ҚР Мемлекеттік жер комитетінің мәліметі

ҚР Мемлекеттік жер комитетінің мәліметі

Соңғы 60-70 жылда орыс жазығындағы қара топырақ эрозияның және дефляцияның нәтижесінде өз қарашірігінің үштен бірінен айырылып қалды, оның құнарлы қабаты 10-15 см-ге кеміп кетті. Осыған орай, бұрынғы КСРО-дағы егістіктің биологиялық өнімділігі, шамамен, АҚШ-қа қарағанда 2,4 есеге кеміген.

Жер шарында жерді игеру қандай қарқынмен жүргізілді? Жердің ең қарқынды жыртылған кезі (П.И. Полетаевтың мәліметі бойынша) - 1940-1965 ж.ж. Бұл кезеңдегі бүкіл әлемдегі оңделетін лсер 830 млн га-дан 1,5 млн га-ға дейін артқан. Алғашқы он жылдықта бұл өсім 5%-ті құраса, соңғы жылдары -2% қана.

1965 жылдан 1970 жылға дейін жыртылатын жер ауданы 28 млн га-ға дейін кеміген және бұл көрсеткіш күйі өзгеріссіз қалды десе де болады. Онеркәсібі дамыған елдерге келетін болсақ, статистиканың көрсетуінше, ауыл шаруашылығына тән жердің тұрақты түрде кемуі байқалған. Мәселен, АҚШ-та жыл сайын ауыл шаруашылық айналымынан 1 млн га жер қолданыстан шығып отырады. Бұл миллион жаңа жолдың, зауыттардың құрылысына, қалаларды салуға және т.б. пайдаланылған. Жаңа территорияларды игерудің есебінен американдықтар жыл сайын 0,5 млн га бойынша орнын толтырады, яғни таза залал оның қақ жарымын (тең жартысын) құраған.

Әлемдегі егістік жердің кемуіне адам ғана кінәлі емес, яғни егістік ауданының кемуіне адамдар ғана себенші болып отырған жоқ, бұл арада эрозияның да зияны орасан зор. Тек соңғы 100 жылда эрозияға ұшыраудан 20 млн км² топырақ асарамсыз болып қалған, бұл барлық егістік алабының 28%-ін құрайды. Егер осылай жалғаса беретін болса, онда тағаммен қамтамасыз етіп отырған жердің көлемі қаншаға кемиді? Рас, ғылым тағамның басқа да көздерін іздестіріп жатыр. Бірақ, сәтсіз. Мүхиттар мен теңіздердің болжанған жоғары биологиялық өнімділігіне қарай келешекте құрлықтағы ауыл шаруашылық өндірісін мүхит және теңізбен біріктіру көзделіп отыр. Дегенмен, құрлықтың биологиялық өнімділігі әлдеқайда жоғары. Тағам өнімдерін жерден өндіру адамдарға қолайлы әрі ұйреншікті болып табылады. Сонымен, ғылым мен техниканың осы заманғы даму кезеңінде тек жер ғана, оның үстіңгі топырақ қабаты ғана негізгі тағам көзі болып табылады.

Қазақстанның топырақ жамылғысының және жер ресурстарының сипаттамасы

Қазақстанның топырақ жамылғысы. Қазақстан Республикасы орман-тоғай алқабын, жазық даласын, жартылай шөлді және шөлейт аймақтарын қоса алғанда территория көлемі бойынша әлемде 9-шы орынды иеленеді (272,5 млн. га). Еліміздегі топырақтың әр түрлі болуы (И.А. Гвоздецкий, В.И. Николаев бойынша) кең, зоналылығымен батыстан шығысқа дейін созылған климаттың қуаншылыққа ұшырау деңгейінің артуымен, территорияның әр қилы бөліктеріндегі геологиялық-геоморфологиялық ерекшеліктеріне байланысты.

Қазақстан жазығындағы топырақтың аймақтық тұрпаты бұрынғы ҚСРОның Еуропалық бөлігіндегі біздікіне ұқсас зоналық топырағынан біршама айрықшаланады. Бұл айырмашылық негізінен мыналарда:

1.Батыс-Сібір жазығына жататын республиканың солтүстік бөлігіндегі суайрықты кеңістік жоғары гидроморфологиялығымен сипатталады. Сон-дықтан да ондағы топырақ жамылғысыньщ шектен тыс батпаққа айналуы мен кешенділік (әр түрлі топырақтың ұсақ учаскелерінің заңды алмасуымен байланысты болатын ала-құлалық (пестрота) байқалады, сонымен қатар аудандардағы топырақ секілді жақсы сорғытылған жағдайда қалыптасқан. Зоналық қара топырақ қарашірінді қабатының аз ғана қуатына, бұл қабаттың біркелкі емес төменгі шекарасына және қарашіріндінің жоғары мазмұнына ие.

2. Қазақстанның орташа ендік жолағында зоналық топырақ каштанды болып келеді және климаттың құрғақтығымен әрі топырақ түзуші (қалынтастырушы) жыныстың сортандануымен байланысты топырақ көп сортанданған. Ұсақ шоқылы өңірде әлсіз дамыған және куаты аз тығыз жынысты, ұсақ тас шоқылы топырақ үстемдік етеді.Бұл орташа жолақтағы тонырақ жамылғысьш одан бетер әркелкі әрі кешенді етеді.

3.Қазақстанның оңтүстігінде қуаңшылықтан жэне шектен тыс қуаңшылықтан құба, сұр-кұба, тақыр түсті және сұр топырақ түзілген, батысынан шығысына қарай топырақтағы қарбонаттың біртіндеп кемуімен сипатталады.

4.Тұтастай алғанда оңтүстікте барлық ендік зонаны алып жатқан жазықтағы топырақ жамылғысының қуаңшылық климатының және континенталдығының арқасында бұл өңір үлкен кешенділігімен айрықшаланады. Сортаң, сор, шұрай және басқа да тұзды судың, аналық жыныстың және территорияның даму тарихы әсерімен түзілген интробелдемдік топырақ кең жайылған. Жауыншашынның бұл өңірдегі салыстырмалы түрде аз түсуіне қарай топырақтың көп шайылмауы елеулі нивелирлейтін ықпалға жол бермейді.

Батыс-Сібір жазығының орманды дала зонасына жататын елдің ең солтүстігінде шалғынды-қара топырақ (әлсіз сорғытылған суайрықты кеңістігінде), сүр орманды топырақ және сілтісіздендірілген қара топырақ кеңінен тараған.

Бұл өңірде сортанды қара топырақ және шалғында-қара топырақ та ұшырасады.

Оңтүстікке қарай қара топырақты далада сілтісіздендірілген қара топырақ, әдеттегі жай және сонан соң оңтүсгікке тән болып келетін топырақ алмастырады. Солтүстік Қазақстанның қара топырақты даласында бөртүелі топырақта өсетін шоқ қайың (березовые колки с осолоделыми почвами) және ойпаңды шұраттар (солодями в западинах) көп ұшырасады.

Қарашірінді жай қара топырақ солтүстіктегі ылғалы бір қалыпты қара топырақты дала зонасының белдемшесінде (қылқанды дала) кең тараған әрі бұлар далалық бетегелі (ақ селеу) және әр түрлі өсімдіктердің әсерімен түзілген. Қазақстанның ұсақ шоқылы беткейлері бойынша олар абсолюттік биікке 400 метрге дейін көтерілген. Олардың жоғары қабатындағы қарашірінді 6-9% мөлшерінде болады. Топырақ элементтерге, әсіресе, кальций мен магнийге бай. Жоғары қабатындағы реакция бейтарапты болады, ал төменгісінде - сілтілі. Азоттың жалпы қоры шамамен 0,5%-ті, фосфор 0,2%-ті құрайды. Жай қара топырақ толық жыртылатын алаңғы кіретін ең құнарлы топырақ болып табылады.

