С. Ж. Асфендияров атындағЫ
жүктеу/скачать 2.37 Mb.
|
Мемлекеттік Ту – мемлекеттің өзіне тән ресми белгілерінің бірі болып табылады. Мемлекеттік ту мемлекеттік аппараттың, мемлекеттік мекемелер мен ұйымдардың ғимараттарына, шет елдердегі елшіліктер мен консулдықтарда, кемелерде т.б. жерлерде көтерілетін арнаулы белгі. Ту – ортасында шұғылалы алтын күн астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген, сабының тұсында ұлттық өрнек нақышталған тік жолағы бар көгілдір түсті мата. Тудың біркелкі көгілдір түсі бірігу идеясын білдірумен қатар, әрқашанда бейбітшіліктің, тыныштық пен жарқын болашақтың белгісі саналатын бұлтсыз ашық аспанды еске салады. Геральдика тілінде көк түс пен оның реңктері адам бойындағы адалдық, тазалық, үміт сияқты қасиеттеріне сәйкес келеді. Шұғылалы алтын күн тыныштық пен байлықты бейнелесе, қыран бүркіт бейнесі – дарқандық пен қырағылық, еркіндіктің, тәуелсіздіктің, биіктіктің белгісі. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік туының авторы – суретші Шәкен Ниязбеков. Біз мемлекеттік рәміздерді және ұлттық теңгемізді құрметтейміз. Себебі, мемлекеттік рәміздер – тәуелсіздіктің үлкен бір белгісі, әрі халық үшін ХХ-шы ғасырдағы үлкен жетістік. б) мәтінді аударып, мәтінге жоспар құрыңыз.
Аз, асық, ақ, бақ, без, біз, ер, жас, жат, мін.
Мол, шаршау, мақсат, жаға, мақұлдау, қамығу, көп, тоқтату, ұрсу, сәлемдесу, қажу, жанында, сүйеніш, зерігу, есею, сеіру, әдейі, мұрат, аялдау, титықтау, ырғу, өңір, сауық, дәм, шама, аяу, таяныш, шалдығу, қасақана, ер жету, жекіру, қоштасу, амандасу, есіркеу, мөлшер, тамақ, қоныс, ұсақ, жиек, сайран, дем алу, жаны ашу, мұңаю, сылтау, майда, болдыру, тағам, нарық, мекен, аймақ, баға, ас, қасында, жай, желеу. 3-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударып, жазыңыз. Наша республика – демократическое, светское и унитарное государство, в которой обеспечивается равноправие всех граждан, проживающих в ней. как демократическое государство Казахстан признает высшей ценностью человека, его жизнь, свободу и права. 4-тапсырма. Төмендегі сөздердің ішінен антонимдерін іріктеп алыңыздар да, қалғандарының антоним бола алмайтынын түсіндіріңіздер. Ақылды, үнемді, ұйқылы, талапты, өжет, ақымақ, пайдалы, ояу, өң, тұр, отыр, ұйқысыз, ынжық, талапсыз, ақылсыз, түс, отырма, зиян, пайдасыз, шын, жіңішке, жұмсақ, тұйық, өтірік, қатты, жуан, жіңішке емес, өтірік емес, ашық, берік, осал, кес, кеспе, ақырын, тез, жылдам, жай, қыбырсыз, аш, ашпа, жап, жаппа. 5- тапсырма. Берілген сөз тіркестерін қатыстырып, сөйлем құрап жазыңыз. Подобный сердцу герба, крылатый скакун, духовное богатство, вера в будущее, светлая мечта, образ казахского народа, путеводная звезда, золотое солнце, знак верности и надежд, щедрость и зоркость, орнаментное украшение, честность и верность. 6-тапсырма. Әнұранның мазмұнын түсініп жаттап алыңыз.
