Россия Ислам университетының филиалы Сайланма хәдисләр аңлатмасы Чаллы 2004

"Бу Ислам дине куәтле һәм нык бер дин. Сез ул диндә ягымлылык һәм йомшаклык белән йөрегез!"¹

Ислам дине безгә Мөхәммәд салләллаһү галәйһи вә сәлләм алып килгән бер дин булып, диннәрнең соңгысы-дыр. Ислам дине яңа бер дин түгел, бәлки әүвәлдә Аллаһы Тәгалә пәйгамбәрләр аркылы кешеләргә өйрәткән диннәр-нең үзгәртүләрдән һәм кушулардан сәламәт булганы һәм сакланганы, элекке диннәрнең күкрәге һәм җаныдыр. Ис-лам дине фикерләргә хөррият, кешеләргә тигез хокук бү-ләк иткән дин булганлыктан гомуми һәм мәңгелек була-чагы үзеннән-үзе мәгълүм. Ислам белән золымлыкның бер җирдә җыелуы мөмкин булмаганлыктан монда калебләр-гә, фикерләргә хуҗа була торган һәм шул диннән сөреп чыгару хакларына ия булган рухани рәис яки рәисләр юк. Мөселманчылыкта сукырларча иярү, чиктән ашу, туң фи-керлелек кебек эшләрнең һәрберсе тыелган.

Ислам диненең хәят һәм мәгыйшәтькә муафыйк, мә-дәнияткә ярдәм итүче, тәгълиматы әсәрле һәм югары икәнлеген Европа һәм Америка галимнәре танып, үзлә-ренең әсәрләрендә яки хөтбәләрендә сөйләп һәм язып та-ратканнарыннан соң аның нык һәм куәтле дин булуы ха-кында башка дәлилләр китерергә зур хаҗәт күрелми.

Ислам дине гакыйдә, гамәлләр һәм әхлактан гыйбарәт булып бу эшләр һәрбер мөселманга мәгълүм. Рәсүлүллаһ бу нәрсәләрдә уртача булырга, чиктән ашудан һәм түбән китүдән сакланырга чакыра. Хикмәт гамәлләрнең күпле-гендә, нәфесне газаплауда түгел, бәлки аларны Аллаһ һәм Рәсүлүллаһ өйрәткән рәвештә кылуда.

Дөнья эшләрендә урталыкны тоту макталганы кебек, ахирәт эшләрендә дә уртача булу лязем. Нәфес күтәрә ал-маслык гыйбадәтләр, вирдләр йөкләү киресенчә мәхәббәт һәм кызыгу бетүгә сәбәп булалар. Моның зарары исә бө-тенләй эшләмәүгә караганда да күп өлеш артык.

Бервакыт сәхабәләрдән бер җәмәгать Рәсүлүллаһның гаиләсеннән аның гыйбадәт кылу рәвешен сорашалар. Мәгълүмат алганнан соң, Рәсүлүллаһның гамәлен үзлә-ренчә аз тапкан булсалар кирәк: "Без үзебезне ничек Рәсү-лүллаһ белән чагыштырыйк? Аның бит гөнаһлары киче-релгән, шуның өчен без, әлбәттә, гыйбадәтне күбрәк кы-лырга тиеш", – диләр. Арадан берсе: "Мин гомерем буе төн буенча намазда булачакмын", икенчесе: "Мин гомерем буе көндез ураза тотачакмын", өченчесе: "Гомеремдә дә өйләнмәячәкмен", – ди. Рәсүлүллаһка боларның шул сүз-ләре хакында хәбәр ителгәч: "Сезме шулай вәгъдә кылу-чылар?! Аң булыгыз, Аллаһ белән ант итеп әйтәм: мин сезгә караганда да Аллаһы Тәгаләдән куркучырак, һәм Аңа итәгатьлерәк. Шулай булса да, мин кайвакытта ураза булам һәм кайвакытта булмыйм. Намаз укыйм һәм ятып йоклыйм да, өйләнәм дә. Минем юлым шул. Кем дә кем минем юлымнан йөз чөерсә, ул безнең арадан түгел!"¹ – дип аларны ашып китү һәм чиктән чыгудан тыеп, аларга уртача булырга юл күрсәтә.
97 *إِنَّكُمْ سَتَحْرِصُونَ عَلَى الإِمَارَةِ وَ سَتَكُونُ نَدَامَةً

يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَنِعْمَ الْمُرْضِعَةِ وَ بِئْسَتِ الْفَاطِمَةُ*

