Әдебиеттанудың жанама салаларының

26 
мәтіндердің мазмұнын талқылау. Текстология палеография, биб-
лиография, археография, әдеби шығармашылық психологиясы
деректеріне сүйенеді.
Текстологиядағы негізгі әдіс - филологиялық талдау ең ал-
дымен әдеби мәтіннің канондық түрін жасау, шығарманың жа-
зылған, жарияланған мезгілін, әдеби деректердің өмірдегі негізін 
анықтау мәселелеріне молынан көңіл аударды. Текстология көр-
кем шығарманың белгілі барлық нұсқаларын салыстыра отырып, 
канондық мәтінді қалыптастырады. Қайта-қайта басылу кезінде 
кеткен қатеден, кейде бастырушының немесе айтушының әдейі 
өзгертуіне байланысты бастапқы қалыптан өзгерген әдеби шы-
ғарма мәтінінің алғашқы нұсқасын қаз-қалпына келтіру үшін 
көптеген текстологиялық зерттеулер жүргізуге тура келеді. 
Барлық нұсқаларды салыстыру, кейін енген өзгерістерден, қоспа-
лар мен қателерден арылту, анық-қанығын айқындау нәтиже-
сінде алғашқы түпкі нұсқа, яғни канондық мәтін қалыптасады.
Текстология сонымен бірге шығарманың кімге тиесілі еке-
нін, автордың бүркеншік есімдерін анықтайды, шығарманың 
түрлі нұсқаларын салыстыру арқылы мәтіннің қысқарған, қосыл-
ған тұстарын, басылу кезінде кеткен емле қателерін, яғни бай-
қалған айырмашылықтардың себебін анықтайды. Әдеби шы-
ғарманың текстологиясы ғылыми және практикалық мақсаттар-
мен тығыз байланысты.
Текстология терминін алғаш рет В.В.Томашевский
1
қол-
данды. Орыс әдебиеттануында текстология мәселелерін қамты-
ған теориялық сипатта іргелі зерттеулер көп жазылды
2
. Осы са-
ланың қалыптасуына ғалым Д.С.Лихачев көп еңбек етті.
3
Текстологиялық талдау мәтіннің тарихи-әдеби және мә-
дени-тарихи контекстпен байланысын анықтауды, зерттелетін 
1
Томашевский В.В. Писатель и книга: Очерк текстологии. 2-е изд. -М., 
1959.
2
Винокур Г.О. Критика поэтического текста. В кн.: О языке 
художественной лит.-. . -М., 1991.; Бахтин М.М. Проблема текста в 
лингвистике, философии и других гуманитарных науках // Бахтин М.М. 
Эстетика словесного творчества. М., 1979.;
 
Рейсер С.А. Палеография и 
текстология нового времени. -М., 1970;
3
Лихачев Д.С. Текстология. На материале русской литературы Х–XVII 
веков. 2-е изд., перераб. и доп. -Л., 1983.

27 
шығарма мәтінінің барлық өзгерістерін тіркеуді, осы автордың 
басқа да шығармаларын айқындап, аталған шығарманың басқа 
шығармаларға ықпал-әсерін іздеуді, шығарманы тұтастық ретін-
де зерттеуді, мәтін өзгерістері туралы түйінді ой, қорытынды 
жасауды қамтамасыз етеді. 
Текстология - қазақ әдебиеттануында кенжелеу дамыған 
ғылыми сала. Текстология ғылымының қалыптасу жолын, даму 
тарихын, табиғаты мен болмысын қарастыратын оқулықтар, 
аударма кітаптар, зерттеу еңбектерін жазу - күн тәртібіндегі 
өзекті мәселелердің бірі. Соңғы жылдары жеке ақын, жазушы-
лардың толық шығармалар жинақтарын жариялау, баспадан шы-
ғару бағытында текстологиялық талдаулар жасау, ғылыми түсі-
ніктер беру үрдісі қалыптасуда. Абай шығармаларының тексто-
логиясын жасауда, М.Әуезов шығармаларының елу томдық 
жинағын жариялау бағытында суреткерлер туындыларына келелі 
текстологиялық талдаулар жасалып, ғылыми түсініктер берілді. 
М.Әуезовтің әр жанрдағы шығармаларының мәтініне дәйекті 
зерттеу жасау нәтижесінде олардың белгілі барлық нұсқалары 
жариялануда.
«Мәдени мұра» бағдарламасы аясында М.О.Әуезов атын-
дағы Әдебиет және өнер институты ұжымы «Бабалар сөзі» се-
риясымен қазақ халық әдебиетінің жүз томдық жинағын жа-
рыққа шығару жұмыстарымен айналысып, қазақ халық ауыз әде-
биеті үлгілерінің барлық варианттарын, нұсқаларын қарастырып, 
оларға типологиялық, салыстырмалы-тарихи зерттеулер мен 
текстологиялық талдаулар жүргізуде.
Историография (Тарихнама) - әдебиеттану ғылымының 
даму тарихын зерттейді. Әдебиет тарихының, әдебиет теориясы 
мен сынының даму тарихы турасындағы материалдар жинағы 
историографияны құрайды. Әдебиеттану историографиясы ар-
наулы пән ретінде жете дамымаған. Алайда әдебиеттану сала-
сынан жазылған кез келген диссертацияда зерттеу тақырыбы 
бойынша барлық сыни әдебиеттерге талдау жасалған арнайы 
бөлім болады. Бұл пән гуманитарлық білім аясында жаңалық 
ашу мүмкіндігінің бар екенін (мысалы, М.Бахтин ортағасырлық 
күлкі мәдениетінің тұтас әлемін ашты) және әдебиет тарихында 

28 
айтылған пікірлердің барлығы объективті емес, зерттеушілердің 
жеке көзқарасына да тәуелді екенін мойындау мақсатында қажет. 
Библиография – көркем әдебиет пен әдебиеттану ғылымы 
бойынша еңбектер мен зерттеулер туралы ақпарат, мәлімет бере-
тін ғылыми сала. Библиография – таңдаулы көркем шығармалар 
мен әдебиет туралы ғылымға байланысты көрсеткіштер мен 
анықтамалар, сілтеме, шолулар жиынтығы.

жүктеу/скачать 1.56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: