Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
EТЫСТЫКТЫY ШАК КАТEГОPИЯСЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
| EТЫСТЫКТЫY ШАК КАТEГОPИЯСЫ
Шак – eтыстыктыy нeгызгы катeгоpиялаpыныy быpы. Шак кимылдыy жасалып жатканын, кeлeшeктe жасалатынын, жасалып болғанын былдыpeды. Ыс-әpeкeттыy мeзгылгe, уакытка байланысын коpсeтeтын eтыстыккe тән катeгоpия шак дeп аталады. Шактыy уш туpы баp: 1) осы шак, 2) откeн шак, 3) кeлep шак. Осы шак ыстыy сойлeп тұpған уакытта болып жатканын коpсeтeды. Мағынасына каpай осы шак eкы туpгe болынeды: нак осы шак жәнe ауыспалы осы шак. Нак осы шак ыс-әpeкeттыy сойлeушы созымeн быp мeзгылдe оpындалып жатканын коpсeтeды. Нак осы шак кобынeсe отыp, тұp, жатыp, жуp калып eтыстыктepы аpкылы жасалады. Мысалы, окып отыp, кулып тұp, ойнап жуp, ұйыктап жатыp. Ауыспалы осы шак ыстыy, кимылдыy дағдылы туpдe болып тұpуын коpсeтeды. Ауыспалы осы шак тубыpгe косeмшeныy -а, -e, - й жұpнактаpы мeн жыктык жалғауыныy жалғануынан жасалады. Мысалы, жаyбыp жау-а-ды, кун куpкыpe-й-ды. Кeлep шак ыс-әpeкeттыy сойлeп тұpған мeзгылдeн кeйын оpындалатынын былдыpeды. Кeлep шактыy уш туpы баp: 1) болжалды кeлep шак, 2) максатты кeлep шак, 3) ауыспалы кeлep шак. Болжалды кeлep шак ыс-кимылдыy оpындалуын болжам туpындe коpсeтeды. Болжалды кeлep шак eтыстыктыy тубыpынe eсымшeныy - аp, -ep, -p жәнe болымсыз eтыстыккe -с жұpнағы жалғану аpкылы жасалады. Мысалы, куан-аp-сыy, жeт-ep-сыy, токы-p-сыy, айтпа-с, сындыpма-с, кeлтыpмe-с, окпeлeтпe-с, т.б. Максатты кeлep шакта ыс-кимылдыy оpындалуы максатты туpдe айтылады. Максатты кeлep шак -мак, -мeк, -бак, -бeк, -пак, - пeк жұpнактаpы аpкылы жасалады. Мысалы, тапсыp-мак, уйpeн-бeк, кeлыс-пeк, акылдас-пак, сұpан-бак, кeлтыp-мeк, т.б. Ауыспалы кeлep шак ыс-әpeкeттыy оpындалуын быpдe осы шактык, быpдe кeлep шактык мағынада коpсeтeды. Ауыспалы кeлep шак сол сойлeмдeгы мeзгыл мәнды создep аpкылы айкындалады. Мысалы, жүктеу/скачать 3.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|