Дәріс 6. Батыс саяси психологиясының бастауы

Элладада тәжірибе ғылымынын маңызы болды. Бірақ, дәл ежелгі Грекияда, саясаткерлерді ораторлар алмастырғанда ораторлық шеберлік саясаткердің әрекетінің міндетті және шешуші компоненті болды. Шешендік өнердің ең ұлы шеберлерінің бірі – Демосфен, саяси әрекеттің, топтың санасы мен эмоцияларына бағытталған әсерінің механизмдерін зерттеген алғашқы ғалым болған шығар. Бізге белгілі, Демосфеннің өзі саясатқа тәжірибе арқылы кірді. Оның туғанда сөйлеуінде кемшіліктер болғаны белгілі. Ол ораторлық шеберлікке үйрену үшін, теңіз толқынының шуынан дауысын естірту үшін, сағаттар бойы, аузын тастарға толтырып, жаттығатын. Осылайша ол өзінің күн күркірегендей,зілдей дауысына қол жеткізді және арнайы ойлау үшін жаттығу уақытын пайдаланып, ол түрлі топтың алдында сөз сөйлеу мен топтың кейбір ерекшеліктерін ашты.

Жеке алғанда, Демосфен екі типті топты ажыратқан. Бірінші топ, бұл «эмоцияларға берілген» топтар болды. Яғни олар, оратордың сөзін жиі сыңсыз қабылданғаннан, олардың алдында сөз сөйлеген саясаткерге ұқсас сәйкестендіру әсерін тудыру үшін, психологиялық жұқтыру механизмдерін жүргізу қажет деп есептеген. Осындай «иілгіш топтардың мысалы ретінде демосфен бүгінгі тілмен айтқанда, «рухы биік көсемдердің» алдында құрмет көрсетуге үйренген «тоталитарлы халықтарды» келтірген.

Екінші бір топ бұл, – «санаға иілгіш» топтар. Демосфенның айтуынша, бұл топпен саясаткер арасындағы қарым-қатынасты басқа тұрғы бойынша құрастыру қажет. Жеке алғанда, саясаткер олармен сұхбаттасқанда, оларға тән өздік ойлауға қабілетін сақтау үшін, логикалық мысал келтіру механизмдерін қолдануға міндетті. Мысалы, Демосфеннің тұжырымдауынша «афиндықтар өздігінше ойлап және пікір қорытуға үйренген, сондықтан олармен сезімдерге сөйлесудің пайдасы жоқ». Бұл, бүгінгі тілмен айтқанда, олардың логикалық шешімдерді өздігінше қабылдау қабілетін ескеріп, олармен ең әуелі рационалды сөйлесуге міндетті саясаткердің тілдесетін «демократиялық халықтары».

Саяси тәжірибеден, ежелгі Грекияда адамның саяси-психологиялық табиғатын қарастырғанда, негізінен, жалпыланған түрде екі дәстүрді бөлуге болады. Бір жағынан, басты «саяси қатысушылардың» мүмкіндіктерінің теңдігін қарастыратын «демократиялық» дәстүр, яғни, саяси үрдістің шын субъективтілерінің мүмкіндіктерін қарастыратын дәстүр туындайды. Басқа жағынан, саяси үрдістегі рөлдерін және басымдығын белгілі бір топ өкілдерінің, ашық жариялайтын «аристократиялық» (элитарлық) дәстүр нақты өмір сүрді.

Мысалы, Платон мектебінің көзқарастарында «аристократиялық» саяси дәстүр өте анық көрінген еді. Бұл грек ойшылын, жеке алғанда, билеушінің барлық жағынан шыңдалған түрі – «тақтағы философ» деп есептеген. Оның көзқарастарына қарағанда, барлық емес, тек белгілі адамдар ғана «нағыз» билеуші бола алады. Басқа адамдар (бәрі емес), мысалға, «жауынгерлер бола алады». Халықтың көпшілігі, саяси өмірге тіпті үйренбеген және лайық емес. Жоғары, яғни, «саяси», нақты айтқанда, рационалды-логикалық, «сананың» (жанның) интеллектуалды элементі тек билеуші топ өкілдерін де ғана басым, Платонда биліктің – иерархиялық «Республикасы» туындаған.