Тестілер: 1.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нышандары туралы» Жарлығы қашан шықты? а)+ 1996 жылы, 24 қаңтарда ә) 1997 жылы, 25 наурыз б) 1991 жылы, 1 ақпан в) 1992 жылы, 2 шілде 2. Елтаңбаның төбесінде не бейнеленген? а) барыс ә) ай
б)+ жұлдыз в) аспан
3. Антоним дегеніміз .... а) мағынасы жуық сөздер ә) мағынасы қарама-қарсы сөздер б) мағынасы алшақ сөздер в) бірдей сөздер 4. ҚР Мемлекеттік туының авторы кім? а)+ Шәкен Ниязбеков б) Мұхтар Шаханов в) Мұхтар Әуезов 5. ҚР Мемлекеттік елтаңбасының авторлары кімдер? а) Шәмші Қалдаяқов, Шоқан Уәлиханов ә) +Жандарбек Мәлібеков, Шота Уәлиханов б) Нұрсұлтан Назарбаев, Кәрім Мәсімов в) Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев 6. ҚР Мемлекеттік әнұранның әнін жазған кім? а) Шота Уәлиханов ә) Жандарбек Мәлібеков б)+ Шәмші Қалдаяқов в) Жұмекен Нәжімеденов 7. Әнұранның сөзін жазған кім? а) Шәмші Қалдаяқов, ә) Жандарбек Мәлібеков, Шота Уәлиханов б) Нұрсұлтан Назарбаев, Кәрім Мәсімов в) +Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев
а)+ мәңгілік өмір, шексіз даму ә) отанды сүю б) табиғатты аялау в) рухани байлық
а) +шаңырақ ә) есік б) дала
в) үй 10. Шұғылалы алтын күн нені бейнеледі? а) алтынды ә) аспанды б) +тыныштық пен байлықты в) көңіл-күйді
а) путеводная вода ә) путеводная луна б)+ путеводная звезда в) путеводное небо
а) +қанатты пырақ ә) қанатты бүркіт б) қанатты ит в) қанатты жұлдыз
1. Мемлекеттік рәміз. 2.мен. 3.паш етеді. 4.тәуелзідігі. 5. мемлекеттің 6.егемендігін.а)+ 1.5.4.2.6.3. ә) 2.5.6.4.3.1. б) 6.5.4.2.1.3. в) 3.2.6.5.4.1 14. Ұлттық теңге қай жылы дүниеге келді? а) 1995ж. 15 қараша ә 1993 ж. 15 қараша б) 1991ж. 17 қараша в) 1992 ж. 18 қараша 15. Тудың ортасында не бейнеленген? а)+ қыран бүркіт; күн ә) ай, өрнек б) жұлдыз, лашын в) аспан, жұлдыз
а)+ орнаментное украшение ә) золотое руно б) золотое солнце в) серебренное украшение
а) қатты
ә) жұмсақ б) зерек
в) жуас 18. Жоғары, жұп, ілгері сөздерінің антонимін көрсетіңіз. а) ал, сал, бар ә) төмен, тақ, кейін б) шық, сол, кір в) қой, таста, қос
11. Әдебиеттер: 1.Ж.Т.Исаева, А.Е.Тәттібаева. Қазақ тілі. 2011ж. 15-20 беттер. 2.Ш.Бектұров, А.Бектұрова Қазақ тілі для начинающих. Алматы, 1994ж.
ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН СТУДЕНТТІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ АТҚАРАТЫН (ОСӨЖ) ЖҰМЫСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ Тақырыбы: Қазақстандағы тарихи ескерткіштер (Арыстан Баб кесенесі, Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Айша Бибі кесенесі ) 2012 ж.