"Сез әмир булырга бигрәк кызыгасыз, ләкин ул бит Кыямәт көнендә үкенечкә сәбәп. Имеп тору нинди яхшы! Имчәктән аерылу нинди яман!".¹

Әмирлекнең дөньяви ләззәт алуга бәйле булганы өчен Рәсүлүллаһ аны имчәккә охшаткан. Мондагы әмирлеккә хәлифәлектән башлап, аннан түбән булган дәрәҗәләрнең һәрберсе керә. Үз вазифаларын шәригать кушканча камил кыла торган затлар өчен дини һәм дөньяви дәрәҗәләргә омтылу һәм ирешү тыелган эш түгел, бәлки кайбер кеше-ләр өчен бу эш лязем һәм фарыз да булырга мөмкин. Әмма эшләр үзенә терәлеп калмаганда саклану тиешле, сәламәт-лек шунда.

98 *إِنَّكُمْ لا تَسَعُونَ النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ وَ لَكِنْ

يَسَعُهُمْ مِنْكُمْ بَسْطُ الْوَجْهِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ*

"Сез кешеләрне малларыгыз белән риза кылып бетерә алмыйсыз, әмма аларны сезнең ачык йөзегез һәм гүзәл холкыгыз риза кылыр".

"Холык"ның бер төрлесе, мәсәлән, ачулану, шатлану, сүзләрдән, хәрәкәтләрдән әсәрләнү кебек нәрсәләр адәм баласы яратылган һәм анадан туган вакытта ук иясе белән берлектә яратыла һәм берлектә дөньяга киләдер. Боларга "табигый холык" диләр. Шушы ачу килү һәм шатлану ке-бек нәрсәләр адәм баласының үз тырышуы сәбәпле бераз уртачалыкка килә ала. Бу төре "кәсби (кәсеп итеп табыл-ган) холык" исемендә була. Кайвакыт адәм баласы читләр яки тәрбия тәэсире белән исерткеч эчү, отыш уйнау яки гамәл һәм гыйбадәт кылу кебек эшләргә гадәт итә. Бу да "кәсби холык"тыр. Холыкның әүвәлге төре табигый бу-лып, калган икесе кәсбидер.

Яңгырны түбән төшермәү, ут ялкыны югары күтәрел-мәү яки суны үргә агызу, ташны су өстендә йөртү мөмкин булмаган шикелле асыл ачу һәм шатлыкны адәм баласын-нан бетерү, югалту мөмкин түгел. Әмма читләрнең котыр-тулары һәм кыздырып торулары яки юатып һәм нәсыйхәт кылулары яки күңел тарафыннан булган бер тәэсир сәбәп-ле ачу һәм шатлыкларны күбәйтеп җибәрү яки бастыру мөмкин. Шулай ук, начар тәрбия һәм яман юлдашлар сә-бәпле фәрештә кебек бер баланың исерткеч эчүче һәм отыш уйнаучы, яки бозык бер гаиләдә үскән баланың ях-шы тәрбия һәм яхшы иптәшләр сәбәпле төзек адәм булып җитешүе мөмкин. Бу нәрсә тәҗрибәләр белән мәгълүм.

Холык үзгәрми, холык үзгәрә диләр. Бу ике төрле сүз-нең арасында каршылык юк, һәр икесе дөрес. Чөнки, таби-гый холык үзгәрми, әмма кәсби булганы читтән яки шул кешенең үзеннән булган тәэсир итү белән үзгәрергә мөм-кин.

Пәйгамбәрләр шушы кәсби холыкка йогынты ясар өчен җибәреләләр. Яшьләр, бигрәк тә, сабый балаларга кәсби холык ноктасыннан тәрбия бирелә. Рәсүлүллаһның гүзәл холык хакында булган васыятьләре кәсби холык ха-кында.

Кәсби холыкны үзгәртү хакында адәм балаларының әзерлекләре төрле дәрәҗәдә була. Кайберләренеке азны, кайберләренеке күпне кабул итә, һәрхәлдә, холыкның кәс-би төре үзгәрә һәм алмашына, бигрәк тә, кеше үзе тырыш-са, нәтиҗәсе күренә.

Холкын төзәтүгә ирешкән кеше үзе рәхәт яши һәм ан-нан башкалар да имин булалар. Моңа тырышмаган кеше үзенең бозык холкы сәбәпле үзе дә җәфалана, газап чигә, башкаларга да игелек күрсәтми.