Оңтүстіктен табылатын қарашіріндісі аз қара топырақ оңтүстікте, бір қалыпты құрғақ қара топырақты дала зонасының белдемшесінде кеңінен тараған. Ол бетегелі (ақ селеу) және әр түрлі өсімдіктердің әсерімен қалыптасқан және ол жай қара топырақтан қарашіндісінің (жоғары қабатында 4-6%) және жалпы азотының (0,3%) аз болуымен әрі қуатының кемдігімен және генетикалық қабатының жатыс тереңдігінің кем болуымен (аздығымен) айрықшаланады.

Соңғы жылдары түпкілікті өнім өсімінің қарқыны күрт төмендеп кетті, алдағы кезеңге арналған капитал салымының жоспарланған мөлшері өте аз, сол себепті де норматив көп төмен болуы керек, әдеттегіше капитал салымы тиімділінің нормативіне қарағанда әлдеқайда кем болуы қажет. Халық шаруашылығы бойынша ірі есептердің нәтижесі көрсеткендей, дисконттаушы көбейткіш шетелдерде қабылданған нормативке сәйкесетін 0,02-0,04 шегіндегі шамаға ие болуы керек.

Табиғат ресурстары, оның ішінде, жер еңбек өнімі болып табылмайды, осыған орай оның ақшалай бағасы әділ түрде толық анықталатын болса да, құны болмайды. Алайда, ол бағаланған ресурстарды игерудің өткен шақтағы шығынымен емес, өңдіріске - бұрын пайдаланылмаған учаскені игеруге кеткен шығынымен беріледі.

Сараланбалы рента түйықтанған шығынның деңгейіне қарай өзгереді, соңғысын пайдаланылатын жердегі ауыл шаруашылық өндірісін қарқындандыру арқылы немесе жаңа жер учаскесін енгізудің нәтижесінде арттыруға болады. Бұл шаруашылық айналымына тартылған барлық жердің сараланбалы рентасының өсуіне әкеледі. Қайтадан игерілетін жерге біркелкі үлкен шығындарды жұмсау жолымен сапасы қалпына келтірілетін, пайдаланылатын кез келген жер учаскесі осы категорияда жаңа шығынға тең рента әкеледі, ал бұрынғы деңгейімен салыстырғандағы рентаның өсімі пайдаланылатын жердің категориясындағы нашар учаскіге аударылатын шығынмен анықталады. Пайдаланылатын нашар учаскенің сапасына дейін жаңа жерді игеруге кететін шығын ең жоғары сападағы жерге қайтадан тартылатын жерге аударылатын шығынның санау шегі болып табылады. Жерді игеруге арналған ықтимал шығынын реттейтін тағы бір реттеушіге сараланбалы рента жатады. Осы сападағы жер неғұрлым көп рента әкелетін болса, қайтадан игерілетін учаскенің осы категориясына үлкен шығын аударудың мағынасы болады.

Шартты мысал арқылы жер ресурстарын бағалаудың әр түрлі әдістерін салыстырып көрейік.

Мәселен. Ауыл шаруашылық өндірісінде үш категориядағы жер пайдаланылады: өнім бірлігі есебінде жақсы жерге жұмсалатын шығын 15 теңгені, орташасына жұмсалатын шығын 10 теңгені құрайды, ал нашар жерге жұмсалатын 20 тг/ц тұйықтанған шығын болып табылады.

Сонымен бірге төртінші категория да бар болсын делік, айталық, оған шығын жұмсау арқылы игерілетін кез келген сападағы пайдаланылмаған жер жатады. Жақсы, орташа және нашар категорияларындағы жаңа жерді игеруге кететін шығын 1 гектарына 500, 200 және 50 теңгелерді құрайды. Ықтимал нұсқалардың кез келгенін жүзеге асырғанда тұйықтанған шығынға жаңа жерді оңдеуге кететін шығын жатады және ол 1 ц. әнімде 30 теңгені құрайды. Тұйықтанған шығынның өсімімен қатар пайдаланылатын жерден түсетін жер рентасы да артады.

