Дәріс 9. Саяси психологияның келешегі

Саяси психология пәні жайындағы пікірталас. Саяси психологияның пәнаралығы проблемасы. Саяси психологияның психологиялық және политологиялық түп тамыры.

Саяси психологияның категориялық аппаратының дамуына философия мен социологияның қосқан үлесі. Саяси психология дамуындағы психологиялық категориялардың мәнісі.

Саяси-психологиялық зерттеулердің негізгі әдістері – статистикалық мәліметтерді талдау, саулнама, интервью, топ фокусы әдісі, сарапшылар бағалауы әдісі, тест, анкета. Саяси психологияда проективтік әдістемелерді, психобиографиялық әдістерді, контент-анализ, семантикалық кеңістікті құрастыру әдістерін қолдану. Саяси қатысу азаматтың ақырында, саяси қатысу-бұл «шығатын жер», шын әрекеттік салдар, саяси үрдістердің әлеуметтануының көрінісі және мағынасы.

Егер саяси әлеуметтану үрдісінде негізінен жеке тұлғанын саяси жүйемен когнитивті және біраз, эмоционалды өзара әрекеттесуі өтсе, онда саяси қатысудың үрдістері (немесе қатыспаудың ) жеке тұлғаның саяси әлеуметтануының пайдалылығын көрсетеді. Нақты қарастырғанда, саяси қатысу саяси жүйенің жеке тұлғаны «өзіне бағындара алуы »іске астыма, әлде онда жеке қызуғышылықтармен байланысты кейбір жеке бой бермеу ресурстарының қалғандығын көрсетеді.Саяси қатысу ретінде адамдардың саяси немесе басқа да билік (өзін-өзі бейлеу) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ол олардың қызығушылықтарының көрсету және жету құралдары рөлін атқарады. Саяси қатысу жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге қатысқанда болады, әсіресе шешім қабылдау және басқару, саяси сипатта жүретін үрдістерге. Осындағы ең дамыған саяси қоғамдастық болып мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.

Саясаттағы азаматтардың еркін, өз басымен қатысуы саяси жүйелерді,олардың демократизм дәрежесінің сапалық ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Демократиялық қоғамда, теориялық түрде, осындай қатысу – жалпы, тең құқықты, ойшылды және тәжірибиелік маңызы бар, әсіресе, азаматтардың маңызды қажеттіліктерін қозғайтын сұрақтарды шешкенде және осы қажеттіліктер олардың тікелей құзырында болады. Бұл олар үшін өз мақсаттары мен қажеттіліктерін қозғайтын сұрақтарды шешкенде және осы қажеттіліктер олардың тікелей құзырында болады. Бұл олар үшін өз мақсаттары мен қажеттіліктерін жекелей жетуге және орындауға, өзін көрсетуге және өзін дәлелдеуде, азаматтылық сезіміне орныққанда нәтижелі құрал болып шығады. Мұндай қатысу сәйкесінше мемлекеттік-құқықтық институттармен, нормалармен және іс-шараларымен, қосындысында құқықтық мемлекеттің негіздерің, демократиялық саяси режимінің негіздерін құрайды. Демократиялық қатысудың тағы бір маңызды шарты-қоғамға қатысты түрлі мүшелердің арасында шын саяси қатысудың ресурыстары –ақша, білім, шешім қабылдау механизімдерін және осы шешімдерді қабылдайтын адамдар жайлы білімді, бос уақытты бұқаралық ақпарат құралдарына шын рұқсатты және т.б. тең дәрежеде бөлу болып табылады.

Саяси режимнің сипатына, дәстүрлерге, территория көлемі мен халық санына, байланыс жүйелерінің дамуымен басқа факторлар қатарының дамуына байланысты, азаматтардың саяси қатысуының тікелей (тура) және жанама (өкілдік) түрлерінің қосылуы мүмкін.Қазіргі қоғамда басты агенттер болып, және бір сәтте, қатысудың көмекшілері болып, саяси партиялар, қоғамдық –саяси ұйымдар және қозғалыстар табылады. Саяси қатысудың негізгі формасы болып-сайлаулар, және кең мағынада, сайлау компаниялары табылды. Егер де демократиялық қоғамның мақсаты азаматтардың саяси қатысуының мекенмимезациясы болса, онда саяси режимнің басқа типтерінің өзінің ерекшеліктері болады.

Авториторлық қоғамда халықтың бөлігі толығымен немесе бөлініп саясатқа қатысудан аластатылады. Мұнда «аз дағандардың билігі» шарықтайды, олар мүлдем осы билікпен бөлісуді ойламайды.

Тоталитарлық қоғам болса, халықтың өзінше формаларына мобилизациялық тартылуына ұмтылады, өте қызықты жағдай болып табылады. Ең алдымен, бұл топтық дәстүрлік билейтін режимді қолдаудың шаралары. Дәл сондықтан саяси қатысудың шын аз немесе наминалды мүмкіндігінде, тоталитаризмде қоғамның жалпы саясат тануының жалған бейнесі жасалады.Осы жағдайда, саяси қатысу тотарлитарлық режим жағынан халықтың әрекеті мен саяси санасының үстінен индоктринация және бақылаудың көбіне құрал рөлін ойнайды.

Демократиялық қоғамда саяси қатысу саяси әлеуметтену және тәрбие функцияларын атқарады. Егер тоталитарлық қоғамда саяси қарсылық, келіспеушілік, және тіпті билік органдарының саясатымен рұқсатынсыз келісу формаларының бәріне тыйым салынса, онда демократиялық қоғам қарсылықтың белгілі формаларына рұқсат береді. Олар азаматтардың саяси білімге үйренуі үшін құрал болады.

Саяси тарих ғалымында, Платон мен Аристотельдің өзі мемлекеттік құрылымының формаларының ауысуының себептерін анықтауға арналған полис істерінде азаматтардың қатысу және қатыспауын арнайы қарастырды. Оларды идеалды мемлекеттің аяққа тұруына қатысу рөлі қызықтырды. Бұдан кейін берілген сұрақтарға қызығушылық жаңа уақытта қайта туады. Бірақ алғашында оны тек қана басқарушы үшін (Н. Макиявелли), басқарудың түрлі образдарымен егенмендіктің ұстанушылары үшін (Ш. Боден), басқарудың формаларымен принциптері үшін (Ш. Мотескье), қоғамдық келісімнің табиғаты үшін, «халықтық егемендік» пен үкіметтің формалары үшін идеалды саяси стратегиясын жасау және сипаттаудың субсидиарм құралы ретінде қарастырды.Тек ХХ ғасырда саяси қатысу демократиялық үрдістердін дамуынын индикаторы ғана болмай, сонымен қатар тұлғанын саяси өз-өзін ұйымдастырудын дамуының көрсеткіші болады.

Бұл саяси қатысудың себептерінің мәселесіне байланысты. Өзі бойынша сырттан бақланатын саяси қатысу азаматтардың өздік ішкі белсенділігінін дәрежесі және осы қатысудағы олардың еркіндігі туралы ой қозғауға рұқсат бермейді. Бұны шынымен түсінуге тек саясаттағы азаматтардын қатысуынын ішкі психологиялық себептерін білуге мүмкіндік береді. Саяси үрдістің қатардағы қатысушыларының мативациялық сферасының көптеген зертеулерінің нәтижелеріне сәйкес, саяси қатусыдын себептерінін келесі әрине, бұл толық тізім емес. Шын өмірде түрлі нақты себептердің көпшілігі бар.

Төменде тек негізгі, ен таралғандарды келтірілген:

1) Саясаттың әрекет сферасы ретіне қызығу себебі және сымбаттылығы.Адамдардын белгілі түрі үшін саясат әрекет сферасы ретінде қызық. Сәйкесінше, олар онысы үшін ретінде жұмсау сфера тандайды.

2) Білімдік себептер: Саяси адамға әлемнің сипатын береді. Бұл қолайлы түсіндірмелі сызба, сонымен қатар бәріне тиесілі емес. Сәйкесінше, ол білімге құштар ойларды қызықтырады, әсіресе бала және жас өспірім жаста. Саяси білімдер оларға саясатта нашар бағытталған құрдастарынан артықшылық есе береді.

3) Адамдардын үстінен билік себебі,ең ежелгі, терен, және сондықтан нақты сөз байламдарды қажет ететін себебтін бірі.

4) Идеологиялық себебтер. Бұл адамнын өзінің құндылықтарының, оның идеялық тұғырларының саяси жүйенін иделогиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.

5) Әлемді қайта құру себептері. Бұл қазіргі әлемнің идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер. Бұл адамның өзінің құндылықтарынын, оның идеялық тұғырларынын саяси жүйенін идеологиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.

6) Әлемді қайта құру себептері: бұл қазіргі жемнін идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер ереже бойынша осы текті себептер саясатпен кәсіби айналысатын адамдарға тән. Оларға саясат әлемді өзгертудің құралы.

7) Дәстүрлі себептер: өте жиі адамдар саясатқа қатысатын себебі-олардын тұрғылықты жерінде, туыстарының достарының және таныстарынын арасында осылай қабылдаған.

8) Меркантильді себептер: саясат әрекеттің басқа да сферасы ретінде өзімен белгілі денгейде төленеті еңбекті көрсетеді. Сәйкесінше, белгілі адамдар үшін саясатпен айналысу-ақшанын табу көзі, сайлау алды қағаздарын жапсырудан бастап, партиялық функционері қызметімен аяқтап.

9) Жалған себеп бейнелері. Бұл кез келген саяси жүйе белсенді құрайтын квази-мотивтер- «отан үшін, сталин үшін!» деген ұраннан бастап-шын демократиянын құндылықтарын қорғау талаптарына дейін.

Түрлі себептер түрлі саяси қатысудың «мобильді» (белсенді) және «иммобильді» (пасситивті) формаларын бөлу қабылданған. Белсенді формалардың арасында өте аз деген алты негізгі нұсқаға бөлінеді.

Біріншіден, бұл саяси жүйенің, онын институттарынан және онын өкілдерінен, адамның жеке жоғары белсенділігіне қатысты емес, шығатын импульстарға қарапайым реакциялар (оң немесе теріс) Дәлірек айтқанда бұл кейбір жаналықтарды қабылдайтын, театрдағы немесе теледидар алдындағы адамдардың реакциясы.

Екіншіден, өздік құқықтардын делегизациясымен байланысты іс-шараларға қатысу.

Ең жарқын мысал-электр құралды әрекет.

Үшіншіден, саяси ұйымдардың жеке қатысу шараларына өздік байланысу, жиналыстар және де басқа шараларға қатысу.

Төртіншіден, бір реттік емес, ал саяси жерінен институтарының немесе оппозициялық институттардың шегіндегі нақты тұрақты саяси функцияларды орындау.

Бесіншіден, тура әрекет жолдастарымен бірге көтеріліске шығу, баррикаданы құрауда көмек, саяси қақтығыстарға қатысу және т.б.

Алтыншыдан белсенді, сонын ішінде институция алдынан бөлек саяси қозғалыстарға билік әрекеті, бұл қозғалыстар бар саяси жүйеге қарсы бағытталған болады, оның ауысуын немесе ақырғы қайта құруды талап етеді. Жиі бұл топтағы қатысу (көшбасшылық ), саяси жүйені бұзуға бағытталған.

«Иммобильді» (пасивті) саяси қатысу формалары арасында негізгі төрт форма бөліп шығарылады. Біріншіден, бұл қоғамдық дамудың төмен деңгейімен сипатталатын саяси жүйенің артық, асырып бюрократиялануының, осы жүйе мен азаматтық қоғамдастық арасында жалпы алғанда, кері байланыстың төмен пайдалалық дәрежесі, адамдардың саяси институттардан көңілінің қалуының нәтижесі.Үшіншіден,адамдарға сырттан байланған саяси жүйені қабылдамаудың формасы ретінде саяси апатия- мысалы, соғыстағы жеңіліс нәтижесі, және елдің жауға берілуінің соңындағы құбылыс. Төртіншіден саяси қарсылық - саяси жүйемен саяси институттарға белсенді жаугершіліктің көрінісі.

Саяси қатысу – саясатқа азаматтардың қатыстырылуының көп деңгейлі жүйесі.

Ол қатысудың қарапайым, элементарлы формаларынан басталады және жоғары деңгейлер – саяси көшбасшыларға дейін дамиды.

Саяси ұйым: көшбасшының пайда болуы

Саяси әлеуметтану үрдісі жеке тұлғалардың өзіндік қабаттарға бөлуінуіне әкеледі. Олардың бір бөлігі белсенді азаматтарға айналса, бір бөлігі пассивті өмір сүруді таңдайды. Белсенділерде мемлекет құралады, саяси жүйе болады және дамиды, қоғамның саяси ұйымы жасалады.Ең белсенділері мемлекет басшыларына көшбасшыларына айналады. Келесі бөлімде біз нақтырақ көсбашының басқа адамдармен қатынасын қарастырамыз, және көшбасшылық феномені жалпы алғанда не екенін білетін боламыз. Әзірше бізді қызықтыратыны- көшбасшының қарапайым адам ретіндегісі, саяси әлеуметтанудың жоғарыда сипатталған үрдістерді нәтижесінде өскен қарапайым адам деп санайды.

Саяси көшбасшы-бұл көсем, формальды немесе формальды емес мемлкеттің, саяси топтың, қоғамдық-саяси ұйымының немесе қозғалыстың басшысы ( «көсем»).

Ереже бойынша, саяси күштердің бірігуінен топтасуын іске асыратын, мемлекеттік және қоғамдық – саяси институттар, партиялар, саяси қозғалыстарға бағыт-бағдар беретін саяси үрдістің жетекші тұлғасы. Бұл, саяси бағыт – мысалы, реформаға, немесе төңкерістік өзгерістерге, немесе, керісінше, бар істің жағдайын концервацияға көбінде анықтайтын ерекшеліктер.

Әрекетті бағыттың шегінде, бихевиористтер саяси көшбасшының келесі негізгі функцияларын бөледі:

1) мақсаттарды анықтау;

2) осы мақсаттарға қол жеткізуде қажетті құралдармен көмекшілерді қамтамасыз ету;

3) көмекшілерге олардың әрекеттерінде және өзара қатынастарында қолғабыс;

4) топтың біртұтастығын сақтау.

Басқа сөзбен айтқанда, көшбасшы жоспарлайды, делегациялайды, бағдарлайды және бақылайды, яғни, заң шығару, атқарушы және сот функцияларын орындайды.

Көшбасшылық мүмкіндігі, психологиялық көзқарас бойынша, өзімен тұлғаның (немесе, топтың, сирек) басқаларды іс-әрекетке ұмтылысын тудыра отырып, адамдарда олардың тандалған іс-шаралар бағытының дұрыстығына сендіре білу қабілетіне нұсқайтын қасиеттер жиынтығы.

Сәйкесінше,саяси ғылым үшін көшбасшылық – бұл көшбасшылық әрекет іске асырылатын ережелер мен шаралар қосындысы, және олар біркелкі сипатта болады (тұрақты саяси жүйелерде) немесе тұрақсыз жағдайларда ойлаусыз, аяқ астынан болуымен ерекшеленеді. Саяси психология үшін көшбасшылық-бұл адамды көшбасшы ретінде сипаттайтын белгілі психологиялық қасиеттерді талап ететін ерекше іс-әрекет.

Көшбасшының негізгі саяси-психологиялық сипаттамасы болып құрмет көрсетілетін адам табылады (авторитет), яғни, белгілі жағдайлар қасиеттер, еңбегі арқасында қолданатын мағыналы әсер. Авторитет бұл – кез-келген басшыға адамдарды басқару үшін қажет билік қатынастарының формасы, авторитеттің формасы. Авторитеттің жоқтығы – басқарудың жоғалуына, билікпен көшбасшылықтан айырылуымен тең. Авторитетте, жалпы билікте сияқты екі жақ болады: басшының бағыныштыларға әсері және адамдардың осы әсерге бағынуы.

Өз кезінде Ф. Энгельс осылай жазған: «Әрбір күрделі әрекет ұйымдастыруда қажет етеді. Соңғысы болса, авторитетсіз мүмкін емес, яғни, басқа, бөтен еріктің енгізілуі болмай, осы ерікке бағынусыз». Авторитеттың өзі жалғанға бөлінеді: жалған авторитеттің негізгі түрлері болып келесілер саналады: а) бағыныштыларды басу авторитеті; ә) арнайы жасалатын «қашықтық» авторитеті бағыныштылармен арақашықтықтар; б) көшбашының мендігінің авторитеті; в) тұрақты ақыл-кенестер беру және резонерлік авторитеті; г) сатып алу авторитеті; ғ) «Өздік жігіт» және жақын арасалушылық авторитеті; д) жалған жақсылық және бағыныштыларымен қатынастардағы либерализм авторитеті.

Жалған авторитет әрқашан адамдарды басқаратын тұлғамен және осы адамдардың өзінің арасындағы қызуғышылықтардың сәйкес келмеуінде негізделген. Өз жеке мақсаттарын қалап, мұндай басшы өз еркін адамдарға жоғарыда аталған күштеп байлау тәсілдерін (тұра немесе ауыспалы, психологиялы мағнада) қолданып ашық алдауға барады.Айта кетелігі, олардың шын қызығушылықтарына қарсы келетін ерікті.

Шын авторитет – адамдарға сондай әсер, олардың үстінен сондай билік, бұл осы адамдардың шын қызығушылықтарына сәйкес келеді, және сондықтан осы адамдармен еркін қабылданады.Шын авторитет – бұл басшынын әсерінін адамдардың өздік қызығушылықтармен қосылуы. Мұндай авторитетке ие басшы әсері әдетте екі сәттен турады: 1) басшының ұйымдағы қызметі және ұйым авторитетімен байланысты, формальды (ресми) өтініш; 2) басшының жеке қасиеттерімен байланысты, формальды емес (ресми емес) адами әсер.

Тек осы сәттердің қалыпты қосылысы шын авторитеттің негізі болады. Осы екі өзара байланысты сәттердің тек біріне ғана баса назар аудару, қауіпті өйткені, басқа аспектіні елемейді.

Мұнда, әрине, занды сұрақ туады: екі нәрсені де қатар, сәтті қосу шын ба? Бір ғана басшы жеткілікті жоғары, іскерлік (құралдық, әдетті формальды әсер беретін) және адами (эмоционалді, әдетте формалды емес әсерді беретін) қасиеттерге ие бола алама?

Нәтижелі көшбасшы болғысы келетін адам,осыған ұмтылуы керек. Егр бұл жоқ болса, онда әдетте компромистік нұсқалар туындайды-мысалы, осы екі қасиетке ие адамдардан тұратын «ұжымдық басшылық».

Не басты болады: қасиеттің бірінші тобы немесе екінші тобы? Бәрі басшының әрекет саласына байланысты. Әрине, өндірістік саласында – біріншісі болады, ол саясатта – екіншісі: бұл адамдармен жұмыс. Саясаткер авторитеті қарым қатынас үрдісі кезінде құралады, және оның ұстаушысына адамдардың сенім қалыптастыруымен, оның психологиялық қабілеттерін мойындауымен, оның әрекеттерінің дұрыстығымен әділеттілігінде күмән келтірмеумен байланысты. Бұл оған адамдардың еркін бағынуын қамтамасыз етеді.

Көсбасшының саяси псиологиясының негізгі болып, әлемнің саяси «бейнесі» болады ( «сызба», «модель»), ол әрбір адамда белгілі жастан кездеседі, бірақ, түрліше көрінеді. Саяси көшбасшы үшін бұл бейнені шындыққа асыру, жасаудың күшті ойымен қатар өте жарқын және бөлшектенген әлемнің бейнесінің (схемасының) барлығы тән. Соңғы талпыныс күшті көшбасшылық қабілеттері бар адамның саясатқа қатысуының ең күшті себебі болып табылады. Оған қосыла, ол қайтымсыз әлемнің өз бейне – схемасын ең үлкен дәржеде іске асыруға мүмкіндік беретін билік тізгіндеріне ұмтылады.

Осы бейне – схеманын құрылымында ортанғы орынға өзінің бейнесі, өзінің жалпы мен ұғымы, саясатта да сонымен қатар, ие. Берілген құрылымның зерттелуі өзімен әлі де аз құралып, жобаланған мәселені көрсетеді.

Зерттеушілердің кейбір қатарынан кейін, бұл өзіндік бейне адамнын өзінің атында орталықтанған деуге болады. Бұған нақты айғақ-өз атын тарихта қалдыруға тым артық талпыныс, ас әлемдегі саясаткерлердің көбіне тән, және де тағы бір дәлел – есім көмекші атқа ерекше назар аудару, бұл саяси көшбасшылардың ең экзальтацияланған және ашық көрінетін түрі – төңкерілісшілерге тән.

Түсінікті, өз-зінің бейнесінің құрылымда саясаткерлерде берілген кейіпкер әрекет жасайтын уақыт пен кеңестік туралы, әсіресе өзіне қатысты, мәлемет әрқашан болады, және де қайбір саясаткер болмасын қалыптаса алмайтын құптау және мақтауға талпынсыз болмайды.

Соңғы факторды алсақ, онда Ресейде 1917 жылы қазан айында болған жағдайлардың психологиялық жайлардың психологиялық түсіндірмелерін іздейтін батыс зерттеушілерінің В. И. Ульяновтың жүрекқантамыр жүйесінің ауруларына (ұрпақ бойынша таралатын) басты назар аударуы жайшылық емес. «Кеше ерте болды» деген сөз қызық психологиялық түсіндірмеге ие болады. Әкесі мен атасының өлімінің себебін біле отырып Ленин өзінің жағдайы туралы әрине ойланды, және инсультың қауіпінің жоғары дәрежесі болатын жасқа кіретінін де ескерді. Құптау және мақтауға талпыныс туралы айтсақ, бұнын нақты мысалы болып, кез-келген саяси қайраткердің өмірбаяны болады.

Саяси көшбашының психологиясында ерекше орындарға жалпы қабылданбаған жеке талаптарға және құндылықтарға жатады.Көшбасшы іштей жаналықты енгізуші, сөздің тура мағынасында – «қылмыскер» – ескі, үгіреншікті талаптарды және тіпті, заңдарды және тіпті, заңдарды айналып өтетін кісі болуы керек. Әйтсе де, сырттай көшбасшы әдетте традиционамит болуы тиіс-бұл құбылыс «көшбасшы парадоксы» деп аталатының негізі болады, және ары қарай толығырақ қаралыстырады.

Әзірше бастыны ерекшелейік: берілген парадокс шын көшбасшы қосылмайтын нәрсені қатар жиып, ұстау білу қажеттілігіде болады. Адамдардың эмоционалды құптауы көзқарасынан ал қалыпты үйреншіктіні бұзбауы тиіс; өйткені кез-келген өзгерістер басқа бірденеден айыруға әкеледі, ол адамдар жоғалтуды қаламайды. Көшбасшы консерватор болып,өз саяси жүйесі тобы,қоғамның лайықты туындысы болатындай «қорғаушы» болу керек. Бірақ басқа жағынан, сол қоғамның дамуы үшін, өмірдің жаңа деңгейіне шығу үшін ол инноватор болуы міндетті, және де жаңа, қызық мақсаттар қоя білуі қажет, және оларға жете білу тиіс. Ал бұл мынаны білдіреді: үйренішіктік нәрсеі бұзу қажет. Көшбасшы болу үшін, саяси әлеуметтанудың жетілген өнімі болу керек. Бірақ, онымен қалу үшін, өзінше «әкелер мен балалар» қақтығысына түсіп, жеңе білуі қажет.

Г. Халландер, көшбасшы топ мүшелерінен «идеосинкрадия несиесіне» ие («юпитерге лайықты нәрсе, бұқаға лайық емес.») деп көрсеткен, бірақ бұл неше, көсемдегідей, неше шексіз емес. Дж. Джоне және Х. Джерард бойынша, көшбасшының бір міндеті, көп міндеттерінің арасында, бұл – инновация, сыртқы әлеммен әрекеттесудің жаңа стандарттарын енгізу. Бұл үшін көшбасшы сенім несиесіне ие, ол конформист болмауы қажет, әйтпесе ол дәрежесін жоғалтады. Бірақ, тағы бір парадокс – осы конформизмге құқық осы адамның барлық адамның барлық алдынғы конформистік әрекетінен құралады. Дж. Картрайт бойынша, топ мүшелері дәрежеге конфоридылық арқылы ие болады, ол дәреже нонконфоризм болуға рұқсат береді.