Яхшы һәм төзек холыклар кайвакыт фәкыйрьләнү, кайгы-хәсрәтләргә очрау, хасталану һәм картаю кебек хәл-ләр белән дә үзгәреп, бозылып китә. Бу да югарыда сөй-ләнгән холыкның кәсби төре.
99 * إِنَّمَا الْمَجَالِسُ بِلْأَمَانَةِ*

"Мәҗлесләр амәнәткә корылган".¹

Мәҗлесләрдә булган серләр фаш ителүдән имин бу-лырга тиешле. Мәгәр фаш булудан һичкемгә зарар булма-са һәм мәҗлестә булганнар өчен һәм яшерелүе таләп ител-мәсә, бу вакытта аны сөйләүдән зарар юк. Мәҗлескә кер-гәннән соң аның әдәпләрен саклау да амәнәт сүзе астына керә. Әдәпләре саклана торган мәҗлесләр кешеләрнең кү-ңелен күтәрә, гыйлем алына, әдәп һәм фазыйләт өйрәнелә торган урын булачак. Шул җәһәттән мәҗлес вакыт үткәрү өчен генә корылмаска тиеш.

Мәҗлес әдәпләре шул нәрсәләрдән гыйбарәт: сүзләр җиңел булу, тыңлаучыларның хәлләренә күрә сөйләшү, мәҗлестә булганнарны тәртип һәм нәүбәт белән сөйләш-терү, кычкырышу, җиңешү, мәҗлестә булганнарны кимсе-тү һәм хәтер калдыру булмау, сүзләр игътибар белән тың-лану, сөйләнгән сүзгә кушылу һәм кушылмау һәркемгә ихтыяр булганлыктан, үз фикерләрендә калучылар яман күрелмәү, һавалану һәм күтәрелү, артык тикшерү һәм төп-ченү булмау, әмирләр сыйфаты белән сөйләнмәү, иң хөр-мәтле кеше мәҗлесне идарә итү һәм тәртип һәм әдәп сак-лау турысында кимчелек күрсәтмәү, кыскасы, сүзләр мәҗ-лестә булганнарның хәлләренә, вакытка һәм урынга туры килү.

"Адәм балаларының мисалы: менеп йөрер өчен арала-рында бер генә дөя дә табылмый торган йөз дөя кебек".

Бер кешенең йөз баш дөясе булып та, кайсы корчаң-гы, кайсы ябык һәм чирле, кайсы кутырлы яки аксак булу сәбәпле менеп бер җиргә барыр өчен бер генә дөя дә таба алмаганы кебек, адәм балалары да бик күп булсалар да, кулга алырлык бер генә данә табу да мөмкин түгел, һәр-берсендә бер яки күп төрле гаеп бар, ышанып бер эш эш-ләп булмый. Рәсүлүллаһның бу сүзе кирәкле эшләр өчен кеше табылмау хакында мәсәл булып йөри.
101 * إِنَّمَا يُبْعَثُ النَّاسُ عَلَى نِيَّاتِهِمْ*

"Кешеләр үзләренең ниятләренә күрә тергезеләчәк".¹

Бу хәдис ният сәбәпле савап яки җәзага лаек булу ха-кында. Мәсәлән: бер фәкыйрь адәм ихлас ният белән: "Фә-лән кеше кебек бай булсам, шундый яхшы эшләр эшләр идем, мондый изгелекләр кылыр идем", – дисә, яки "акчам булса, мин дә фәлән кеше кебек дөньяның астын өскә ки-тереп йөрер, кәеф-сафа кылыр идем", – дисә, әүвәлге су-рәттә савап, ә соңгы сурәттә гөнаһ йөкләгән хәлдә, ягъни шул эшләрне эшләгән хөкемендә булып кубарылыр.²
102 *إِيَّاكُمْ وَ الْجُلُوسَ عَلى الطُّرُقَاتِ فَإِذَا أَبَيْتُمْ إِلاَّ الْمَجَالِسَ فَأَعْطُوا الطَّرِيقَ

حَقَّهَا غَضُّ الْبَصَرِ وَ كَفُ الْأَذَى وَ رَدُّ السَّلَامِ وَ أَمْرٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْيٌ عَنِ الْمُنْكَرِ*

"Урамнарда утырып торудан сакланыгыз, әгәр утыра калсагыз, юлларда утыруның хакларын үтәгез. Ул хаклар: тиешсез нәрсәләрдән күзне йому, йөрүчеләргә комачаула-мау, сәлам кайтару, яхшылыкка боеру һәм яман эшләрдән тыю".³

Урамнарда һәм шуңа охшаган урыннарда утырып то-ру һәм йөрүләр шәригать каршында мөбах эшләр. Рәсү-лүллаһның бу хәдистә тыюы шул нәрсәләрнең асыл үзлә-ре өчен түгел, бәлки шул эшләр гөнаһка сәбәпче булырга мөмкин булганлыгыннан, гөнаһка сәбәп була торган нәр-сәне бетерүгә юл күрсәтү өчен. Урамнарда, кибет алла-рында утырып, үткән-барганнарның гайбәтләрен сөйләп һәм гаепләрен тикшереп утыру, әлбәттә, яхшы эш түгел.

