истихарә йоклау һәм төш күрү түгел, бәлки ис-тихарә нияте белән нәфел намаз уку һәм тәмам булганнан соң дога кылудан гыйбарәт.

Истихарә вакытында йоклау һәм күрелгән төшкә күрә хәрәкәт итү тиешлеге хакында мәшһүр асылларда һәм Әх-мәт бине Хәнбәл мөснәдендә дә бер генә хәдис тә күргә-небез юк. Без бу гамәлне Рәсүлүллаһ өйрәткән, яки сәхабә һәм әүвәлге мөселманнардан күчерелгәндер дип белмибез, бәлки алардан соң килеп чыккан бидгатьләрнең берсе дип уйлыйбыз.

Хәдисләрдәге: "Рәсүлүллаһ һәрбер эштә истихарә бе-лән боера иде", – дигән сүздән максат – изге, хәерле яки яман эш булуы мәгълүм булмаган эшләрдер. Яхшы, хәер-ле эш булуы шәргый дәлилләр белән мәгълүм булган эш-ләрдә истихарә урынлы түгел. Шулай ук хәмер эчү яки на-маз уку турысында да истихарәгә хаҗәт юк. Кешеләрнең истихарәгә бәйле эшләре өч төрле була: 1) хәерле икән-леге мәгълүм; 2) яман икәнлеге мәгълүм; 3) хәерле икән-леге дә, яман икәнлеге дә мәгълүм түгел.

Рәсүлүллаһ әйтмәгән сүзләрне аңа сылтау шәригатьне бозуга сәбәп булганлыктан, аның зур ифтира-боһтан һәм гөнаһ икәнлеге үзеннән-үзе мәгълүм.

92 *إِنَّ مِنْ أَكْبَرِ الْكَبَائِرِ الشِّرْكُ بِاللهِ وَعُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ الْيَمِينُ

الْغَمُوسُ وَ مَا حَلِفَ حَالِفٌ بِاللهِ يَمِينًا صَبْرًا فَأَدْخَلَ فِيهَا مِثْلَ جَنَاحِ

بَعُوضَةٍ إِلاَّ جَعَلَهُ الله ُنُكْتَةً فِي قَلْبِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ*

"Зур гөнаһларның да иң зурлары: Аллаһыга тиңдәш тоту, ата-анага карышу, ялганга ант итү һәм берәүнең ка-зый алдында Аллаһ исеме белән ант итүе, гәрчә, ул ант башкаларның хакын чебен канаты кадәр генә булса да, каплар булса. Менә шул гөнаһлар кешенең күңелендә Кы-ямәткә кадәр бер төен ясап калдыралар".¹

Аллаһы Тәгаләгә тиңдәш тотуның зур гөнаһ икәнлеге акыл белән дә мәгълүм. Ата-ананы рәнҗетү ширек дәрә-җәсендә булмаса да, ширек кебек зур гөнаһ, бәлки зур гө-наһларның да зурысы. Аллаһы Тәгалә Үзенең Коръән Кә-римендә әйткән:

وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا . وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ

الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا

"Аллаһ сезгә, фәкать Аңа гына гыйбадәт кылырга һәм ата-анага изгелек итәргә боерды. Әгәр син исән чакта аларның берсе яки икесе дә картлыкка ирешсәләр, син аларга "уф" та димә һәм каһәрләмә, бәлки аларга йомшак һәм мөлаем сүзләр сөйлә. Һәм аларга шәфкать итеп, рәхим канатларыңны җәй! Һәм әйт: «Ий, Раббым, алар мине кеч-кенә чагымда мәрхәмәт белән үстергәннәре кебек, Син дә аларга дөньяда һәм ахирәттә шәфкать кыл!"¹

Ата-ананың хаклары һәм хөрмәтләре бик зур булып, Аллаһы Тәгаләгә гыйбадәт белән бер җөмләдә саналуы, аларны рәнҗетү дә ширек кебек кабахәт эш булуның асыл сәбәбе мәзкүр аятьтә әйтелгәнчә, аларның яшь вакытта тәрбия итүләре һәм үскәч тә һаман шул балаларны үз җан-нарыннан якын күреп, хәер-догада булып торуларыдыр. Юкса, аның сәбәбе халык арасында мәшһүр булганча дөньяга килүгә сәбәпче булганнары өчен түгел.