Әдістемелік нұсқау кафедра мәжілісінде қаралды №____хаттама «_____»___________20____ ж. Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент_______С.Қ.Суатай 1. Сабақтың тақырыбы: Қазақстандағы тарихи ескерткіштер (Арыстан Баб кесенесі, Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Айша Бибі кесенесі ) 2. Мақсаты: Студенттерге тарихи ескерткіштер жайлы мәлімет беру, тұрақты сөз тіркестеріне мысалдар келтіре отырып,практикалық жолмен меңгерту,мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету,түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру. 3. Міндеті: Қазақ тілінде тарих бойынша өз ойларын жеткізу, тарихи ескерткіштер туралы мәлімет алу, жаңа сөздер мен сөз тіркестерін меңгеру, қазақша өз ойын тиянақты түрде жеткізу, сауатты жазуға үйрену. 4. Негізгі ұғымдар: 1.Қандай мейрамдарды білесіз? 2.Наурыз мейрамы туралы не білесіз? 3.Сөздің ауыспалы мағынасына мысал келтіріңіз 4.Құрбан айт туралы айтыңыз. 5.Сөздің тура мағынасына мысал келтіріңіз. 6. Арыстан Баб кесенесі қай жерде орналасқан? 7. Қожа Ахмет Иассауидың ұстазы кім? 8. Айша Бибі кесенесі қай ғасырда салынған? 9. Орта ғасырлық сәулет өнерінің ескерткіштерін атаңыз. 5.Сабақ өткізу жоспары: А) Ұйымдастыру (2-3 минут). Ә) Үй тапсырмасын сұрау (45-48 минут). Б) Жаңа сабақты түсіндіру. -Мәтін бойынша жұмыс (60-65 минут). Жаңа сөздермен. Сөз тіркестерімен жұмыс істеу, оқылым, мәтін бойынша сұрақтарға жауап, салыстыру жүргізу, аударма жұмысын жасату. -Грамматикалық тақырып бойынша жұмыс (25-30 минут). -Жаңа сабақты қорыту (10-15 минут). В) Студенттердің білімін бағалау (2-3 минут). 6. Өткізу түрі: Тәжірибелік 7. Білім берудің және оқытудың эдіс- тәсілдері: Жаңа сөздермен, сөз тіркестерімен жұмыс істеу, оқылым, грамматикалық тапсырмалар, сұхбат құрғызу, салыстыру, аударма жұмысын жасату, жағдаяттық тапсырма тесттік бақылау. 8. Көрнекті құралдар: Кестелер, суреттер, көркем суретті кітаптар, аудиодиск. 9. Тапсырмалар 1-тапсырма. Мына тұрақты сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыз. Работать спустя рукава,за тридевять земель,золотые руки,бежать сломя голову,улыбка до ушей, говорить сквозь зубы, как кот наплакал, капля в море, светлая голова, у черта на куличках, делать скрепя сердце, чувствовать себя не в своей тарелке, сидеть как на иголках, душа в пятки ушла,ком в горле, камень с души упал. 2-тапсырма. Төбедегі берілген тұрақты сөз тіркестерінен сөйлем құраңыздар. 3-тапсырма. Мәтінді оқып, түсінгендеріңізді айтыңыздар. Қазақстанның тарихи ескерткіштері (Арыстан баб кесенесі, Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Айша бибі кесенесі) Арыстан баб кесенесі көне Отырар жеріндегі сәулет өнері ескерткіші. Түркістан жерін мекендеуші халықтардың арасында мұсылман дінін таратушы Қожа Ахмет Иассауидің ұстазы болған. Халық Арыстан бабқа әулие деп сыйынған. Сондықтан зиярат етушілер бейсенбі сайын әулие басына түнеп, ғибадат етеді. Ел арасында «Арыстан бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле» деген ұлағатты сөз бар. Сондай – ақ, «Сайрамда бар сансыз баб, Отырарда отыз баб, Түркістанда