103 * إِيَّاكُمْ وَ الظَّنَّ فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الْحَدِيثِ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا تَحَسَّسُوا

وَ لا تَنَافَسُوا وَ لا تَحَاسَدُوا وَلا تَبَاغَضُوا وَ لا تَدَابَرُوا وَ كُونُوا عِبَادَ اللهِ إِخْوَانًا*

"Бернинди нигезсез кешеләр турында яман уйлаудан сакланыгыз, чөнки начар уй – сүзләрнең иң ялганы. Кеше-ләрнең гаепләрен тикшермәгез, көнләшмәгез, ачуланыш-магыз, бер-берегезне ташламагыз, Аллаһының коллары булган хәлдә бер-берегезгә кардәшләр булыгыз!"¹

Зан – күңелгә төшкән хата, яки дөрес булырга мөм-кин булган һәм һичберсе хакында дәлил булмаган уй. Сүз-ләр "зан" сәбәпле тышка чыкканлыктан хәдистә "зан" сүз дип әйтелгән. Әгәр занның әсәре телгә чыкмаса (сөйләмә-сә), зарары юк, бәлки бу бер яхшы эш булып санала. Әмма әсәре тышка чыккан зан, әлбәттә, начар һәм зарарлы.
إِنَّ اللَّهَ تَجَاوَزَ لأُمَّتِي مَا حَدَّثَتْ بِهِ أَنْفَسَهَا مَا لَمْ يَتَكَلَّمُوا وَيَعْمَلُوا بِهِ

"Дөреслектә, Аллаһ минем өммәтемә үзләренең нә-фесләренә сөйләгән нәрсәләрен кичерде, аларны сөйлә-гәнче яки алар белән гамәл кылганчы",² дигән хәдистә һәм

Занның төрләре: 1) Вәҗеп – Аллаһы Тәгалә турында яхшы уйлау. 2) Хәрам – Аллаһы Тәгалә турында яман уй-лау. Мөселманнар турында яман уйлау да шул төрдән. 3) Мәндүб – тыштан гадел күренгән мөселманнар хакында яхшы уйда булу. 4) Мөбах – һичкемгә зарары тими торган нәрсәләр турында уйлау.

Һәрхәлдә, гомуми яки шәхси зарар һәм бәла-каза ки-лү куркынычы булмаганда кешеләрне тикшереп тору, дә-лил булмый торып яман уйлау һәм шул уй белән берәр төрле эш эшләү әхлак җәһәтеннән тыелган эш.

Тәҗәссүс – һәртөрле юллар белән хәбәрләрне тикше-реп тору (шпион сүзе дә шуннан алына). Тәхәссүс – хәбәр-ләрне биш тойгы әгъзалары аркылы тикшерү. Бу урында кешеләрнең хәлләрен тикшереп, төпченеп тору күз ал-дында тотыла. Тәнәфүс – дөнья эшләрендә үзе генә өстен булуны сөю. Ахирәт эшләрендә бу нәрсә зарарлы түгел, бәлки файдалыдыр. وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ"Кызыккан кеше-ләр, бу җәннәт нигъмәтләренә кызыксыннар".¹ Хәсәд – безнеңчә "көнчелек" дигән сүз. Әгәр хәсәд күңелгә төшү белән кеше аны күңеленнән чыгарса, бу вакытта аның өчен гөнаһ юк, бәлки савап булу ихтималы бар. Әгәр чы-гармаса, бу турыда ихтималлар булырга мөмкин: әгәр бер кеше көнчелек сәбәпле көнләшелгән нигъмәтнең китүе ха-кында тырышлык кылса, бу кеше залим була; тырышлык кылмаганда да бу тырышлык кылмау үзенең кулыннан килмәгәнлектән булып, әгәр кулыннан килсә, ул хакта ты-рышачак булса, монда да гөнаһлыдыр. Әгәр тырышмау Аллаһыдан куркып булса, бу вакытта гөнаһлы булмас, бәлки савап булу ихтималы бар. Чөнки күңелгә килгән һәрбер нәрсәне чыгарып бетерү мөмкин түгел. Әбү Давыт:

"Көнчелектән сакланыгыз, чөнки ут утын яки печәнне ничек яндырса, көнчелек тә изге гамәлләрне шулай ашый",² дигән хәдисне риваять итә.

Көнчелек сәбәпле көнләшелгән кешенең дөньясына да, ахирәтенә дә зарар килми, әмма ул көнләшүченең үзе-нә дөньяда да, ахирәттә дә үкенечле хәсрәт булып кайту ихтималы бар. Әгәр көнчелек сәбәпле кешеләрнең нигъ-мәте бетә торган булса, Аллаһының нигъмәте һичкемдә калмас, хәтта дөньяда бер мөселман да табылмас иде. Чөнки ул Исламда иң зур нигъмәт, аңа да көнләшүчеләр бар. Әмма көнчелектән көнләшелгән кеше файдаланырга мөмкин, чөнки ул Аллаһ хозурында бу турыда мәзлум бу-лып санала. Шушы нәрсәләрне фикерләү көнчелектән ты-елуга сәбәп була.

Бер генә тарафтан булган көнчелек "хәсәд" булса, ике тарафтан кара-каршы булган көнчелек "тәхәсүд" дип ата-ла. "Хәсәд" хәрам булганы кебек, "тәхәсүд" тә хәрамдыр. Мондый эшләрдә кыяс (чагыштыру) йөрми,

Тәбәгуд – ике тарафның кара-каршы дошман тоты-шуы булып, мөселманнар өчен бу да хәрам эш. Моның сә-бәпләрен бетерергә тиешле. Сәбәпләре бетсә, ул үзе дә бе-тәчәк. Хәрам булган дошманлык шәхси файдалар өчен булган дошманлыктыр. Әмма, әгәр Аллаһ өчен булса, мо-нысы хәрам түгел, бәлки саваплы эш.

Тәдәбүр – аерылышу һәм очрашудан, бер мәҗлестә җыелудан сакланудыр. Бер кеше булганлыгы өчен мәҗ-лесләргә бармау, шәхси чакыруларны кабул итмәү "тәдә-бүр"дер. Очрашкан вакытта сәлам бирешү "тәдәбүр"дән котылу була дип әйтүче галимнәр бар.

Рәсүлүллаһ бу бозык эшләрдән тыйганнан соң мөсел-маннарның кардәш булып һәм Аллаһыга бәндәчелек итү-ләре хакында васыять кыла. Аллаһы Тәгаләгә бәндәчелек итүчеләр һәм бер-берсен кардәш дип йөрүчеләр шәфкать һәм мәрхәмәткә юлыгачаклары табигый.

Рәсүлүллаһның бу нәсыйхәтләрдән максаты, өммәт-нең холкын төзәтү, араларында кардәшлек булдыру, гыйф-фәт белән яшәүнең юлларын күрсәтү һәм өлфәт-мәхәббәт урнаштыру икәнлеген һәркем үз акылы белән дә аңлар. Мәдинәгә күчеп килгәннән соң Рәсүлүллаһ иң элек мө-селманнар арасында кардәшлекне игълан иткән һәм шу-ның хакын саклау турында искәрткән иде. Әмма ул үзенең бу хәдисләре белән бөтен мөселманнарның бер-берсенә кардәш икәнлекләрен аңлата. Дәхи, Коръән Кәрим дә:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ"Мөэминнәр – бер-берсенә кардәш-ләр",¹ – дип, үзара кардәшлекне игълан итә. Кардәшлек исә коры сүздән генә гыйбарәт булмаска, бәлки гамәлгә куелырга тиешле. Әгәр мөселманнар шушы нәсыйхәтләр-нең кайберләрен генә булса да тотсалар һәм үзләре өчен кагыйдә кылсалар, дөньяда гүзәл яшәрләр һәм бер гаилә булып рәхәт гомер сөрерләр.
104 *ِإيَّاكُمْ وَالْغَلُوَّ فيِ الدِّينِ فَاِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِالْغُلُوِّ فِى الدِّينِ*

"Дин эшләрендә чиктән ашып китүдән сакланыгыз! Үткән өммәтләрнең һәлак булуларына дин эшләрендә чиктән ашулары сәбәп булды".²

Философлар меңәр еллардан бирле тикшереп, "дин"-нең шул нәрсәләр белән игътикад кылудан гыйбарәт бу-луын ачыклыйлар: 1) Аллаһы Тәгалә кешеләрнең үзлә-реннән һәм барлык гамәлләреннән хаҗәтсез булып, алар-ның гамәлләренең нәтиҗәсе фәкать үзләренең файдала-рына гынадыр. 2) Аллаһы Тәгалә кешеләргә мәрхәмәтле булып, аларның яхшы, төзек булуларын тели һәм аларга үз файдалары өчен булган гамәлләр белән боера. 3) Гыйба-дәтләр кешеләрнең хәятларына, галәмдә төзелгән намус һәм табигатьләргә муафыйк булырга тиешле. 4) Бәдән һәм гамәл гыйбадәтләре үзләре максат ителеп түгел, бәлки нә-фесне, күңелне төзәтү һәм пакьләүгә чара булу өчен генә кылынырга тиешле.

Дин хакында философлар тарафыннан бирелгән карар шулар. Әгәр игътикадлар һәм гамәлләр Мөхәммәд галәй-һиссәләм өйрәткән рәвештә булырга тиеш, – дип тагын бер фикер өстәсәк, Ислам диненең тәмам үзе булачак. Диннең һәм, бигрәк тә, Ислам диненең максаты кеше-ләрнең җәфа һәм тыгызлык күрүләре түгел, бәлки иркен-лек, рәхәтлек һәм сәгадәт үзәрендә яшәүләредер. Шул сә-бәпле кешеләрнең алга үсешләренә, кәмаләтләренә киртә булган диннәрнең һәрберсе бетәчәк һәм аларның рәхәт го-мер сөрүләренә, дөньяның намусына һәм хәят кагыйдә-ләренә ярдәм итүче булган дин генә калачак. Бу диннең Ислам дине икәнлегендә шөбһәбез юк.

Диндә голү кылу чиктән үтү һәм катылык күрсәтүдән гыйбарәт. Шуңа күрә Рәсүлүллаһтан риваять ителмәгән рәвештә игътикад һәм гамәлләр арттыру, Аллаһы Тәгаләгә гыйбадәт кылу нияте белән суфиларның хәят һәм намуска хилаф рәвештә үз-үзләрен газаплаулары кебек нәфесне га-заплау, мәсләк һәм мәзһәб низаглары белән гомер үткәрү диндә голү кылу була.

Диндә голү кылу күбесенчә яхшылык буявы белән буялганлыктан халыклар аңа игътибар итмиләр һәм аның яман эш булуын белмиләр. Бик күпләр: "Гыйбадәт кылуда ни зарар бар?" – дип фикер йөртәләр. Моның ярамаган эш булуы хакында инсафлы галимнәрнең әсәрләре күп булса да һәм шул әсәрләрнең кайберләре басылып дөньяга тара-тылсалар да, һәр мәмләкәттә булган бидгатьчеләр һәм чиктән ашучыларның астыртын аздырулары һәм чын Ис-лам галимнәренә адашучы, адаштыручы, дәһри (динсез), зиндыйк (монафыйк), шига, мөгътәзилә һәм ваһһабчы ке-бек кушаматлар бирүләре, кайда туры килсә, шунда сүгеп һәм кимсетеп йөрүләре сәбәпле күңелләргә тәэсир итми һәм игътибарны үзләренә тартмыйлар. Шуның өчен бу нәрсә Ислам дөньясына һич каршылыксыз тарала, тыйбби чара күрелми торган Бохара вабасы кебек бөтен әтрафны каплап ала.

Китап әһелләренә: لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ "Динегездә хактан башка голү (тирән) китмәгез".¹ дип нәсыйхәт итә торган Коръән Кәрим үзенә иярүчеләрнең диндә голү кы-луларына риза булып тормаса кирәк.

Сәхабә һәм тәбигыйннар (сәхабәләргә иярүчеләр), сә-ләф-салихиннар (үткәндәге изге кешеләр) дөньядан үтү белән Ислам динендә голү кылулар күренә башлады, һәр гасырда һәм һәр мәмләкәттә халыкның табигатьләренә, гореф-гадәтләренә хуш күренерлек рәвештә голүнең төр-ләре баш күтәреп торды. Шулардан кайберләрен мисал өчен зекер итәбез. Сөйләнгәннәре бер булса, сөйләнмә-гәннәре мең икәнлеге хәтерләрдә булсын:

1. Коръән һәм Сөннәтне читкә куеп кешеләргә иярү. Һәркемгә мәгълүм булганча Исламның әүвәлге чорында "мәзһәб" дигән нәрсә юк иде. Халыклар Коръән һәм хә-дисләр белән гамәл кылалар, әгәр Коръән һәм хәдисләрне аңларга көчләр җитмәсә, көчләре җиткәннәрдән сорап бе-леп, шуның белән гамәл кылалар иде. Шул сәбәпле ул ва-кытларда Ислам дине җиңел, хәят һәм мәгыйшәткә му-афыйк иде. Чөнки соңыннан мөселманнар арасына тарал-ган мәзһәбләрнең һичберсе Ислам диненнән иркен түгел, бәлки уйлап чыгару дөрес күрелмәгән өчен бу мәзһәбләр-нең һәрберсе шул иркен динне күпмедер кысу һәм тарай-тудан гыйбарәт. Аллаһы Тәгаләнең һичкемне хәнбәли, ша-фигый, хәнәфи һәм мәлики мәзһәбенә керү белән көчлә-мәвенә карамыйча, соңгы халыклар мөселманнарның дүрт мәшһүр мәзһәбнең берсенә иярүләрен лязем кылдылар һәм бер кешенең үз тырышлыгы белән гамәл кылуын, Ал-лам сакласын, диннән чыгу белән бәрабәр саный башла-дылар. Иҗтиһад заманы беткән булуы һәм мөҗтәһит-ләрнең орлыклары бетү хакында үрмәкүч авы дәрәҗәсен-дәге, шәргый дәлилләре булмый торып, бүгенге мөселман-нар инде моны иман тармакларының берсе урынында йөр-тәләр. Бу гакыйдә усаллык исеме һәм явызлык төсе белән түгел, бәлки: "Безнең кебек гөнаһлы бәндәләр һәм башла-рыннан аякларына кадәр кимчелекле инсаннарда Коръән һәм хәдис кебек югары фәрманнарны аңларга һәм аларда-гы серләрне төшенергә көч-куәт юк, җир белән күк ара-сында кыяс йөрми, Коръән һәм хәдисләрнең тышкы мәгъ-нәләрен аңлау һәм дәлил итеп куллана белүләр генә дә җитми, бәлки шул мәсьәлә хакында Аллаһының ризасы белән ачуы хакында хәбәрдар булу кирәк, шушы риза бе-лән ачуны аерырлык нурдан мәхрүм кешеләр өчен Коръән белән Сөннәтне дәлил итеп кулланырга керешү, үз дәрә-җәләрен белмәү, адашу һәм башкаларны да адаштырудыр" кебек түбәнчелек күрсәтү юллары белән таралды. Хәлбу-ки, шушы фикернең үзе боһтан һәм шәригатькә яла ягу-дыр. Коръән һәм Сөннәтне дәлил итү өчен Аллаһы Тәга-ләнең риза белән ачуын аерырлык нур булырга тиеш ди-гән мәгънәдә булган шартны кайсы Коръән белән кайсы Сөннәт бәян кыла? Кылса, шул нурның барлыгын һәм юк-лыгын кемнәр аерып бирәчәк? Шушы дәгъваны кылучы-лар үзләрендә шул нурның барлыгын ничек беләләр? Белә алмасалар, шундый бер дәгъваны нинди дәлилгә таянып сөйлиләр?

2. Кирәк тере һәм кирәк кабердә булсыннар, "шәех"-ләр (ишан) һәм вәлиләр хакында "галәмдә идарә итәләр, үзләреннән ярдәм сораучыларга һәм үз мәсләкләрендә булган мөритләргә мәгънәви сурәттә ярдәм бирәләр, хәтта каберләргә дәфен ителгәч, сөаль фәрештәләре килгән сә-гатьләрдә дә хәзер булалар һәм мөритләргә булышлык кы-лалар, шуның өчен алардан ярдәм сорау һәм ялваруда фай-далар бар дип игьтикад кылулар.

3. Бәндәләр кулларыннан килми торган, мәсәлән, хас-талыктан терелү, һидәят һәм тәүфикъ табу, зур байлык ха-сил итү, ахирәви һәм дөньяви максатларга ирешү кебек, нәрсәләрне сорар өчен каберләргә, төрбәләргә бару, ка-берләрдә корбаннар бугазлау һәм хаҗәтләр сорау, сәламәт һәм кәсепкә кодрәтләре булган кешеләрнең шул төрбә-ләрдә яшәүләре һәм шуларга нәзер садакалары бирү.

4. Нәфел гыйбадәтләргә артык әһәмият биреп тә, фа-рызлар һәм хәрамнар хакында игътибарсыз булу. Бик күп адәмнәр нәфел гыйбадәтләр хакында артык нечкәлиләр һәм үз дәрәҗәләрендә нечкәләмәүчеләрне гаеплиләр һәм шуның белән бергә фарыз һәм хәрам эшләр хакында игъ-тибарсызлык күрсәтәләр. Мондый кешеләрне һәр урында очратырга мөмкин.

5. Коръән Кәрим һәм Сөннәттә ачык бәян ителгәнгә каршы рәвештә фәтвалар бирү.

