С. А. Козлова, Т. А. Куликова

Мектепке дейінгі жоғары жас – қиял-ойынның өсу кезеңі. Осы ойынның психологиялық-педагогикалық сипаттамасын А.Н.Леонтьев, Н.А.Короткова, Н.Я.Михайленко. берді. Оның ерекше шығармашылық әрекет ретіндегі құндылығы атап өтіледі, оның барысында бала жаңа сюжетті мінсіз жоспарда жасайды (өз ұғынулары түрінде). Ойын жиі белгілі бір ойдан табылған қаһарман – ойыншықтар, ертегі, мультфильм персонажы айналасында өрбиді. Қиялдан пайда болған образдар сөйлеу сипаты, қозғалыстар, ым-ишарат, экспресситік көріністер сынды білдіруші құралдардың арқасында безендіру алады. Қиял-ойын негізі – бірізді өзара байланысқан ойын оқиғаларын ойдан табудағы педагог пен баланың тең шығармашылығы. Балаларды таныс ертегінің сюжетін өзгертуге үйрету нәтижелі болып табылады (соңын жаңадан құрастыру, басқа ертегілердің персонаждарын қосу және т.б.). Модельдеу, атап айтқанда, ертегі сюжетінің сызбасын жасау, персонаждардың символикалық суреттерін пайдалану арқылы баланың қиялын жаңа арнаға бағыттауға болады(Л.А.Венгер, О.М.Дьяченко).

Ережесі бар ойындар – балаларды оқыту және тәрбиелеудің белгілі міндеттерін шешу үшін халықтық немесе ғылыми педагогикамен арнайы жасалған ойындардың ерекше тобы. Бұл ойынның міндетті түрдегі компоненті болып табылатын, дайын мазмұны, белгіленген ережелері бар ойындар. Білім беру міндеттері баланың белгілі бір тапсырманы орындау

Білім беру міндеттері сипатына қарай ережесі бар ойындар екі үлкен топқа бөлінеді – дидактикалық және іс-қимыл ойындары, олар, өз кезегінде, түрлі негіздемелерді ескере отырып, классификацияланады. Сонымен, дидактикалық ойындар мазмұнына (математикалық, табиғаттану, сөйлеу және т.б.), дидактикалық материалына (заттар және ойыншықтармен ойнау, үстел-баспалық, сөздік) қарай бөлінеді.

Іс-қимыл ойындары қозғалу дәрежесі (аз, орташа, көп қозғалыс ойындары), басыңқы қимылдар (секіру, жүгіру және

т.б. элементтері бар ойындар), ойын барысында пайдаланылатын заттар(допты, лентаны, құрсауды пайдаланып ойнау және т.б.) бойынша жіктеледі.

Дидактикалық және іс-қимыл ойындары арасында ойыншылар рөлдерді орындайтын сюжеттік ойындар («Мысық-тышқан», «Базарлық дүкені») және сюжетсіз («Сиқырлы таяқ», «не өзгерді?» және т.б.) ойындар бар.

Ережесі бар ойындарда баланы ойын үдерісі, ойын әрекеттерін орындау, нәтижеге жету, жеңу ынтасы қызықтырады. Алайда бұл ойын үрдісі белгілі бір міндетпен жанамаланған (суреттерді жай ғана реттеп қою, жұбымен орналастыру, белгілі сипаты бойынша іріктеу; жай қашпау, түлкіден қашу). Ал ол болса, бала мінез-құлқын еркін, ереже түріндегі ойын шарттарына тәуелді етеді.А.Н.Леонтьевтің әділ атап өтуінше, ойын ережесін игеру – өз мінез-құлқын игеру дегенді білдіреді. Бала ережесі бар ойындарда өз мінез-құлқын басқаруға үйренетіндігі фактісі, олардың тәрбиелік маңызын анықтайды.

Моральды дамыту тұрғысында Д.Б.Эльконинережесі бар ойындарда қос міндеті барларды ерекше бөлді. Сөйтіп, лапта ойнау барысында бала, допты қағып алып, алдында «шығарылған» ойыншыны ойынға шақыра алады. Ол дегеніміз, ойындағы мінез-құлық екі міндетпен бағытталады: доптан

кубиктерді жинауға көмектес». Жолдастық ынтымақтастықтыосындай нұсқаулармен тәрбиелеу қиын. Ережесі бар ойындар – басқа мәселе, олар қатысушылардан өзара көмектесуді талап етеді, әсіресе егер олар әрекет етіп, командамен сайысқа түсіп жатса («Кімнің буыны үйде тезірек соғады?», эстафета-ойындар).

Ережесі бар ойындар әр қатысушыға өз әрекеттері мен олардың нәтижелерін басқаларының әрекеттері және олардың нәтижелерімен салыстыруға мүмкіндік береді (Сережа өте епті – ұстағышқа оны ұстап алу қиынға соғады; Саша ережені жиі бұзады, ол туралы айтсаң, дауласады, әділ ойнамайды; мен допты нашар қағып аламын және көп өсімдіктерді білсем де, «Өсімдіктің атауын ата» ойынында ұтылып қаламын). Баланың өзінің әректтері мен басқа да ойыншылардың әрекеттерін өзіндік бағалауға тырысуы құнды (ересектер жасайтын әрекеттің басқа да түрлерінен айрықша).Сөйтіп, ережесі бар ойындар мектеп жасына дейінгі балаларға өзара бағалау және өзін-өзі бағалау қабілетін дамыту үшін қолайлы.

Бала өзіне қызықты, жарқын, эмоционалды боялған ойынның нақты жағдаятында өз ағаттықтарын, талапқа сай еместігін көріп, оны салыстырмалы түрде түсінсе, онда жақсырақ болу ынтасы туады, яғни өзін-өзі жетілдіру талпынысын оятады.Сондай-ақ, ойындағы нәтиже де (епті, зерек болып, мозаикадан айшық тікті) оны өзінің және басқа да балалардың