Су ресурстарын эконмикалық тұрғыдан бағалау және ұтымды пайдалану

1. 
   Судың шығу тегi.
   
2. 
   Су балансы.
   
3. 
   Қазақстанның су ресурстары.
   

Су атмосферада 10 күнге, ал ағында өзендерде 12-16 тәулiкте жаңарып (жаңғырып) отырады.

Салыстырмалы түрде алғанда өзендерде су аз болады, олар жылына 10-12 км3 қатты затты және 3,3 млрд т ерiтiлген заттарды ағызады. Орташа есеппен алғанда әрбiр 125 мың жылда құрлықтың 1 метр жер қабаты шайылып кетедi.

егер жердегi барлық мұздақ еритiн болса, мұхиттың деңгейi 65-70 см-ге дейiн көтерiлiп, көлемi онсыз да аз құрлық судың астында қалар едi.

Алайда, тұщы судың негiзгi қоры мұздықтарда жинақталған. Мәселен, тау шаңдарындағы және Антрактида мен Арктиканың мұздағындағы тұщы судың қоры 97%-ды құрайды. Ал, өзендердегi, көлдердегi және су қоймаларындағы тұщы судың қоры – 3%.

Жердегi судың айналымын қасқаша былай сипаттауға болады: Жер бетiндегi су негiзiнен теңiз бетiнен және өсiмдiктерден (транспирация) судың булануы нәтижесiнде атмосфераға көтерiлетiн су буынан пайда болатын жауын-шашын түрiнде қалыптасады. Оның бiр бөлiгi өсiмдiктер мен хайуанаттар арқылы тiкелей және жанама түрде қайтадан баланады, ал ендiгi бiр бөлiгi жер асты суларын байытса, қалған бөлiгi өзен арналарымен теңiздерге барып қосылады да қайта буланады. (6-сурет)

Трансляцисының немесе теңiздiң бет жағынан баланудың нәтижесiнде бөләнетiн судың мөлшерi әрбiр жердiң жергiлiктi жағдайына қарай өзгередi. Мәселен, теңiзден қашық орналасқан орманды алқаптарда аудан бiрлiгiмен алғанда су теңiз бетiнен буланатыун судан гөрi көп буланады. Өсiмдiк кемiсе, транспирация да кемидi, осының нәтижесiнде жауын-шашын аз болады.

Теңiзден бiрдей қашықтықпен алғанда бiр кендiкте және биiктiкте жылына буланатын ылғалдың мөлшерi:

• 
  тропикалық ормандарда – 1400 мм;
  
• 
  саваннада – 1000 мм.
  

• 
  1 га қайыңды орманда жылына – 4700 литр су,
  
• 
  1 га шыршалы орманда – 4300 литр су.
  

Жартылай қуаң аудандардағы транспирацияның, жауын-шашынның және өсiмдiк мөлшерiнiң арасындағы тiкелей ара-қатынасы анықталды (Вальтердiң ережесi). Өсiмдiктердi жылына 1 тоннаға арттыратын болсақ, орташа есепппен алғанда жауын-шашын 100 мм-ге артады екен.

Шнитниковке жүгiнсек, бiз бүгiгi таңда өте ылғалды континенталдық (құрлықтың) фазадан аөту үстiнде екенбiз. Бұл құрлықтағы судың бiр бөлiгi теңiзге ауысатынын бiлдiредi. Соңғы 80 жылдағы байқау көрсеткендей, теңiздiң деңгейi жыл сайын 1,2 мм-ге көтерiледi, бұл құрғақтағы судың қорын жылына 430 км3-ке кемiтедi. Бұл көрсеткiш Каспий теңiзiне құятын барлық өзендерге де (оның iшiнде Едiл мен Жайық секiлдi (Волга и Урал) аса iрi өзендерге) қатысты. 31 кестеден көрiнгендей, адамзат өз қажеттiлiгiне пайдалынатын судың жыл сайынғы мөлшерi теңiзге тек гидрографиялық желi бойынша құйылатын судың мөлшерiн ескергенде 37,3 мың. км3-тi құрайды екен. Бұдан басқа 13 мың км3-ке тең болатын жер асты суының бiр бөлiгiн пайдалануға болады.