түмен баб, ең үлкені – Арыстан баб» делінеді. Арыстан баб кесенесі дәлізхана, мешіт, азан шақыратын мұнара сияқты жеке бөлмелерден құралған. Кешеннің ең көне бөлігі – қабірхана. Қазір де оның едені басқа бөлмелермен салыстырғанда едәуір биік, Қабір үстіне алғашқы белгі ХІІ ғасыр шамасында салынған. Арыстан баб кесенесі ХХ ғасырдың басында жергілікті халықтың қаражатымен күйдірілген кірпіштен (ауданы – 35х12 м, биіктігі – 12 м), бұрынғы Меккеге қараған есігі Түркістанға, Әзірет Сұлтанға бағытталып, солтүстік жағы кесене, оңтүстік жағы мешіт есебінде қайта жөнделеді. Дәліз – қақпа маңдайшасына мәрмәр тақта қаланып, бетіне hижра бойынша 1327 жыл, яғни соңғы құрылыс жүрген уақыт деп көрсетілген. Кесене мемлекеттің қорғауына алынған. Қожа Ахмет Иассауи кесенесі – орта ғасырлақ сәулет өнері ескерткіші. 1396 – 1399 жылдары Әмір Темірдің бұйрығымен Түркістан қаласында тұрғызылған. Қожа Ахмет Иассауи кесенесі – үлкен порталды – күмбезді мемориалдық құрылыс. Жергілікті сәулет дәстүрін жете меңгерген парсылық шеберлердің жобасы құрылысқа негіз етіп алынған. Кесене оңтүстік – шығыстан солтүстік – батысқа қарай созылып жатыр. Күйдірілген шаршы кірпіштен өрілген. Кесене жобасының ерекшелігі – онда Орталық Азия сәулет өнерінде бұрын – соңды ұшыраспаған шатыр жабу тәсілдері қолданылған. Ескерткіште күмбезді, аркалы элементтер мол. Сәулетші – шеберлер тек аркалы күмбезді жүйенің өзіне сан түрлі әдістерді қолданған. Қожа Ахмет Иассауи кесенесі мешіт, медресе қызметін де атқарған. Кесененің үш қабырғасының үстіңгі жағымен өтетін эпиграфтық фризде Құран Кәрім сүрелері мен аяттары жазылған. Жазулар көгілдір қышпен өрнектелген. Жазулардан «Алла», «Мұхаммед», «О, жарылқаушы», «Билік Аллада», «Алла менің әміршім», «hижраның 800 жылы» деген сөздерді оқуға болады. Қоладан соғылып, алтын, күміс жалатылған есік тұтқалары мен алты шырағдан да сәулет өнерінің інжу – маржандарының қатарына жатады. Бұларда оны жасаушы исфаhандық шебер Тәдж әд – Дин Изеддиннің есімі жазылған. Айша бибі кесенесі – ХІІ ғасырда салынған сәулет өнері ескерткіші. Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Айша бибі ауылында орналасқан. Айша бибі – тарихтан белгілі Қарахан батырдың әйелі. Күмбезді сол Қарахан салдырған. Бірақ кесенені салған сәулетші туралы нақты дерек жоқ. Айша бибі кесенесінің іргетасынан бастап есептегенде 3,4 м биіктіктегі бағаналарға араб әрпінде жазуы бар белдеу жүргізілген. Солардың бірінде «күз, бұлттар, дөңгеленген дүние...» деген сөздер араб әрпімен жазылған. Кесене қабырғаларының қалыңдығы – 80 см. Ол үш бөліктен: ішкі жағынан күйдірілген кірпіштен қаланған, ал сыртқы жағынан оюлы әшекейлі плиталармен қапталған, сонымен бірге саз балшықпен және жарамсыз плиткалардың сынықтарымен толтырылған қабырға ортасындағы кеңістіктен құралған. Ұсақ плиталардың шырмауық өрнегіне 60 түрлі әшекей қолданылған. Қашаумен үңгіп жасалған бұл оюлар бір-бірімен қиюласып, кесененің мақсатына лайық сәулеттік сипат, композициялық шешім тапқан. Кесене құрылысынан темір дәуіріндегі сәулет өнерінде үлкен орын алған порталды-тақталы дәстүр айқын аңғарылады. Айша бибі кесенесі республикалық маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштердің тізіміне енгізіліп, мемлекет қорғауына алынған. 