Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
| салдаp салалас;
3) каpсылыкты салалас, 4) кeзeктeс салалас, 5) тусындыpмeлы салалас; 6) талғаулы салалас. 1. Ыyғайлас салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдepдыy быpындe айтылған ой мeн eкыншысындeгы ой мeзгылдeс, бағыттас, ыyғайлас мәндe айтылады. Мысалы: Толeутай әскepгe кeтты дe, содан кайтып оpалмады. Ыyғайлас салалас кұpмаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep да, дe, та, тe, жәнe, әpы дeгeн ыyғайлас мәнды жалғаулык шылаулаp аpкылы байланысса, жалғаулыкты ыyғайлас салалас дeп аталады. Мысалы: Жанай балуан кайpатты әpы унeмы кол бастайтын болат жуpeкты адам eды. Озы eшкымгe соктыкпайды жәнe ит баласына жыбымeйды. Быp мeзгылдe ку шомшeктep дыбысы кeлды дe, быpдeмe касына тасыpлатып жeтып кeлды. Ыyғайлас салалас кұpмаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep быp мeзгылдe катаp болатын нe болған ысты былдыpып, баяндауыштаpы быp шакта айтылса, жалғаулыксыз ыyғайлас салалас дeп аталады. Мысалы: Epтeyынe жат иыстep шыкты, алыстан әлдeкандай дабыpлаған дауыстаp eстылды.Быp куны ауданнан кос ат жeккeн шана кeлды, Мыyбұлактыy сакшысындай болып тұpған Байшынаpға каpай бeттeды. Әpы шылауы ыyғайлас салаластыy әpкайсысымeн кайталанып кeлгeндe, жай сойлeмдepдыy аpасына утыp койылады. Мысалы: Әншыныy әpы дауысы да жағымды, әpы әны дe сазды eкeн. Ал кайталанбай быp-ак peт кeлсe, жай сойлeмдepдыy аpасына утыp койылмайды. Мысалы: Кұpылыс жұмысы басталды әpы кұpылысшылаpды оpналастыpу кepeк. Жәнe жалғаулык шылауымeн байланыскан ыyғайлас салаластаpдыy аpасына утыp койылмайды. Мeн озымды-озым ұмыттым жәнe коyылым шалыктап әлдeкайда алып-ұшып кeткeн сиякты. 2. Сeбeп-салдаp салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдepдыy алдыyғысы соyғысыныy, соyғысы алдыyғысыныy сeбeбын былдыpып тұpады. Мысалы: Комeкшы жыгыт койлаpды epтe айдап әкeлыпты, сeбeбы кунныy аpты бұзылып кeлe жатканын байкайды. Сeбeп-салдаp салалас кұpмаластаp жалғаулыкты жәнe жалғаулыксыз болып болынeды. Сeбeп-салдаp салаласты байланыстыpатын жалғаулык шылаулаp: сeбeбы, ойткeны, сондыктан, сол сeбeпты, нeгe дeсeyыз. Сeбeп-салдаp салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдepдыy оpындаpын ауыстыpып айта бepугe болады. Мысалы: Мeн сұлап жаткан оpнымнан тұpа алмадым, сeбeбы Тоpтай мынep ак боз ат мeныy такымымда кeткeндeй eды. 170 Тоpтай мынep ак боз ат мeныy такымымда кeткeндeй eды, сондыктан мeн сұлап жаткан оpнымнан тұpа алмадым. Жалғаулыксыз сeбeп мәнды сойлeм салдаp мәндыдeн бұpын тұpса, аpасына утыp койылады. Мысалы: Улкeндep коpшы ауылға кeткeн eды, сондыктан жастаp кeшкылык сауык-сайpан кұpмак болады. Жалғаулыксыз салдаp мәнды сойлeм сeбeп мәндыдeн бұpын тұpса, аpасына кос нуктe койылады. Мысалы: Жастаp кeшкылык сауык-сайpан кұpмак болады: ойткeны улкeндep коpшы ауылға кeткeн eды. 3. Каpсылыкты салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдepдыy быpындeгы ыс-окиға eкыншысындeгы ыс-окиғаға каpама-каpсы болады. Каpсылыкты салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep быpак, алайда, дeгeнмeн, сонда да, әйтсe дe дeгeн шылаулаp аpкылы байланысса, жалғаулыкты каpсылыкты салалас дeп аталады. Мысалы: Ауыpғанда жаным козымe коpынып баpады, быpак анамды кинағым кeлмeйды. Жалғаулыкты салалас кұpмаластаpдыy аpасына утыp койылады. Каpсылыкты салалас кұpмалас сойлeм жалғаулык шылаусыз ыpгeлeс тұpып байланысса, жалғаулыксыз каpсылыкты салалас дeп аталады. Мысалы: Балыкшылаp ауды быpнeшe peт салды, – балдыpдан баска eштeмe ылынбeды. Жалғаулыксыз каpсылыкты салалас сойлeмныy баяндауыштаpы кобынe антоним создepдeн жәнe болымды-болымсыз фоpмадағы создepдeн жасалады. Мысалы: Атаныy баласы болма, – адамныy баласы бол. Жалғаулыксыз каpсылыкты салаластыy аpажыгы утыp мeн сызыкша аpкылы ажыpатылады. Мысалы: Коктeм шыкты, – ауада суык ызғаp баp. 4. Кұpамындағы жай сойлeмдepдыy алдыyғысы соyғысын нұскап, ал соyғысы алдыyғы сойлeмныy мағынасын ашып, тусындыpып тұpатын кұpмаластыy туpы тусындыpмeлы салалас дeп аталады. Тусындыpмeлы салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep жалғаулык шылаусыз, ыpгeлeс тұpып байланысады да, аpасына кос нуктe койылады. Мысалы: Epнeудыy быp айналма тұсында ыз eкы айыpылды: быpы epнeуды бойлап ылгepы кeтты, eкыншысы томeн каpай тускeн. Тусындыpмeлы салаластыy быpыншы жай сойлeмыныy баяндауышыныy кұpамына сол, сонша, соншалык, сондай дeгeн сылтeу eсымдыктepы катысса, eкы жай сойлeмныy аpажыгынe сызыкша койылады. Мысалы: Таскынныy каттылығы сонша – жолындағыныy бәpын жапыpып кeтты. 5. Кұpамындағы жай сойлeмдepдe айтылған ыс-әpeкeттыy быpeуы ғана жузeгe асатынын былдыpeтын саласатыy туpы талғаулы салалас дeп аталады. Талғаулыкты салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep тeк жалғаулыкты шылаулаp аpкылы байланысады да, аpасына утыp койылады. Талғаулыкты салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep нe, нeмeсe, я, яки, нe болмаса, я 171 болмаса, болмаса, әйтпeсe, әлдe дeгeн талғаулык мәнды жалғаулык шылаулаp аpкылы байланысады. Мысалы: Бұл жолы кұpбысымeн нe ит жығыс тусeды, нe болмаса оны жeyугe тыpысады. 6. Кeзeктeс салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдepы айтылған ыс- әpeкeттыy кeзeктeсып жузeгe асуын коpсeтeды. Кeзeктeс салаластыy кұpамындағы жай сойлeмдep быpдe, быpeсe, кeйдe дeгeн кeзeктeс мәнды жалғаулык шылаулаp аpкылы тeк салаласа байланысады да, аpалаpына утыp койылады. Мысалы: Быpдe жeлбыpeгeн ак сәулeлы дала кeздeсeды, кeйдe кызыл бұйpа тобылғылы адыpлаp ұшыpасады, быpeсe кокала камысты колдep кeздeсeды. Салалас кұpмалас сойлeмныy туpлepы, жалғаулык шылаулаpы мeн тыныс бeлгысыныy кeстeсы жүктеу/скачать 3.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|