Қиындық мынада – бұны қосу қиын. Сондықтан, «мәңгі» көшбасшылар болмайды, ерте ме, кеш пе, оның әр бірі адамдардың ескіге үйреншіктігі мен жаңанын нақтылығының рационалды түсінігі арасында балансты бұзады, кейбір жоққа басын иеді, және, нәтижесінде, өзінің жақтыртпаушыларының сонын арттырады. Бәрінің есінде жақындағы мысалдар – М. Горбачев бір жағынан, және Б. Ельцин – екінші жағынан бар.

Саяси көшбасшы психологиясында өзінің негізінде бейнемен орталықтанған әлемнің бейне-сызбасы, өзіне басқа адамдар, өмірде бар объектілер мен құбылыстар жайлы мәліметтертерді енгізеді.Осы мәлеметтер құрамдалған және иерархияланған, «приоритеттер бойынша» қойылған, адамдардың, объектілердің және құбылыстардың мағыналылығымен сәйкесінше бейне – сызбада қойылған. Мағыналылық осы заттардың әрекет себебінің бастысының іске асырылуындағы рөлімен анықталады – осы бейне – схеманы заттастыру үшін билікке ұмтылу. Мағынылылығымен сәйкес бір берілімдер өзінің бейнесіне (образына), жүйе құрайтын орталыққа жақын, басқалары алыстатылып, шетте орналасады.

Әлемдік саясат жарқын көшбасшыларда әлемнің өзіндік «бейнелерінің», «схемаларының» және «модельдерінің» барлығына көптеген мысалдар береді. Мысалы, Р. Рейган бойынша біраз шарждалған «әлем картасы» жақсы белгілі. Имам Р. Хаминидің «әлем моделі», Мао Цзэдунның «әлемдік жоспары», А. Гитлердің «Майн Кампор» кітабында көрсетілген қайта құру сызбалары жалқы есімге айналады.

Саяси элитаның психологиясы

Саяси қатысу және саяси әлеуметтану үрдістері тек жеке көшбасшыларды ғана алға шығарып қоймайды. Қосындысында, олар саяси белсенді адамдардың бүкіл қабатын құрайды, ол уақыт өтісімен, берілген қоғам үшін көшбасшылықты болады (басқарушы, билеуші) осындай қабат әдетте элита немесе «басқарушы», «билеуші», «алдыңғы» сынып (ағылш. ruling class) деп аталады.

«Билеуші тап» ұғымы алғашқы рет Югослав зерттеушісі Н. Джиласпен сталиндік үлгідегі кеңестік қоғамның бюрократиялық номенклатурасын атау үшін енгізілді. «Элита» ұғымы латынның eligere және француздың elite сөздерінен шыққан, бұл ең жақсы, таңдаулының атауы XVI ғасырдан бастап, бұл ұғым ең жоғары сапалы тауарларды атау үшін қолданылады. XIX ғасырдан жоғары әлеуметтік иерархиядағы ең жоғары әлеуметтік топтар үшін қолданылады. Саяси-әлеуметтік ғылымдарда термин XX ғасырда кең таралады.

«Элита» – қоғамдық-саяси дамудың элитарлық теорияларының ортаңғы ұғымы, бұл бойынша, әрбір әлеуметтік құрылым өзіне ғылым мен өнердің дамуының, басқарылуының функцияларының іске асыратын жоғары, дәрежелі қабаты немесе қабаттарды қосады және де халықтың, шығармашылық емес, репродуктивті функцияларын орындайтын бөлігін қосады. Элиталардың қазіргі теорияларының негізін салушылар Платон, Т. Карлейль, Ф. Ницше және т.б болды. Элита теориясы көзқарастардың салыстырмалы бүтін жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында В. Парето, Г. Моска, Р. Михельс сияқты авторлармен негізделді. Элиталардың теорияларының жалпы мағынасы мынада осы авторлар барлық саяси үрдістерді элиталардың өзара әрекеттесуіне әкелуге тырысты. Сонда элита ұғымы өте өзінше жеткілікті болды және басқаларын ауыстырды (класстар, топтар сияқты және т.б).

Американ зерттеушілері шындықты жазған: «Егер «Коммунистік партияның Монифесті» қазіргі уақытқа дейін болған барлық қоғамдардың тарихы сыныптар күресі болды десе, онда элитарлықтың кредосы бұған дейін болған қоғамдардың тарихы элитарлардың күресінің тарихы болды деген ойда тұжырымдалады».

Түрлі концепциялардағы элитаның анықтамасы бірмағыналы болған жоқ. В. Парето элита деп, өз әрекет сферасында «ең жоғары индекс» алған адамдарды айтады. Г. Моска есептеуінше, элита – билікке бағытталған саяси мағынада ең белсенді адамдарды айтқан – «қоғамның ұйымдасқан азшылығы». Испан философі Хосе Ортага-и-гассет элита деп, қоғамда ең жоғары дәрежеге, байлыққа және топтан жоғары интеллектуалды немесе моралды асып түсушілікке ие деп ойлаған, оларға «жауапкершіліктің ең жоғары сезімі» тән деп санаған. А. Этциони «билік тұғырларына» ие адамдарды ескерген. Т. Дай элита деп, ұйымдарда және саяси институттарда формальды билікке және онымен әлеуметтік өмірді анықтайтын адамдарды айтқан. Л. Фройнд – харизмаға ие, «құдай талант берген тұлғаларды». А. Тоинби – қоғамның «шығармашылық азшылығы», «шығамашылықты емес көпшілікке» қарсы, яғни қоғамның саяси, экономикалық, мәдени өмірінің алдыңғы тұғырларына ие адамдардан тұратын салыстырмалы кішкен топтар. Сәйкесінше, ол саяси, экономикалық, мәдени және т.б. элиталарды бөлген.

Ең психологиялық болып, Дж. Хигли ұсынған саяси элита түсінігі жатады. Оның пікірі бойынша, бастысы-элитаға жататын адамдардың алатын дәрежелері мен қызметтерінде емес. Оның мағынасы – осындай формальді қызметке – осындай формальді қызметке отырмай-ақ, саяси шешімдердің қабылдауына әсер ету мүмкіндігі және басқарушы режимді сынау, бұнда аса репрессиялануға ұшырау туралы алаңдамай. Яғни, бұл осы пікірі биліктің көзқарасына сай келмейтін жағдайдың өзінде, билікті өз авторитетімен санасуға мәжбүрлейтін қоғамның формальды емес қабаты. Осы мағынада, элита – «алдыңғы класс» емес. Соңғысына, алдымен бюрократиялық иерархияда кейбір формальді тұғырларға ие, белгілі қызметтерге ұмтылатындар кіреді. Осы элитаға әлеуметтік –саяси маңызды салаларда көрінетін жеке қасиеттер негізінде кіреді. Бейнелеп айтқанда, «тақтардың » иерархиясы, ал элита бұл аттар жиынтығы.

Ірі дәрежеде, элитаға қатыс тек қоғамдық мойындаушымен анықталып қоймайды, сонымен қатар элитаға кіретін адамдардың жеке өзіндік сезімділігінде негізделген. Бұл өзінше қоғам көшбасшылары үшін «кадрлік қоры» (немесе оны, кейде, «саяси қалдық жинағыш» дейді).

Формальді, элитаға «контрэлита» қарсы тұрады, (оппозициялық қозғалыстардың басшылары), әйтсе де психологиялық мәнде олардың арасында көп жақындық бар, ал бұл кейде миграциялық үрдістерді тудырады, мұнда, кейбір тұдғалар элитадан контрэлитаға және керсінше көшеді.

Мұндай түсінікте элита өкілдерін жеке саяси мәдениеттің жоғары деңгейі, болып жатқанды терең түсініп, бағалау, нәтижелерді алдын-ала болжауды қос, саяси әрекетің динализмі және әлеуметтік –саяси ортада болып жатқан үшін дамыған жауапкершілік сипаттайды. Ереже бойынша, элита өте «тұлғаландырылған» және «жекешелендірілген» емес, оған корпоративті рух тән, алайда, бір сәтте, өте анық көрінген, кейде өте қатал тұлғааралық бақталас қатынастар тән. Элитаның әрбір жеке өкілі – реалды және потенциалды көшбасшы, бірақ олардың бәрін өз көшбасшылық потенциалды тек «ойының ережелерін» жалпы сақтау арқылы және, ең бастысы – бар әлеуметтік – саяси жүйенің сақталуы арқылы іске асыруға болатыны қосады. Элита бұл, белгілі дәрежеде, қоғамның және оның саяси құрылымның формальді ұжымдық көсбасшысы.

Саяси элита – бұл Л. Милбрайт жазған сол «гладиаторлар» « Бұл адамдар, айналадағыларды басқару үшін жақсы дайындалғандар. Олар өз кәсібилігін сезінеді, өздерін біледі және өз білімдері және қабілеттеріне сенеді, олардың «Мен» бейнесі өте күшті, және де соққыларға төзімді, олар ішкі конфликттер мен сенімсіздіктер жүгінен зардап шекпейді, өз импульстерін бақылай алады, олар өте саналы, қарым-қатынасқа бейім, өз жекемүмкіндіктерін аша алады, жауапкершілікті. Әйтсе де, оларда басқаларды көндіріп, басқаруға деген қалауы туындауы мүмкін, бірақ осындай биімділіктер басқа рлдерде ойнайтын адамдарға қарағанда күштірек байқалмайды. Гладиаторлар атаққа саяси күресте қол жеткізуі мүмкін, және өзіне өте сенімді болады, сондықтан партиялық саясаттың айлакерлігіне шыдай алады. Саяси өмір қонақжай емес, тұлғаларға, әсіресе, өзіне сенімді емес, әлсіз, момындарға өзінің қоршаған ортасымен жақсы қарым-қатынасқа түске алу мүмкіндіктеріне сене алмайтындарды жақсы қарсы алмайды».

Элита – операциялық тұрақтанбайтын құрылым. Бұл, ірі дәрежеде, виртуалды топ. Соған қарамастан, элитаның жанама көрінуі бойынша, консолидацияланған, консолидацияланбаған, жауапкершілікті және жауапкершіліксіз, эгоисттік және эгоисттік емес деп бөлінеді. Саяси психология элиталардың, ірі дәрежеде де, барлық қоғамның саяси психолоиясын анықтайды, бірақ, әрине оны толыгымен алмастырмайды. Әрбір саяси құрылым өзінің саяси элитасын құруға тырысады, ол оған биліктің нәтижелілігі үшін қажет. Бірақ ескереиік: саяси элита ситуациялық құрылым болмайды. Бұл жоғарыда келтірілген саяси әлеуметтану және саяси қатысудың барлық үрдістерінің қосынды туындысы.

1) Жеке тұлғаның саяси психологиясы – бұл негізгі, сонымен қатар, аз зерттелген мәселелердің бірі. Бұл тұлғаны саяси институттарға бағындырған және «объективті», яғни, тұлға үстілік саяси ғылымды құрауға тырысқан – яғни, «Левиафон» туралы», көп басқарған тәсіл туралы. Бірақ соңғы онжылдықтар жеке тұлғаның саясаттың барлық деңгейлерінде рөлін нақты көрсетті, ал бұл «қызығушылық» ұғымына тірелетін субъективті тәсілдің қайта тууын іске асырды, бұнымен адамдар саяси қатынастарға түсіп немесе түспей басшылық етеді.

2) Саяси әлеуметану – бұл жеке тұдғаның саяси жүйеге берілген жүйенің оны тәжірбиемен қамтамасыз етуі арқылы қосылу және саяси мәдениеттке бекітілген оның негізінде туындаған мемлекет көмегімен. Бұл сондай жеке тұлға мен саяси жүйенің өзара әрекеттесу үрдісі, оның мақсаты – жеке тұлғаның саяси жүйемен әрекеттесу үрдісі кезінде үрдістердің екі қатары болады. Бір жағынан, жүйе өзін жасайды, өзіне жаңа мүшелерді үйретіп, бейімдеп, қосады. Саяси жүйе мұнда механизмі рөлін ойнайды және жүйе мақсаттарын сақтайды, саясаттағы ұрпақтар мұралығын іске асырады. Басқа жағынан, саяси жүйе талаптары тұлғаның саяси санасын және әрекетін қалыптастырады. Саяси әлеуметтану үрдісі кезінде азаматтың тұлғасының қалыптасуы жүреді - берілген саяси жүйенің мүшесінің. Саяси әлеуметтану механизмдері жалпыәлеуметік, әлеуметтік-психологиялық және жеке (ішкітұлғалық) деңгейлерде функциясын атқарады. Саяси әлеуметтану жастық кезеңдер мен стадияларды құрайды, айта кетерлігі – тұлғаның саяси құрылымдары түрлі стадияларда біркелкі емес дамиды. Саяси әлеуметтанудың негізгі үш жүйелерін бөлу қабылданған: а) мақсатты тура әлеументтану; ә) стихиялы әлеументтану; б) өз-өзін тәрбиелеу және өз-өзін оқыту. Ерекше жағдайды өзімен саяси жүйелердің дағдарыстарын дағы реәлеуметтанулар құрайды. Саяси әлеуметтану дың негізгі үш нұсқасы мүмкін: саяси белсенділік, саяси пассивтілік және саяси алшақтау.

3) Саяси әлеуметтану үрдісінде қол жеткізілетін саяси белсенділік азаматтардың саяси қатысуында іске асырылады. Саяси қатысу деп, адамдардың саяси немесе басқа басқару (немесе өзін-өзі басқару) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ал бұл олардың мүдделерінің жету және көрсету құралы болып табылады. Саяси қатысу сонда болады, қашан жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге кіліктірілгенде, шешім қабылдау және басқару үрдісіне қатысу, әсіресе, саяси сипаттағы, болғанда. Осындай саяси қоғамдастықтың ең дамыған түрі мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.

Саяси қатысудың негізінде түрлі психологиялық себептер жатуы мүмкін. Жалпы алғанда, саясаттың әрекеттің сферасы ретінде қызығушылығы және сымбаттылығының себептері бөлінеді: танымдық себептер, адамдардың үстінен билікке қол жеткізу себебі, идеологиялық себептер, әлемді жаңарту себептері, дәстүрлі себептер. меркантильді себептер және де жалған өзгерген бейнелер себптері.