6. Тәһарәт эшләрендә гадәттән тыш тикшерү һәм неч-кәләү.

7. Садака бирүләрен өмет итеп үлекләр өстендә Коръ-ән уку, тәһлил һәм тәсбих белән шөгыльләнү, каберләрдә садакалар өләшү. Мәетне күмгәннән соң беренче, өченче, җиденче, кырыгынчы һәм елы тәмам булган көннәрдә мәҗлесләр үткәрү, Коръән укытып, укыган кешеләргә са-дака өләшү, каберләр өстенә мәчетләр һәм яки башка би-налар салу, шәмнәр яндыру һәм башкалар.

8. Башкаларның күңелләренә хуҗа булу һәм хөкем итү. Ислам дине хөкеменә күрә казый булмаган яки казый булса да үзенә шул мәсьәлә тапшырылмаган кешеләрнең, кыйбла һәм Коръән әһелләрен дин исеменнән динсезлек, мәзһәбсезлек, көфер һәм наданлык белән хөкем итүләре һәм, бу хәдис шәрифкә күрә, диндә голү кылу.

Бәндәләрнең гакыйдәләренә хуҗа булу, аларны кө-ферлектә гаепләү, бәхетле һәм бәхетсезлекләре белән хө-кем кылу Ислам дине тарафыннан шәхси кешеләргә тап-шырылганы юк. Мондый хәлләр гасыр сәгадәттә дә бул-мады, хәтта Рәсүлүллаһның үзенә дә:

لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُسَيْطِرٍ. فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ "Исләренә төшер, син бит искә төшерүче генә. Син алар өстеннән хуҗа түгел",¹ дип фәрман килгән иде. Рәсүлүллаһ үзе дә:

إِنِّي لَمْ أُومَرْ أَنْ أَنْقُبَ قُلُوبَ النَّاسِ وَلا أَنْ أَشُقَّ بُطُونَهُمْ"Мин кешеләр-нең күңелләрендә казынырга һәм аларның эчләрен ярып карарга боерылмадым",² – дигән иде.

Шуның өчен бер мөселман никадәр галим һәм үзенчә никадәр диндар булсын, башка бер мөселманның диненә хуҗа булырга, аның иманы, мәзһәбе һәм ахыргы хәле ха-кында хөкем итәргә хакы юк. Галим затларның вазифала-ры халыкларны диннән сөрү түгел, бәлки дингә кертү һәм якынайтудыр. Кеше белән булышу һәм читләрне тикшерү урынына һәркем үзен тикшерергә һәм үз нәфесен төзә-тергә тиеш. Башкалар кайгысын күреп тә, үз киләчәгеннән имин булу яхшы эш түгел. Рәсүлүллаһ исеменнән Коръән Кәримдә: وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ "Аллаһ минем белән һәм сезнең белән ни кылыр белмим",³ – дигән аять килүдә аң-лаган кеше өчен зур гыйбрәт бар. Котылу һәм һәлак булу белән хөкем ителә торган көн дөнья түгел, бәлки ахирәт булып, ул турыда Аллаһы Тәгаләдән башканың эше юк. Кемнең динле һәм кемнең динсез икәнлеге шул көндә мәгълүм булыр.

9. Мәзһәб хакында низаглашу. Үз дине һәм үз мәзһә-бенең дөрес икәнлеген игътикад кылу тиешле эш. Моның өчен һичкемне гаеп итәргә ярамый, бәлки үз каршында дө-рес булган дәлилләргә таянып, үз мәзһәбе, үз дине һәм мәсләгенең дөрес икәнлеген аңлау – чын күрүчән һәм аң-лы булуның галәмәте. Бу нәрсә диндә голү түгел. Голү булганы – үз мәзһәбенең хаклыгын игътикад кылу белән генә канәгатьләнмичә, башкаларның мәзһәбләренә һөҗүм итү, мәсләкләре өчен читләрне сүгү һәм үзенчә фикер ит-мәүчеләрнең күңелләрен җәрәхәтләү һәм мәсхәрә кылу.

Үз диннәрендә һәм үз гакыйдәләрендә булмаган ке-шеләр хакында әһәмиятсез булу һәм шәфкатьсез мөгамәлә кылу, кызганмау, үзләрен дин башлыклары дип санаучы кешеләрдә булган яман бер гадәт. Алар бу гамәлләрен дингә хезмәт итү һәм Аллаһы Тәгаләгә ярау дип беләләр һәм шул сәбәпле каршы тарафны көферлектә гаепләп, җәннәт юлыннан сөрү белән ләззәтләнәләр.