4-тапсырма.Мына мақал-мәтелдерден мәтінге лайықтысын табыңыз. Мезгілі жетсе, мұз да ерір. Жақсы жолдас ерттім дегенше, жарты жолдан өттім де. Өзіңді зор тұтпа, өзгені пір тұтпа. Жақсымен жолдас болсаң,жетерсің мұратқа. Апама жездем сай. Көптен көрген ұлы той. Ережесіз ойын жоқ. Қашпақ болсаң – зымыра. 10. Бақылау(тестілер,ситуациялық тапсырмалар, сұрақтар т.б.) Тест тапсырмалары: 1. Арыстан Баб кесенесі қай қалада орналасқан? а) Отырар ә) Түркістан б) Қызылорда в) Ақмола г) Қарағанды 2. Қожа Ахмет Иассауидің ұстазы? а) Арыстан Баб ә) Абай Құнанбайұлы б) Айша Бибі в) А.Байтұрсынұлы г) Ш.Құдайбердіұлы 3. Айша Бибі кесенесі қай ғасырда салынған? а) ХІІ ғ ә) ХІІІ ғ б) ХІХ ғ
в) ХІ ғ г) ХХ ғ
4. “Төбе шашы тік тұру” деген тұрақты сөз тіркесінің мағынасын табыңыз. а) күлу
ә) ойнау б) шошу
в) күрсіну г) ойлау
5. Орта ғасырлық сәулет өнерінің ескерткіші? а) Қожа Ахмет Иассауи ә) Айша Бибі кесенесі б) Арыстан Баб кесенесі в) дұрыс жауап жоқ г) Түркістан кесенесі 6. Арыстан Баб кесенесі нешінші жылдан бастап мемлекет қорғауына алынды? а) 1348
ә) 1765 б) 1377
в) 1245 г) 1346
7. Айша Бибі кесенесінің іргетасынан бастап есептегенде...... . а) 3.4 м
ә) 6.7 м б)5.6 м
в)8.1 м г) 6.3 м
8. Фразеологизмдерге нелер жату мүмкін? а) одағай сөздер ә) өлеңдер б) мақалдар в) мәтелдер г) шығармалар 9. Қожа Ахмет Иассауи кесенесі қандай кірпіштен жасалған? а) Күйдірілген кірпіш ә) Мәрмәр кірпіш б) Күйдірілмеген кірпіш в) қызыл кірпіш г) ақ кірпіш 10. Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің салынған жылдары? а) 1345
ә) 1396 - 1399 б) 1356 - 1498 в) 1396 – 1356 г) 1256 - 1367 11. Қожа Ахмет Иассауи кесенесі кімнің бұйрығымен салынды? а) Әмір Темірдің ә) Арыстан Баб б) Айша Бибі в) Әбілқайыр г) Кенесары Қасымұлы 12. Айша Бибі кесенесі неше бөліктен тұрады? а) 2
ә) 3 б) 5
в) 4 г) 7
13. «Архитектура» сөзінің қазақша баламасы. а) Ескерткіштер ә) Сәулет б) Зиярат в) Күмбез г) Құрылыс 14 “Алыс” деген сөзге қандай фразеологизм сәйкес келетінін белгіленіз. а) мандай тер ә) ит өлген жерде б) ата жолын қуу в) табан ақы г) жел аяқ 15. Түркістан қаласында орналасқан кесене. а) Арыстан баб ә) Райымбек ата б) Айша бибі в) Ахмет Яссауи г) Қарахан кесенесі 16. Айша бибі кесенесінің қабырғаларының қалыңдығы қанша? а) 80 см
ә) 90 см б) 100 см в) 150 см г) 200 см 17. Қожа Ахмет Яссауидің ұстазын көрсетіңіз. а) Жүсіп Баласағұни ә) Аристотель б) Арыстан баб в) Махмұд Қашқари г) Әл-Бируни 18. Айша бибі кесенесі нешінші ғасырда салынды? а) VIIIғ ә) Xғ б) IXғ
в) XIғ г) XIIғ
19. Тұрақты сөз тіркестері неше тіркеске бөлінеді? а) 3
ә) 5 б) 2
в) 6 г) 4
20. Қайсы кесененің қабырғасында Құран Кәрім сүрелері мен аяттары жазылған? а) Арыстан баб ә) Ахмет Яссауи б) Айша бибі в) Райымбек ата г) Қарахан баба 11.Әдебиет: 1. Исаева Ж.Т., Тәттібаева А.Е. Қазақ тілі. Алматы, 2011 ж.47-48 бб. 2. Ш.Бектұров, А.Бектұрова. Қазақ тілі (для начинающих). Алматы, 1994 ж.
ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН СТУДЕНТТІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ АТҚАРАТЫН (ОСӨЖ) ЖҰМЫСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ Тақырып: Тарихи тұлғалар 2012 ж. Әдістемелік нұсқау кафедра мәжілісінде қаралды №____хаттама «_____»___________20____ ж. Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент_______С.Қ.Суатай
1. Қазақ халқының қалыптасуына үлес қосқан адамдар туралы мәлімет беру. 2. Мәтін арқылы жаңа сөздер мен сөз тіркестерін, синтаксистік оралымдарды меңгерту. 3. Студенттердің назарын мәтіндегі басты оқиғаларға аудару. 3. Міндеті: 1. Мәтінде орыс тіліне аударту. 2. Мәтін бойынша қойылған сұрақтарға жауап беруге дағдыландыру. 3. Мәтінді қысқаша мазмұндай алуға машықтандыру. 4.Негізгі ұғымдар: Лексикалық тақырып бойынша: 1. Қазақ хандығының ірге тасын кімдер қалады? 2. Қасым хан қазақ хандығына қандай еңбек сіңірді? 3. Тәуекел, Есім хандар туралы не білесіздер? 4. Әз Тәукенің шығарған заңдары қалай аталады және онда қандай мәселелер қарастырылған?
Аударма жұмысын жасату, тест тапсырмаларын орындту, тапсырмалар мен жаттығу, жұмыстары, сұрақ-жауап. 8. Көрнекі құралдар. Кестелер, әртүрлі дәрілердің қорапшалары, карточкалар, рөлдік /іскерлік ойын түрлері. 9. Тапсырмалар Тарихи тұлғалар Тарихты жеке адамдар жасамаса да, сол тарихи кезеңге олардың ықпалы аз болмайды. Олар әр халықтың қалыптасуына, дамуына айтарлықтай үлес қосады. Қазақ халқының тарихында да ондай тұлғалар көптеп кездеседі. Бұл орайда қазақ хандығының құрылуына себеп болған Жәнібек пен Керей ханды айрықша атап өтуге болады. Олардың жеке хандық құруының себебі туралы дулат руынан шыққан тарихшы Мұхамед Хайдар былай деп жазады: «Дәшті-Қыпшақтың бұл кездегі әміршісі Әбілхайыр хан еді. Әбілхайыр Жошы әулетінен тараған сұлтандарға көп теперіш көрсетті, сондықтан олардың екеуі ─ Жәнібек хан мен Керей хан Моғолстанға ауып кетті». Керей мен Жәнібек сұлтандар қоғамдық-әлеуметтік өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық, ел тағдырана байланысты шешім қабылдады. Тарихшылар осы оқиға болған XV ғасырдың екінші жартысын (1456 ж.) қазақ хандығының құрылған кезі деп есептейді. Әрине, ешбір халық бір күнде құрыла салмаған. Өйткені, қандай да болмасын жаңа бір халықтың құрылуы ─ аса күрделі үрдіс. Қазақтарға жаңа рулардың қосылуы бұдан соңғы жылдары да жүріп жатты. Жаңадан құрылған қазақ хандығының іргесінің бекуіне Жәнібек ханның баласы Қасым көп еңбек сіңірді. Ол билік құрған кезде қазақ халқы өзінің осы күнгі мекен тұрағының негізгі аймақтарын біріктірді. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы және Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Ол көшпелі қазақ өміріне лайықталған заң шығарды. Халық бұл заңғы «Қасым ханның қасқа жолы» (Светлый путь Касым хана) деген атау берді. Бұл заң қазақ даласында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып, ережелер негізінде жасалды. Қасым ханның баласы Ақназар қазақ хандығының жағдайын жақсартып, ұлан-байтақ жерге ие болуына мүмкіндік жасады. Ол сыртқы жауларды жеңіп қана қоймай, қазақ халқының ішік саяси өмірінің нығаюына, басқа елдермен бейбіт сауда қатынасының жандануына үлес қосты. Қазақстанның оңтүстік өңірі үшін күрескен Тәуекел хан Ташкент, Андижан, Ақсу; Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Ол Бұқар қаласын қоршауға алған кезде жараланып, қайтыс болды. Онан кейін билік құрған Есім хан кезінде қазақ елінің ішікі саяси өмірі тұрақсыз болып тұрған еді, сондықтан ол ел басқаруға қажетті заң шығаруға мәжбүр болды. Ол шығарған заңда ханның, билер мен батырлардың құқықтары мен міндеттері көрсетілді. Бұл заң бойынша ханның билігі біраз шектелді, дегенмен ол бас қолбасшы болып қала берді. Басқа мемлекетпен бітім шартын жасау немесе соғыс ашу, сондай-ақ елші жіберу мәселелерін хан енді тек Мәслихаттың келісімі арқылы ғана жүзеге асыратын болды. Бұл заңдар жинағы халық арасында «Есім ханның ескі жолы» (Древний путь Есим хана) деген атқа ие болды. Қазақ халқының тәуелсіздігі үшін жоңғарлармен, Бұқар хандығымен тынбай соғысқан Есім ханды қазақ халқы аса құрметтеп «Еңсегей бойлы ер Есім» (Высокорослый Есим богатырь) деп атады. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап шығыстан көшпелі, жауынгер тайпалар одағы жоңғар хандығы қазақ жеріне шабуыл жасай бастады. Оларға қарсы соғыста Тәуке хан айрықша еңбек сіңірді. Тарихи деректерде айтылғандай, Тәуке ханның билігінде 80 мыңдай жауынгердің болуы, оның сыртқы және ішкі жаулармен күресте жеңістерге жетуіне мүмкіндік берді. Тәуке хан елдің бірлігін, ынтымағын ойлап, елдің ру-руға бөлінуін шектеуге бар күшін салды. Осы мақсатта ол ұлы жүзден Төле биді, орта жүзден Қазыбек биді, кіші жүзден Әйтеке биді шақырып, арнайы заң қабылдады. Бұл қазақ халқының этникалық, шаруашылық ерекшелігіне сай жасалған маңызды құжат болды. «Жеті жарғы» (Семь Установлений) деп аталатын осы заңда негізгі жеті мәселе (жер дау, отбасы заңдары, әскери заң, сот үрдістері, қылмыстық заң, құн төлеу, жесір дауы) қаралды. Әділдігі, көрегендігі және еліне істеген қызметі үшін халық Тәуке ханды «Әз Тәуке» деп құрмет тұтты. Сөздік теперіш көрсету - ел тағдыры – судьба страны күрделі үрдіс – сложный процесс іргесінің бекуі – укрепления границ жандану - возраждение сыртқы жаулар – внешние враги тұрақсыз – не стабильный шектелу – ограничиться билік - власть ынтымақ – солидарность қарату – подчинить көрегендік – дальнозоркость құрмет тұту – восславить, почитать маңызды - важный жүктеу/скачать 2.37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|