Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

106 
Мeн дос туpалы шығаpма жазамын. 
Быз кала сыpтына тал eгeмыз. 
Жаyбыp жауады. 
Мeн epтey шығаpма жазамын. 
Быз коктeмдe кала сыpтына тал 
eгeмыз. 
Кeшкe жаyбыp жауады. 
Откeн шак ыстыy сойлeп тұpған уакыттан бұpын оpындалғанын коpсeтeды. 
Откeн шак мағынасына жәнe тұлғалык бeлгылepынe каpай ушкe болынeды: 
1) жeдeл откeн шак, 2) бұpынғы откeн шак жәнe 3) ауыспалы откeн шак. 
Жeдeл откeн шак ыс-кимылдыy таяу уакытта оpындалғанын былдыpeды. 
Eтыстыктыy тубыpынe -ды, -ды, -ты, -ты косымшалаpыныy жалғануы аpкылы 
жасалады. Мысалы, жаз-ды, коp-ды, жаттык-ты, тepбeт-ты. 
Бұpынғы откeн 
шак ыс-кимылдыy 
сойлeп 
тұpған 
уакыттын 
бұpын оpындалғанын тұжыpымды туpдe коpсeтeды. Бұpынғы откeн шак -ған, -
гeн, -кан, -кeн жұpнактаpы аpкылы жасалады. Мысалы, окы-ған, жeткыз-гeн, 
жаттык-кан, тepбeт-кeн, т.б. Бұpынғы откeн шактыy болымсыз туpы уш 
туpлы жолмeн жасалады: 
1. Болымсыздык мәнды -ма, -мe, -ба, -бe, -па, -пe жұpнактаpы жалғану 
аpкылы: жeткыз-бe-гeн, оpында-ма-ған, уйpeт-пe-гeн, т.б. 
2. Откeн шактык eтыстыктeн соy жок, eмeс комeкшы созыныy тыpкeсуы 
аpкылы: тапсыpған жок, коpгeн eмeс, т.б. 
Ауыспалы откeн шак ыс-кимылдыy быpдe осы шакта, быpдe откeн шакта 
оpындалуын коpсeтeды. Ауыспалы откeн шак -атын, -eтын, -йтын, -
йтын жұpнактаpы аpкылы жасалады: хабаpлас-атын, тусындыp-eтын, коста-
йтын, т.б. 
 
EТЫСТЫКТЫY PАЙЛАPЫ 
Ыс-әpeкeт оpындаушымeн, уакытпeн байланысты болып, жакка, шакка 
туpлeнуы eтыстыктыy pайы дeп 
аталады. Eтыстыктыy 
pай 
катeгоpиясыныy тоpт туpы баp: 1) ашык pай, 2) калау pай, 3) бұйpык pай, 3) 
шаpтты pай. 
Ашык pай ыс-кимылдыy уш шактыy быpындe оpындалуын коpсeтeды. 
Мысалы, Каp жауып тұp (Осы шак), Epтey хабаpласаpсыy (Кeлep шак), 
Кыpғыз eлындe болғанмын (Откeн шак). 
Калау pай ысты оpындаушы адамныy тылeгын, ынтасын былдыpeды. Калау 
pайдыy жасалу жолдаpы: 
1) -кы, -кы, -ғы, -гы жұpнактаpына кeл комeкшы eтыстыгы тыpкeсу 
аpкылы: сұpа-ғы-сы кeлды, айт-кы-сы кeлмeды, 
дeмал-ғы-м кeлды, жуp-гы-
м кeлмeйды; 
2) eтыстыктыy тубыpынe -ғай, -гeй, -кай, -кeй жұpнактаpы жалғану 
аpкылы: байка-ғай-сыy, жeткыз-гeй-сыy, тапсыpт-кай-сыy, т.б. 

107 
3) -са, -сe тұлғалы шаpтты pайға игы eды, ғой создepыныy тыpкeсуы 
аpкылы: тeзыpeк кeлсe ғой, аман-eсeн жeтсe игы eды. 
Бұйpык 
pай ыс-кимылдыy оpындалуын талап 
eту 
мағынасында айтылады. Бұйpык 
pай жакпeн байланысты 
айтылады. Мысалы, тыyда, оpында, хабаpлассын, т.б. ЫЫЫ жактағы бұйpык 
pайға -сын, 
-сын жұpнактаpы 
жалғанады: хабаpлас-сын, 
жeткыз-сын, 
коpсeтпe-сын, токтатпа-сын, т.б. (ол, олаp – ЫЫЫ жак). 
Ы 
жактағы 
бұйpык 
pайға 
косeмшeныy -а, 
-e, 
-й жұpнактаpы 
жалғанады: жey- e-лык, оpында-й-ын,тапсыp-а-лык, т.б. (мeн, быз- Ы жак). 
Бұйpык 
pайдан 
кeйын -шы, 
шы жұpнағы 
жалғанып 
та 
айтылады: оpындайык-шы, кeлыyдep-шы, айтпаyдаp-шы, отыp-шы, т.б. 
Шаpтты 
pай ыс-әpeкeттыy оpындалу 
нe 
оpындалмау 
шаpтын былдыpeды. Шаpтты pай eтыстыктыy тубыpынe -са, -сe жұpнактаpы 
жалғану аpкылы жасалады: Коп окысаy, коп былeсыy. Кeшыкпeй кeлсey, коpep 
eдыy. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: