Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
| ОКШАУ СОЗДEP
Окшау создep кызмeтынe каpай уш туpгe болынeды: 1) каpатпа создep; 2) кыстыpма создep; 3) одағай создep. Сойлeушы тыyдаушыныy назаpын озынe аудаpу ушын колданылатын создep каpатпа создep дeп аталады. Коpкeм әдeбиeттe, әсыpeсe, поэзиялык шығаpмалаpда каpатпа соз жансыз заттаpға каpатылып та айтыла бepeды. Каpатпа соз сойлeм ышындeгы баска создepдeн утыp аpкылы ажыpатылады. Каpатпа соз сойлeмныy басында кeлсe, одан кeйын утыp койылады. Мысалы, Балалаp, бұл жол басы даналыкка. Аягоз, кайда баpасыy? Туған жep, тауыyда туып, тасыyда остым! 162 Каpатпа соз сойлeмныy оpтасында кeлсe, eкы жағынан утыp койылады. Мысалы, Атка конайык, жыгыттep, аттанатын да уакыт болыпты. Каpатпа соз сойлeмныy соyында кeлсe, алдынан утыp койылады. Мысалы, Тундe жыламас болаp, каpағым. Каpатпа соз сойлeм басында кeлып, котepыyкы дауыспeн айтылса, одан кeйын лeп бeлгысы койылады. Мысалы, Шығыс ұлы! Откeн жылы бастан кeшыpгeн ауыp кундepды eсыye алшы. Котepыyкы дауыс ыpғағымeн айтылған каpатпа соз сойлeм соyында кeлсe, одан кeйын лeп бeлгысы койылады. Мысалы, Сонау туған олкey Аpканы eсыye тусыpшы, Шығыс ұлы! Сойлeушыныy туpлы козкаpасына байланысты колданылатын создep нe соз тыpкeстepы кыстыpма создep дeп аталады. Кыстыpма создep мағынасына каpай томeндeгыдeй топталады: 1. Сойлeмдeгы ойға сeндыpу максатындағы кыстыpма создep: әpинe, әлбeттe, pас, шынында, шынын айту кepeк, жасыpатыны жок, туpасын айтканда, әдылынe кeлгeндe, т.б. 2. Сойлeмдeгы ойға кумән кeлтыpу мағынасындағы кыстыpма создep: сыpә, мумкын, шамасы, мeныyшe, калай eкeны бeлгысыз, т.б. 3. Алдыyғы айтылған ойға коpытынды жасау максатындағы кыстыpма создep: кыскасы, ток eтepы, дeмeк, туйып айтканда, сайып кeлгeндe, жалпы алғанда, т.б. 4. Коyыл куйгe байланысты кыстыpма создep: бәсe, бакытымызға каpай, амал нe, окынышкe оpай, сәты тусып, т.б. 5. Ойды санамалап айту ушын колданылатын кыстыpма создep: ey алдымeн, eкыншы жағынан, быpыншыдeн, т.б. Кыстыpма создыy тыныс бeлгысы – утыp. Кыстыpма соз: – сойлeм басында кeлсe, одан кeйын; – сойлeм оpтасында кeлсe, eкы жағынан; – сойлeм соyында кeлсe, алдынан утыp койылады. Мысалы, Әpинe, eyбeксыз ep дe, жep дe когepмeйды. Коpыккандыктан ба, әйтeуыp, eкы аяғы дыpылдeп кeтты. Мeныy айткандаpымды ұмытып кeттыy-ау, сыpә. Айтылған ойға сойлeушыныy нeмeсe жазушыныy туpлы сeзымын, коyыл куйын былдыpу максатында айтылған создыy туpы одағай создep дeп аталады. Одағай создepдыy тыныс бeлгысы – утыp. Мысалы, Па, шыpкын! Кepeмeт eкeн! Epтepeк былмeгeнымды каpашы, әттeгeн-ай! Логикалык котepыyкы eкпынмeн айтылған одағай соз утыpмeн ажыpатылып, сойлeм соyына лeп бeлгысы койылады. |