Семинар сабағы 15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 45 сағат

Дәріс №14

Ү ғасырға қарай Солтүстік Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейін созылған кең байтақ жердің бәрін тирек(телэ) деген жалпы атпен бірнеше тайпалар мекен еткен. Солардың бірі-түрік тайпасы. Түрік деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік батысында орналасқан Вэй княздігіне түріктер(туцюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар деп атаған.

552-шы жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағұй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Бумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны деген атағын алады. Бумын 553-ші жылы қайтыс болады.

Бумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Еске отырады. Ол Орхонның жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның мұрагер інісі Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі 553-572 жылдар. Мұқанның тұсында аз уақыт ішінде (553-554жж.) түріктер шығыста қайлар, қидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргештерді өздеріне қаратты. 563-567жж. Эфталит патшалығын басып алды. Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.

Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты. 571 жылы түріктердің әскери қолбасшысы Естеми Солтүстік Кавказды басып алды, сөйтіп Керчь түбегіне(Боспорға) шықты. Оның баласы Түркісанаф Керчті басып алып, 576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естеми өлгеннен кейін, 582-593жж. бүлік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады.

Түріктер Персия арқылы Византияға жібек және басқа заттар өткізуге рұқсат сұрап, 568 жылы Соғды көпесі Маниахтың басқаруымен елшілік жібереді. Осы елші Кавказ жері арқылы Константинопольге келіп, екі елдің арасында жібекпен тікелей сауда жүргізу туралы және олардың бірігіп, Сасанидтер Иранына қарсы қимыл жасау жөнінде келіссөз жүргізеді.

Түрік қағанатының ыдырау себептері:

1. 581-588 жылдары бұған дейін ыдыраңқы күйде болған Қытай жұрты Суй династиясының қол астына біріктірілді; онда жасалған экономикалық реформалар Қытайдың экономикалық және әскери қуатының тез өсуін қамтамасыз етті; нәтижесінде күшейіп, үздіксіз соққы беріп отырды;

2. 581-583жж. жұттың болуы және үздіксіз соғыстар жүргізіп, басып алған жерлерінде жеке билік орнатуға ұмтылу саясаты қарапайым көшпенді халықты қалжыратты.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. “Ашина”, “түрік ” ұғымдарына түсініктеме беріңіз?

2.561-563жж. түріктер кімдермен кімдерге қарсы одақ жасасты?

3.Қай қаған тұсында Түрік қағанаты Орталық Азияда саяси үстемдікке жетті?

4.568ж. түрік қағанаты мен Византия империясы арасында қандай келісімге қол қойылды?
Дәріс №15

Тақырыптың атауы: Батыс Түрік қағанаты.

Дәрістің мақсаты:Студенттерге Батыс Түрік қағанатының территориясы, этникалық құрамы-он оқ будун, саяяси тарихы туралы мәліметтер беру.

Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны: 1.Батыс Түрік қағанатының құрылуы. 2. Қағанаттың экономикалық саяси өзегі. Он оқ будун. 3. Жеғұй қаған мен Тон жабғу қаған кезіндегі мемлекеттің күшеюі. 4. Дулу және нушиби тайпалық бірлестіктерінің арасындағы күрес (640-657 ж.ж.). 5. Тан империясының басқыншылығына қарсы күрес және қағанаттың құлауы.

Батыс Түрік қағанаты(603-704жж.)-қазіргі Қазақстанның территориясын, Жоңғария және Шығыс Түркістанды қамтиды. Ал Шығыс Түрік қағанаты Монғолияда орналасқан.

Этникалық құрамы: он оқ будун-Шу өзенінен шығысқа қарай бес тайпа дулу, батысқа қарай нушиби жайлады.

Жеғұй қаған(610-618жж.) және оның інісі Тон-жабғу қаған(618-630жж.) күшейді. Мемлекеттің шекарасын Тоқарыстан мен Ауғанстанға жорық жасау арқылы Үндістанның солтүстік-батысына дейін кеңейтті. Ал Тон-жабғу қағандықтың аумағын кеңейту жөнінде саясатты одан әрі жалғастырып, әкімшілік орталығын сол кездегі қолөнер мен сауданың маңызды орталығы болған Суяб қаласына көшірілді, ал жазғы қонысы-Мыңбұлақта болды. Жаңа жорықтар қағанның аумағын Гиндикуш пен Амударияның жоғарғы ағысына дейін кеңейтті. Тянь-Шаньның оңтүстігі, Мауереннахрдағы, Орта Азия жеріндегі отырықшы аймақтар мен қалалар Батыс Түрік қағандығына тәуелді болды. Батыс Түрік қағандығы Византиямен дипломатиялық қатынас орнатады. Тон-жабғу император Ираклидің Кавказ сыртына 627-628жж. жасаған жорығына қатысып, еншіге Чоре мен Тбилисиді алады. Қызы Евдокияға үйленді. Осы ұлан-ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес үйсін, қаңлы, қарлұқ, оғыз, қыпшақ т.б. тайпалар Батыс Түрік қағандығының құрамына енді.

Тон-жабғу билігінің диспотиялық сипаты күшейеді. Бұл тайпа басшылықтардың наразылығын күшейтеді. Қағанттың саяси өмірінің ішкі жағдайы шиеленіседі. 630-634жж. қағанат Мауереннахрдан айырылады. 634ж. нушиби өкілдері Ышбыра Елтеріш Ширді қаған қылып сайлайды. Ол реформа жасайды. Жаңа реформалар тайпа көсемдерін қағанға бағынышты етіп қояды. Алайда қағандықтың әскери-саяси диктатурасы тайпаларды бағыныштылықта ұстауға жеткіліксіз болып шығады. 638ж. дулу тайпасы өздеріне келген шадтардың бірін қаған сайлау дулу мен нушибилер арасында қантөгіс соғыстың тууына себеп болды. Осыдан кейін қағандық екіге бөлінді. Олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтті.

Мемлекет ішкі он алты жылға созылған(640-657жж.) соғыстардың нәтижесінде әлсіреді. Мұны пайдаланған Тан империясның әскері Жетісуды басып алады. Қытайлармен жүргізілген соғыстардың нәтижесінде түргештер жеңіске жетіп, саяси күшке айналды.

1. Батыс түрік қағанаты Түрік қағанатынан қашан бөлініп шықты?

2. Батыс Түрік қағанатындағы Шу өзенінен шығысқа қарай бес тайпа ел қалай аталды?

3. Батыс Түрік қағанатындағы Шу өзенінен батысқа қарай бес тайпа ел қалай аталды?

2. 
   Батыс Түрік қағанатының астанасы?