Адәм балаларының дөньяга килүләренең "нигъмәт" һәм "рәхмәт" икәнлеге дөньяда вакытларында ук катгый сурәттә мәгълүм булса иде, ул вакытта ата-ананың хөр-мәте зур булуның сәбәбе баланың дөньяга килүенә сәбәп-че булулары дип әйтү дә дөрес булыр иде. Ләкин бу нәрсә дөньяда вакытта катгый сурәттә түгел, хәтта фараз белән генә булса да беленми.

Бу сүзләрдән максат, ата-ананың хөрмәтләре зур бу-луның хикмәте – баланың дөньяга килүләренә сәбәп бул-ганлыклары өчен түгел, бәлки мәзкүр аятьтән аңлашыл-ганча, баланың җисемен, рухын ихлас тәрбия итүләре, аларга гел яхшылык теләүче һәм үз нәфесләре бәрабәрен-дә якын күрүләре җәһәтеннән икәнлеген исбат итүдер. Хакыйкатьтә ата-ананың бу турыда кылган хезмәтләре бик зур булып, аңа бәя биреп бетерү һич мөмкин түгел.

"Сабыр анты" (булмаган эш хакында ант итү) " гамус анты"на (ялган ант) керсә дә, яхшы аңлашылсын өчен янә дә ачыклык кертелә. Моның хакындагы куркыту тәүбәсез вафат иткән кеше хакында булып, әгәр дә ихлас тәүбә ит-сә, ул вакытта мәзкүр кара төен югалырга мөмкин.

Ямин (ант) – бер сүзнең хаклыгына Аллаһы Тәгаләне шаһит итү. Ул берничә төргә бүленә:

1. Гамус. Үткән заманда булган яки булмаган бер эш хакында белә торып, ялган ант итү. Бу хәдис шәрифтә зе-кер ителгәнчә мондый ант зур гөнаһлардан санала. Әгәр берәр кеше мондый ант итсә, тәүбә-истигъфар кылырга тиеш. Монда кәффарәтнең файдасы юк.

2. Ләгу. Үткән замандагы бер эшне эшләнде дип уй-лап ант итә, әмма уе хата була. Мәсәлән, Габдуллага бул-ган бирәчәген бирдем дип йөри һәм шуңа ант итә. Яки Габдулла дип бурычын биргән кешесе Габдулла түгел, бәлки Гобәйдулла була. Бу антның гафу кылынуы өметле.

3. Мөнгакыйд. Киләчәк бер эш хакында ант итә дә шул антында тора алмый. Монда кәффарәт лязем. Ант итүе һәм антын бозуы – кирәк үзенең ихтыяры белән һәм кирәк ихтыярыннан тыш, кирәк белә торып һәм кирәк онытып булсын – барыбер. Кәффарәте иң азы ун мескенгә кием бирү яки тамак туйдырырлык ашарга бирү була. Бо-ларга көч җитмәгәндә тоташтан өч көн ураза тота.

"Кайбер сүзләрдә – сихер, кайбер шигырьләрдә хик-мәт бар".¹

Йомшак, мөлаем һәм табигый булганлыктан кайбер кешеләрнең сүзләре укучылар һәм тыңлаучыларның кү-ңелләрен үзләренә җәлеп итә, хәтта ки, бөтенләй ялган нәрсәләр дә сихер кебек әсәр бирә һәм хак сурәтендә кү-ренә. Шулай ук, кайбер шигырьләрдә хикмәтле мәгънәләр һәм күңелләргә тәэсир торган әсәрләр була.

Шигырь сөйләү, көйләү һәм боларны тыңлау хакында Ислам галимнәре арасында каршылык дәвам итә.

"Халык арасында әүвәлге пәйгамбәрләрдән калган бер сүз бар – «Әгәр оялмасаң, теләсәң нишлә!".¹

Хәдис шәриф куркыту мәгънәсендә әйтелә. Ягъни, "Оялмыйча, теләсә нишләп йөрүче кеше, шуның җәзасын күрәчәк", димәк. Аллаһы Тәгаләдән курыкмау һәм бәндә-ләрдән оялмау оятсызлык булып, үзенең дини һәм дөньяви йомышларын да сорарга батырчылыгы җитмәү куркак-лыктыр. Боларның һәр икесе дә начар булып, хәят кагый-дәсенә каршы эшләр.