Аристотель, биліктің құлдырауына бағытталған жалпылық толқулар мен қақтығыстардың табиғатын түсіну жолында билік пен бағыну проблемаларының талдауына келуге әрекет етуге тырысқан алғашқы ойшылдардың бірі болды. Ол «көтерілісті бастайтын адамдардың көңіл-күйін» (яғни, психологиялық күйін) «билік үшін соғыстармен және саяси тұрақсыздықтармен» байланыстырған. Билікке жалпылық қарсы шығуларды зерттеп, былай тұжырымдаған: «Біріншіден, көтерілісті бастайтын тұлғалардың көңіл-күйін білу қажет, екіншіден, - олардың алдына қойған мақсаттарын және үшіншіден, саяси тұрақсыздықтар мен билік үшін күрестің себептерін білу қажет».

Осылайша, Аристотель кезеңінің өзінде шын саясатты түсіну үшін жалпылық психологиядағы өзгерістерді, оның ішінде, бағынышты күйден – бағынбайтын күйге ауысуы динамикасын зерттеудің қажеті болды.

Аристотель түрлі ғылымдар, соның ішінде, саяси психологияның дамуына көп жаңалық енгізді. Тек қазір, оған қазіргі өмірдің саяси шындығының негізінде оралып, біз қайтадан ойланып отырамыз: мысалы, онымен сипатталған басқарудың негізгі формалардының саяси-психологиялық құрамымен: тиранияның, аристократияның және демократияның. Ресейдің жаңа тарихын қарастырған дәрежесі жоғары зерттеушілердің айтуынша, бұрынғы кеңес көсемдерінің тираниясы, еркіндік және 80 жылдардың соңы – 90 жылдардың басындағы «охлократиядан» кейін нақты В. Путиннің «аристократиялық» режимі мұра етіп алып қалған, Б. Ельциннің «олигархиялық» режимі қалыптасты (мұнда айтылатыны – басқару мен билік жеке элементтерді құраластын және берілетін өзіне жақын «аристократтар» туралы айтылады). Осылайша, Аристотель бойынша демократияға күрделі ресейлік жол пайда болады.

Ежелгі Грекия дәл теориялық саяси психологияның көп мысалдарын береді. Әрине, қазіргі көзқарастарында алыс антикалық ойшылдардың тілі және зерттеу деңгейі түсінікті. Бірақ, ең маңыздысы басқа, антикалық кезеңнің өзінде саяси-психологиялық сұрақтар адамдарды белсенді алаңдатқан.

Егер, ежелгі грек ойшылдары, тек қана түрлі саяси-психологиялық феномендерді анықтаса,онда Ежелгі римде көшбасшылық феноменің өзі мен көшбасшылардың саяси - психологиясы саласындағы Плутарх пен Светонийдің ашылған жұмыстары пайда болды. Шынын айтқанда, ұлы саяси психологияның әрі қарай дауында, ХХ ғасырдың өзінде психологиялық өмірбаяндар тәсілі деп аталатын еді. Жарқын мысал ретінде бір ғана мысалды қарастырайық. Плутарх Гай Юлий Цезарьдің өмірін жазғанда былай деп келтірген: «Цезарь, провинциядан орала салып, консулдық қызметке орнығуға ойлайды. Ол Кросс пен Помпейдің бір-бірімен тағы тату еместігін көріп, біреуіне өтініш айтуымен, екіншісін өзіне жау етіп қойғысы келген жоқ, ол сонымен қатар, екеуінің қолдауынсыз жетістікке сенген жоқ. Сонда ол оларды татуластыруға кірісті, оларға өздеріне қарсы әрекеттермен тек Цицерондар, Катуллдар және Катондардың билігін күшейтетінін айтқан және олар, Кросс пен Помпей, достық одаққа біріксе, онда біріккен күштермен және бірегей жоспармен билейтінін ұғындырды. Осыдан ғылым тарихында, саяси айтқанда «фракцияға», яғни, жаушылдық одаққа «өзінше қарсы қоюшылық болатын «достық» ұғымы туындайды. Оларды үгіттеп және татуластырып, Цезарь барлық үшеуінен сенатты да, халықты да биліктен айырған мықты күшті жасады, және де істі жүргізгені сондай, анау екеуі бір-бірінің арқасында күшті тұлғалар мен билеушіліерге айналған жоқ, бірақ, оның өзі, Кросс пен Помпей арқылы Керике ие болды, және тез арады екеуінің қолдауы арқылы өте жарқын түрде консул атағына ие болды».

Бәрі түсінікті: достарымен жауларының психологиясын ескеріп, «бөлісте, белес» принціпі бойынша әрекет ет. Осылай, енді Плутарх бізге Цезарьдің әрекетінің нақты саяси – психологиялық моделін берді. Ол оның мақсат қоюшылығын және саяси стратегияны жарқын көрсетті, және оның жарқындылығы жоғарыда аталған психологиялық сәттерді ескеру арқылы іске асады.

Цицерон өзінің еңбектерінде, ораторлық шеберлік бойынша, «саяси ораторларға» ерекше мұқият психологиялық кеңес берген. Жеке алғанда, ол ораторлық нұсқау ретінде, сотта істі жеңуге құмар (қазіргі тілмен айтқанда, қорғаушыларға) былай деп жазған: «Талап етілетіні, төрешілер оратордың іске қандай көңіл-күймен келсе, олар сондай көңіл-күймен келгені жөн. Егер мұндай «көңіл-күй болмаса, онда төрешілердің көңіл-күйін оңғартып, ақылдың барлық күшін және ойларды төрешілердің не сезетінін, не ойлайтынын, не күтетінін, не қалайтынын, оларды неге ауыстыруға болатынын білу қажет».

Цицерон бойынша, оратордың сөзінің көбі тыңдаушылардың көңіл-күйін және оларды өзінің артынан ерітуге барлық амалдарды қолдануға бағытталуы тиіс. Оратордың - саясаткердің сөзі, оның есептеуінше, өте күшті және ыстық болуы қажет және де оратор басқаларды қоздыруға бағытталған саяси сөз, оратордың өзін тыңдаушыларға қарағанда көбірек қоздыруы тиіс деп Цицерон ескерткен.

Жалпы Ежелгі Рим саясаткерлері қолданбалы психология бойынша алысқа жетті – әсіресе, ораторлық шеберлік саласында одан маңыздысы сол уақыт авторлары саяси психологияны теориялық және методикалық (психологиялық өмір баяндар тәсілі) негіздерін жасауды бастаған.

Ұлы француз төңкерісі кезеңінен, оның өте көлемді болғанына және оған алапат көлемдегі өзінің саяси әрекеттерімен адамдардың қатыстырылумен, саяси психология енді зерттеушілер назарынан кете алмады және тек бір жалпы бейнелеулердің объектісі болып қала алмады. Дәл осы кезде ол тәуелсіз ғылымға айнала бастайды және де әлі де жеткілікті дәрежеге ие болмайды. Сәйкесінше, дәл осы уақыттан көптеген авторлар берілген ғылымның шын тарихының есептелуін санайды, бірақ оның дәрежесінің формализациясының ХХ ғасырдың екінші жартысында болғанына қарамастан.

Ұлы француз төңкерісі және одан кейін болған жағдайлар (жеке алғанда, өнеркәсіптік төңкеріс) саяси-психологиялық проблемалардың екі үлкен қабаттарына назар аударылды. Бір жағынан, сыртқа атқылап шыққан топтар психологиясы ерекше қоғамтанушылардың назарын аударды. Басқа жағынан, одан аз емес назарды саяси режимдер психологиясы аударды.

Көптеген зерттеушілер өз еңбектерінде топтық психологияның сұрақтарына назар салған, бірақ, кәсіби – психологиялық көзқарастан, «топтар» феномені және жеке алғанда, топтың әрекеті тек ХIХ ғасырдың аяғында ғана зерттелді. Бұл түсінікті: тарихи тәжірибені ғылыми санадан өткізуіне және алапат ғылыми шайқалуларды түсіну үшін уақыт қажет болды. Бұл зерттеу енді үш классикалық аттар – Г. Тард, Ш. Сигеле және Г. Лебонның аттарымен байланысты.

Г. Тард топты «жандандырылған бір нәрсе» деп зерттеген және оған осындай ерекше қасиеттер: «тым артық шыдамсыздық,...» өз керемет билігінің және топта болатын адамдардың «қозғыштығы» деп жазған. Ол саясатта кездесетін екі типті топты кездестірген: а) «назар салатын және күтетін» топ; ә) «әрекет ететін және белгілі талаптарды көрсететін» топ. Сол кезде әйгілі психологиялық теориялармен сәйкестендіріліп және рөлін біраз арттырып, әсіресе, «топтық инстинктер» рөлін, Г. Тард топты демондандырды және ең алдымен оның осы «жануарлық-демондық» қасиеттері, топтық әрекетті анықтайтын, қасиеттер арқылы жалпы саясаттағы психология рөлін түсінгісі келді. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл тым сыры ашық қиынның тым жеңілге өтудің редукционистік позициясы болды. Міне сондықтан Г. Тардтың аты саяси психологияның «негізін қалаушылардың» қатарында болса да, уақыт өтісі мен оның көзқарастары мен пікірлерінің айтылуы қысқарып бара жатыр.

Дәл сондай тағдыр ғылымда Ш. Сигелені де күтті. Бұл тіпті ойға қонымсыз, бірақ оның есімі барлық дерлік әлеуметтік және саяси психологияларға белгілі, бірақ, оның нақты жұмыстары, ешкімге мәлім емес және де, ол басқаға қарағанда, өте қызықты көзқарастармен ерекшеленеді. Мысалға, бұдан басқа, Ш. Сигеле «топтың интеллектуалдық тәртіпсіздігі және сан-сезімдік орташа деңгейлілігі ойлар мен сезімдерге өте алады». Оның пайымдауынша, топтағы барлық саяси-психологиялық үрдістер алғашқы кезекте «жеке тұлғаны өзінің көрінісіне ұқсатуға бағыттайтын және сезімдерді аятатын, адамдардың үлкен санына бағынышты». Ол өте нақты жағдайларды да білген, мысалы, егер, «сөйлеуші топты сабырға келтіремін десе, онда, нәтиже тіптен қарама-қарсы болады, қуылып шыққандар сөздерді естімейді, ал айқай, белгі, әрекет дұрыс түсіндірілмеуі мүмкін». Сәйкесінше, топтың әрекетін мақсатты түрде бақылау және басқару, мүмкін емес, деп санады Ш. Сигеле. Оның қорытындылауы бойынша, саясатта, «онымен тек келісу ғана қажет».

Ұмытылуға айналған Г. Тард пен Ш. Сигелемен топ әрекеті бойынша қаншама көп жаңалық ашылғанына назар аударайық. Ал олар осы туралы әйгілі Г. Лебонға қарағанда әлдеқайда ерте жазған. Бірақ, ғылым тарихының заңы осындай: кейінірек оның өзіне З. Фрейд тірелгендей, Г. Лебон да Г. Тардтың және Ш. Сигеленің жаңалықтарына тірелді: реферанттады, кей жерде пікірін ерекшеледі, және топтардың саясаттағы «мен» рөлінің зерттеуінің пирамидасының құрылуына негіз болып алынды және қолдады.

Аталған, Г. Лебонның есептеуінше, «психологиялық тұрғыдан топ, топ бірлігінің менталдық заңымен әсерінде ерекше бірегей ағзаны құрайды; топты құрайтын адамдардың ойлары мен сезімдері бір бағытта таралған». Г. Лебон топқа қосылған тұлғаның ерекшелік белгілірін бөліп шықты. Оларды нақтырақ келесі бөлімдерде қарастырайық. Ал қазір болса тек Г. Лебонның негізгі шешімін келтірейік: «Осылайша топтың құрам бөлігі шкаласы бойынша бірнеше қадам төмен түседі». Ең нақтысы, Г. Лебонның есептеушісіне, бұл саясатта, әсіресе, «ұжымдық әрекеттер талап ететін, яғни, жеке тұлғаны емес, «топтық адамды» - топта жүретін адамды қалайтын саясатта көрінеді. Мысал ретінде, Лебон «демократиялыққа» және ерекше саяси құрылым ретінде социализм мен саяси ойдың ағысына өз назарын аударды.

Дәл осы өзінің жұмыстарымен Г. Лебон саяси психологияда, оның тарихында ерекше орынға ие болды. Шынында, ол өте ерекше және тәуелсіз жанрдың негізін қалаушы болып табылады: саяси ойдың ағымдармен саяси режимдердің саяси-психологиялық зерттелуі. Өкінішке орай, осы жанр әрі қарай дамымай қалды. Г. Лебонның социализмді ұнатқан жоқ. Ол әлеуметтанушылар тайдыруға армандаған, элита тұғырларында нық тұрды. Бірақ, бұл оған өте білгір және жеткілікті объективті (әсіресе, бұл қазір, уақыт өте келе, әлемдік масштабта социалистік тәжірбиенің құлдырауынан кейін түсінікті болды) зерттеушіге айналуға бөгет болған жоқ.

Ол өте қатал жазған: «Төменгі қабаттардағы көре алмаушылық және жауыздық, жоғары қабаттар, билік өкілдерінде саяси процестерге қызығушылықтың болмауы, өте жоғары менменшілдік және ерекше байлық культі, ойшылдардың көңіл-күйінің құлазғуы – қазіргі кездегі көңіл-күйлер осындай». Қоғам осындай аптатты құбылыстарға қарсы тұру үшін өте қатаң болуы қажет». Әрине, оны мамандар даярлайды және Г. Лебон бұның саяси-психологиялық көзқарастан қалай болатынын біледі: «Ақылдың француз революциясы кезінде қандай жағдайда болғанын біз білеміз: өте сезімтал гуманитаризм, ол идиллия мен философтардың сөзімен басталып, жазалаумен аяқталады. Осы көңіл-күй, сырттан қарағанда, өте мейірбан, шындығында ол билеуші топтың әлсіреуіне әкелген қауіпті нәрсе...Халық тек оған көрсетілген, социалистік жолмен әрі қарай қозғалу кеңесі беріледі».

Г. Лебон бойынша, осындай анық және логикалық теорияға қарағанда өзімен «ақылдың күйін» көрсететін, социалистік ойлардың жұқпалылығы, артынан топты бұрынғы құрылысқа қарсы қоя алатын, бірақ оларды өз конструктивті құрылымды күшімен ұстай алмады. Осыдан өз кезінде КСРО-ны да шапшыған, социализмнің негіздік пародоксы туындайды. Топтың көтерілісі – бұл көбінде эмоциялар мен көңіл-күйдің жарылысы, олардың сипаты ұзақ емес деп санады Г. Лебон, және де ол өте дұрыс ойда еді.

Петроградта 1917 жылы болған төңкерістің белсенді қатысушысы С. Д. Лестивславский былай деп жазған: «Кеңес жиынында орныққан көңіл-күй басылған жоқ және депутаттар резолюцияны ақыры қабылдап, көп адам болып күтіп жатқан топқа, Екатериналық төрге араласқанның өзінде де. Сол кеште Таврикалық сарай көтерілістің бірінші күніндегідей дәл сондай дәрежеде толы еді және көзге өте анық түрде «сол кездегі» және «қазіргі» көңіл-күйдің үлкен айырмашылығы көрінген.

Топтың көтерілісіне әкелетін осындай алаңдаушылықтар, деструктивті әрекеттерді қолға алғанда, азая бастайды және соны топтық психологияның консервативті-қорғанышты құрылымы жеңе бастайды. Әрбір қырып-жоюшы, көтеріліске бағытталған талпыныс, уақыт өте келе бұрын бұзылғанның аздап болса да, бөлігінің қайта қалпына келтіру әрекеті болып табылады. Л. Д. Троцкий Г. Лебонның дұрыстығын растады. 1926 жылы ол күнделікті былай деп жазған: «Қазір пролетариат қазан төңкерісі кезіндегі және одан кейінге алғашқы жылдары болғанға қарағанда, төңкерістік перспиктивалар мен кең жалпылауларға аз бейім. Төңкерістік партия топтық көңіл-күйлердің түрлі өзгерісіне пассивті теңесе алмайды. Бірақ ол өзгерісті бейқам өткізе алмайды, өткені соңғысы өте терең тарихи тәртіппен туғызылған». Саясаткер мен саяси-психологиялық тәртіптің бағасын нақтырақ билейік. Социализмнің саяси-психологиялық табиғатын зерттеп, Г. Лебон бұны, яғни, оның эмоционалды жұқтырмалылығын социализм өзімен сенімбілімнің бір түрі деп түсіну арқылы анықталған. Әрбір сенімбілім өзінің «басшыларына» ие – сәйкесінше Г. Лебон социалистік көсемдердің жалпыланған саяси-психологиялық бейнелерін сипаттаған. Осындай «көсемдерден», социалистердің билікке келуі арқылы, «демократия» ұғымының жамылатын билейтін жаңа топтар құрылады. Г. Лебон демократияның табиғаты мен салдарын өте өткір сынайды. «Шынында басқаларға қарағанда, демократиялық режим әлеуметтік теңсіздіктерді үлкен көлемде туғызады».

Демократиялық мекемелер ерекше түрлі таңдаушыларға тиімді және мекемелерді қорғауы тиіс, оларды осы мекемелерді қорғауы тиіс, оларды басқа режимдерге қарағанда таңдауы тиіс. Демократия аристократия сияқты касталарды құрайды. Жалғыз айырмашылығы бұл, әрбір мұнда кіре алады немесе кірді деп ойлай алады. Демократиялық мекекелер тек білім таңдалғандарға және топтарға қолайлы болады, оларды өзін осы мекемелердің өте жеңіл бәрін өз қолымен алатынымен құтықтау ғана қалады».

Осылай Г. Лебон саяси әрекеттің табиғи мақсаттылығымен бейнелейді, егер қазіргі тілмен айтсақ, «барлық деңгейдегі депутаттарды». Тағы бір ескерейік: Г. Лебон саяси режим, саяси өмірді ұйымдастыру тәсілі және тіпті таңдау құқығы сияқты феномендарды саяси-психологиялық анализінің тәжірбиесінің алғашқы жалғыз үлгісін ұсынды. «Қайғылы мысал көрсетеді, еркі жоқ, ар-ұяты жоқ, әлсіз халықтарда демократияның тағдыры анық көрсетіп отыр. Өз-өзін басқару, шыдамсыздық, заңдылықты танымау, тәжірбиелік сұрақтарда білімнің жоқтығы ұрлауға қызығу осындай жағдайда тез дамиды. Сосын анархия келеді, бұдан кейін диктатура орнығады»

ХХ ғасырдың психоанализі

Саяси психологияның дамуына З. Фрейдтың психоаналитикалық теориясы, кейіннен оның шәкіртері де әсерін тигізді. Адамның әрекетіне психоаналитикалық көзқарасы бойынша, көптеген адамдардың әрекеттері инстинктивті мақсаттар (Эрос және Танатас), және адам эпосы (Мен), Супер-Эго (жоғары Мен) З. Фрейд бойынша құрылыстың негізінен компоненттері арасындағы күрес нәтижесі. Г. Лебон және басқа да оның «топтық жанға» замандастарының пікірлерімен әсерімен З. Фрейд жеке тұлға мен топтың саяси әрекетінің проблемасында психоанализ тұрғысынан келді.

З. Фрейд әлеуметтік, және жеке алғанда, саяси өмірдегі топтың феноменін «қарапайым жан әрекетіне регресс жағдайы деп аталады» және мұнда адамдар ежелгі қарабайыр ордаға тән психологиялық сипаттамалар кенеттен оянады. Адам топта гипноз жағдайында болады, гипнозда оның психикасының түбінен қарабайыр Ид («Ол») шығады және ол супер – эгоның сананы бақылаумен басқармайтын және олардың арасында тепе-теңдікте болатын, өте нәзік Эгомен ұсталынбайтын. Осы жағдайда саналы жеке тұлғаны жоғалуы, ойлар мен сезімдердің басқа, бірақ басқа адамдармен бірдей бағытта қайтаориентация дамиды, рухани сфераның эффективтілігі басым болады, бұл нәтижесінде кенеттен ойларды тез арада орындауға жоғары бейімділігін құрайды.

Топтардың барлық типтерінде, З. Фрейд бойынша, басты қосылыс тізбегі ретінде «ұжымдық либидо» болады, өз негізінде және тірегінде индивидуалды либидо жатады, ал мұның негізін адамның сексуалды энергиясың құрайды. Мысал ретінде, З. Фрейд екі жасанды жоғары ұйымдасқан топты қарастырды: шіркеу және әскер. Олардың әрқайсысында анық «либидо факторы» байқалады, яғни, бірінші жағдайда, Христосқа сүйіспеншілік және әскер болмысына сүйіспеншілік, екінші жағдайда, «Жасанды топтарда әрбір адам бір жағынан көсеммен, екінші жағынан – басқа топтық тұлғалармен либидозды байланысқан», олар идеалды «Менді» өзінікі қылып бір ғана субъектіні таңдады және осының салдарынан, өзінің «Мен» бейнесімен идентификациядан өткендерге». З. Фрейд жазған: «Егер көсеммен байланыс үзілсе, топтық тұлғалар арасындағы өзара байланыстар үзіледі және топ ыдырайды». Осылайша, ақырында көшбасшының жалпы идеализациясы топ мүшелерінің дәл осындай өзін идентификациялануына және басқа тұлғалармен идентификациясына әкеледі.

«Топ көсемі – оның арғы атасы, оған бәрі қорқыныштан бағынады. Топ оны шектеусіз билік басқаруын қалайды, тынымсыз авторитетті іздейді... Көсем – гипнотизер: өз тәсілдерін қолданылып, субъектіде оның архаикалық тұрасының бөлігін аятады, бұл ата-анаға қатысты да байқалған – адамның қатысты да байқалған – адамның қарабайыр орда – арғы атаға қатынасы».

Адамның психологиялық табиғатын З. Фрейд қарастырғанда, мынаған назарын аударған, жеке тұлға мен қоғамның мақсаттары негізінде ешқашан бірдей болмайды. Эростың мақсаты (адамдағы негізгі бастаудың бірі; оның арқасында өркениет дамиды) «жалғыз адам индивидтерінің қосылуы, ал сосын отбасының, нәсілдің, халықтың, ұлттық бір ұлы бірлікке, адамзат бірлігіне қосылу табылады, онда адамдарды либиданальды қатынастар біріктіреді». Бірақ адамда, З. Фрейд бойынша, басқа да бастау бар – Танатос (гректің «өлім құдайы» атымен). Бұның мағынасы, табиғи агрессивтілік, деструктивтілік және тұлғалардың жаушылығы өркениеттің туындауына қарсы тұрады, артынан дезинтеграцияны әкеледі, өйткені, «инстинктивті талпыныс рационалдық қызығушыларды» күшті өлім инстинктінің мүмкіндігінше, психиканың ішкі құрылымында Эрос күреседі. Өркениеттің дамуына қоғамның адамдағы агрессивті инстинктерін бақылағаны және керек болса, қуғынға ұшыратқаны қажет, оларды «Супер-Эго» формасында интернализациялап және оларды «Эгоға» бағыттап, бұл әрине, кейбір «сынуды», адам психикасындағы деструкцияны туғызады.

Адамның басқаларға және өзіне деструктивтілігі, садизм және махоизм арқылы және де, басқасы – соңында тек бір ғана деструктивті мотивациялық құрылымның альтернативті көріністері арқылы байқалады. Сыртқы рұқсаттың болмауы невроздардың (басылған либидозды инстинктер) және кінә сезіміне әкеледі. Бұл – адамзаттың өркениет үшін төлемі және бұл саясатта көрінеді. Сондықтан психоанализдің атасі кезінде А. Энштейнге басталған екінші дүниежүзілік соғысқа қарсы болған ғалымдардың өтінішіне қол қоюға сұранысын қанағаттандырмады, өйткені нық сенімді еді: Танатас- адам табиғатында, ол адамдарды соғысқа жетелейді және бұнымен күресу мағынасыз.

З. Фрейд саяси психологияға тағы бір ірі жаңалық енгізді: ол жаңа жанр – психобиографияны (психоөмірбаянды) жасады, негіз ретінде АҚШ Президенті Вудро Вильсонның өмірін алып, детальді психоаналитикалық зерттеуге ұшыратты. Басынан Фрейд бұл Президентке өзінің антипатиясын жасырған жоқ, оның ойынша, В. Вильсонның «әлемді зұлымдықтан босатамын» деген ойы тек фанатиктің адамдарға әкелетін тағы бір қауіптің бір дәлелі еді. Зерттеу саяси – психологиялық инфонтилизмнің мәселесін және оның ұстаушыға, барлық қоғамға жалпы алғанда, және де саяси психологияның әсерін, кейін саяси психологияның жаңа мүмкіндіктерін ашты.

Психоанализ психотарих жанрының негіздерінде салды, бұл бағыт сол уақыттан бастап, психоаналитикалық модельдерді тарихи үрдістердің динамикасын сипаттауға тырысады. Психотарихи зерттеулер, негізінен, жеке индивидтерде тоқталады және психобиографиялар түріне енеді, бірақ кейде бұл бір кең нәрсе – «кезең биографиясының» түріндей. Бір жағынан, психоанализ шын тарихпен өте келісімді болды, өйткені қосарланған, бірдей мақсаты бар – әрбір құбылыста ерекшені іздеу. Басқа жағынан, олар парадоксалды орынсыз болып шықты, өйткені, психоанализ өзі өзімен тым күшті «проскриптивті компоненті» бар, ал ол тарихшының шешімдерін аздап қате шығаруы мүмкін, дәл сол кезде тарихтың өз мақсаты тек қана өткен оқиғалардың бейнеленуі болып табылады. Соған қарамастан, психотарих та, психобиография да батыс саяси психологиясына тез бейімделді. Бірақ, бір сәтті ескерген жөн, «адами фактордың рөлінің оң бағалау мүмкіндіктеріне қарағанда, тарихтың ортодоксалды психоаналитикалық түсініктемесі өткен шындықтың белгілі қате ұғынуына, оның стереотиптендірілуіне әкелуі мүмкін. Осындай барлық жағдайларда, нәтиже бірдей болады, әйтсе де, екі түрлі типтерде қатысады. Немесе бұл субъектінің саяси әрекетінің барлық мотивтерінің бір ғана себеп пен модельге тырысуға жетелейді (эдип комплексі сияқты) – онда бұл психотарихтың психотарихқа айналуы болады. Осындай редукционизм қайтанланған шешімдері бар кейбір зерттеулерге тән: мысалы, «Наполеон Ватерлоу маңында шайқасты, тұмаудан ауырып, жеңілді», «Варфоломей түніндегі гугеноттардың қырылуы король Кралдың ішінің күрт ауыруынан болды» деген сияқты және т.б..

Дәріс 2. Саясаттың негізгі психологиялық детерминанттары

Саясат процесс ретінде. Саяси процестердің түрлері. Саяси процесттердің құбылмалығы. Саясат ойын ережесі бар жүйе ретінде. Саяси ойын жүйесінің детерминациясы – құқық, дәстүр, мінез-құлық ережелері.

Саясат құндылықтар жүйесі ретінде. Саяси доктрина саяси құндылықтардың қайшылықсыз, жүйелі жиынтығы.

Саясат іс-әрекет жүйесі ретінде. «Саяси адам» типінің психологиялық ерекшеліктері. Адам саясат құраушы ретінде.
Дәріс 3. Саяси процестердегі психологиялық феномендер

«Саяси феномен» ұғымы. Ұлтшылдықтың психологиялық феномені. Саяси психологиядағы автоитаризм проблемасы. Зорлық-зомбылық пен агрессияның психологиялық проблемасы.

Биосаясат – адамның саясаттағы қасиеттерін зерттейтін саяси психологиясының саласы ретінде – альтруизм, зорлық-зомбылық, агрессия, қорғаныш механизмдері және т.б.

Вайленсоология – адамның агрессивтілігі, оның саяси көрінунің психолгиялық табиғатын зерттейтін ғылым ретінде. Саяси конформизм ұғымы. Серіктестердің бірі-бірін қабылдауы психологиялық феномен ретінде.

Дәріс 4. Батыс саяси психологияның бастауы

Саяси психологияның әр түрлі саяси жүйелердегі даму ерекшеліктері. Батыс саяси психологиясының қалыптасуы. Аристотель, Платон, Макиавелли, Руссо, Гоббс, Смит, Гегель және т.б. қосқан үлесі.

ХІХ ғ. жаңа саяси-психологиялық зерттеулердің қалыптасуы. Бұқара халықтың жаңа саяси құбылыс ретінде бөлініп шығуы. Г.Лебонның бұқаралық қозғалыстар психологиясын зерттеудегі еңбектерінің маңызы. Психоаналитикалық зерттеулер шеңберіндегі саяси психологияның дамуы.

АҚШ-тағы «мінез-құлықтық қозғалыстардың» дамуы. Халықаралық саяси психологтар Қоғамының құрылуы және «Саяси психоолгия» журналының жарық көруі. Германия, Франция, Голландия, Испания, Латын Америкасы, Африка және т.б. елдердегі саяси-психологиялық зерттеулерді жүргізу. АҚШ, Латын Америкасы, Европа елдеріндегі саяси психологияның қазіргі жай-жоспары.

Н.Михайловский, В.М.Бехтерев зерттеулеріндегі бұқара психологиясы детерминанты. Орыс саяси санасы ерекшеліктері туралы П.Милюков, П.Сорокин, П.Ковалевский, Г.Чулковтың зерттеулері. Ресейлік саяси психология тархындағы психоанализдің мәнісі. Марксизмнің саяси психологияға әсері. ХХ ғ. 60-ж. саяси-психологиялық мәселелердің дамуы. Кеңестік саяси ғылымдар ассоциациясының құрылуы. Ресей саяси психологтарының ассоциациясының құрылуы. Түркі ғұламаларының саяси-психологиялық ой-пікірлері (Әл-Фараби, Ж.Балассғұн, М. Қашғари).

Саяси психологияның жеке элементтерінің қаза ақын-жыраулары ой толғауларында көрініс табуы (Асан-Қайғы, Шалкиіз, Махамбет және т.б.). Мемлекеттің саяси құрылысы жайлы қазақ хандары мен билердің көзқарастары (Есім хан, Қасым хан, Тәуке хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Абылай хан және т.б.).

ХХ ғасырдағы қазақ саяси қайраткерлерінің шығармаларындағы саяси психология проблемалары (Ә.Бөекйханов, М. Шоқай, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев және т.б.). Қазіргі Қазақстандағы саяси психологияның дербес ғылыми пән ретінде дамуы.