Кешеләрне тиешсез эшләрдән тыеп тора торган нәрсә – үзләрендәге "хәя" (оялу) сыйфаты булып, оят киткәннән соң кешене бозыклыктан һичнәрсә тыя алмаячагы бу хә-дис шәрифтән мәгълүм.

Дөньяның гомере бик кыска булып, аның соңында озын һәм мәңгелек тормыш бар. Шуның өчен, шул кыска гына гомердә нәфес теләгән һәрбер нәрсәне эшләп, оят-сызлык күрсәтү һәм шуның аркасында мәңгелек тормыш-тан мәхрүм булу, акылсызлык һәм тәдбирсезлектер.
95 * إِنَّ مِمَّا يَلْحَقُ الْمُؤْمِنُ مِنْ عَمَلهِ وَحَسَنَاتِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ عِلْمًا نَشَرَهُ وَ وَلَدًا صَالِحًا تَرَكَهُ وَ مُصْحَفًا وَرَّثَهُ أَوْ مَسْجِدًا بَنَاهُ أَوْ بَيْتًا ِلابْنِ السَّبِيلِ بَنَاهُ أَوْ نَهْرًا أَجْرَاهُ أَوْ صَدَقَةً أَخْرَجَهَا مِنْ مَالِهِ فِي صِحَّتِهِ وَ حَيَاتِهِ تَلْحَقُهُ مِنْ بَعِْدِ مَوْتِهِ*

"Адәм баласы вафат булганнан соң да аңа барып тора торган гамәлләре һәм изгелекләре бар. Алар: халык ара-сына таратып калдырган гыйлеме, изге баласы, мирас итеп калдырган Коръән Кәрим нөсхәсе, бина кылган мәчете, мосафирлар өчен салдырган йорты, агызып калдырган ел-гасы, үзе сәламәт вакытында малыннан чыгарып биргән садакасы. Шул нәрсәләрнең савабы үзе артыннан һәмишә барып торыр".¹

Гыйлем тарату шәкертләр укыту һәм халык файдала-нырлык рәвештә китаплар язып калдыру белән булырга мөмкин. Мәктәп һәм мәдрәсәләр төзү, авыл җирләрендә халык мохтаҗ булган урыннарга күперләр салдыру, юллар төзәтү, хастаханәләр салу, милләт балалары һәм башкалар файдалансыннар өчен вазифа биреп мөгаллимнәр, табиб-лар тоту кебек нәрсәләр дә бу хәдистә зекер ителгән хәер-ле эшләр җөмләсеннән. "Һәр изгелек – садака".

Изге бала калдыру садака булганы кебек аның ата-ананың үзләре өчен дә дөньяда бәхет икәнлеге мәгълүм. Ләкин балаларны изге итүнең юлы ничек соң? Изге бала-лар күктән төшмиләр, бәлки гаиләләр эчендә җитешәләр. Аның юлы исә, كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا"Мине кечкенә чакымда мәр-хәмәт белән үстергәннәре кебек ",² аятенчә аларга яшь ва-кытларыннан башлап яхшы тәрбия бирү. Бу эш – ата-ана өстендәге иң олы бурыч. Яхшы тәрбия бирелгән балалар-ның һәрберсенең дә изге бала булып җитешүләре лязем түгел. Шулай булса да, бурычны өстән төшерү тиешле. Аннан соңгысына ата-ана җавап бирми.

Балаларны яшь вакытларыннан башлап караусыз то-ту, бозык кешеләр кулына бирү һәм аларны урам балалары белән йөртү тиешсез эшләр. Балалар һәртөрле язу язарга мөмкин булган ак кәгазь һәм һәртөрле нәрсәнең сурәте кү-релергә мөмкин булган көзгеләрдер. Шуның өчен анда мөмкин кадәр яхшы язулар язарга һәм максатка яраклы рәсемнәр генә сызарга кирәк. Аларның тәрбияләренә бө-тен көчне куеп, яхшы кеше булып җитешүләренә бөтен тырышлыкны сарыф итәргә кирәк. Әгәр шулкадәр тырыш-лыклардан соң бер изге бала җитешсә, аны Аллаһының олы бер нигъмәте, зур бер рәхмәте дип белергә кирәк.