Бұл тек бiр-ақ рет пайдалынатын суға құрылған есеп. Нақты тұтыну 18700 км3 судан ез, яғни су ресурстарын пайдалануға жарамдысының жартысынан көбiн құрайды.

Сумен қамтамасыз етiлу дегенде, бiз өнеркәсiптiң, ауылшаруашылығының, коммуналдық және басқа да халық шаруашылығы салаларының және олардың жыл сайын жаңғыртылатын ресурстарының суға деген қажеттiлiктерiнiң қанаттану мүмкiндiгiн түсiнемiз. Бұл арада судың статистикалық қоры ескерiлмейдi, өйткенi, оны халық шаруашылығы айналымына тартатын болса, қолайсыз экологиялық салдарды тудырады. Бұл өз кезегiнде шаруашылық жүргiзудiң негiзгi принципiне қайшы келедi. Мәселен, принцип бойынша ерiту арқылы (мұздықтардың үстiңгi бетiн қарайту немесе басқа да жолдармен) таудағы мұздықтарда ғасырлар бойы жинақталған су қорын пайдалануға болады. Сондай-ақ, терең жер асты суларын да пайдалануға болады. Оны көптеген қалаларды сумен жабдықтау үшiн жүзеге асыруға болады. Алайда мұздықтарды және жер асты суларының қалпына келуi ұзақ жылдарға созылатындықтан, экологиялық тұрғыдан алғанда бұл қауiптi болып саналады.

Табиғи ресурстарды тауысу есебiнен шаруцашылық жүргiзуге, былайша айтқанда, келешек ұрпақтың үлесiне қол салуға болмайды. Сондықтан да бұдан былай қарай халықты сумиен қамтамасыз еткенде жаңғыртылатын тұщы су қорын немесе ағынды су ресурстарын тек бүгiггi күн үшiн ғана емес, сондай-ақ алдағы келешекте де халық шаруашылығын сумен қамтамасыз етудiң негiзгi көзi ретiнде қарастыруымыз керек. Орташа есеппен алғанда планетаның 1 тұрғығына күнiне 3 мың литрге дейiн су кетедi екен, алайда Жердегi 5 миллиардтың 1 миллиард тұрғыны күнiне кем дегенде 2-3 литр тұщы суға қолы жетпей отыр. Миллиондаған адардар мал мен егiстiктi суаруға судың жетiспеуi салдарынан аштыққа ұщыраған.

Жаңғыртылатын ресурстардың абсолюттiк шамасы бойынша әлемде бiрiншi орында Бразилия алады. Ондағы тек бiр ғана Амазонка өзенiнiң су ресурстары бүкiл әлемнiң су ресурсы жиынтығының 20%-ға жуығын құрайды, ал бұл елдiң барлық территориясындағы (жылына 9230 км3) ресурс бұрыңғы кеңес Одағындағы су ресурстарынан 2 есе көп (19 кесте).

19.Әлем елдерiнiң сумен қамтамасыз етiлуi

Мемлекет- тер	Ауданы мың км3 алғанда	Халықтың саны, млн адаммен алғанда	Су бойынша орташа есеппен слғанда су ресурсы, жылына
			Жиынтығыкм3-пен алғанда	Жылына 1 кв км ауданға мың кубометрмен алғанда	Жылына бiр адамға шаққанда, м3-тен алғанда	Әлемдiк ресурстағы құрайтын %i
Бразилия	8512	107145	9230	1080	86000	20,8
Бұрыңғы КСРО	22274	268844	4740	212	17500	10,6
ҚХР	9597	838800	2550	266	3050	5,8
Канада	9975	22831	2472	248	108000	5,6
Үндiстан	3269	598097	1680	514	2800	3,8
АҚШ	9347	213611	1938	207	8700	4,4
Норвегия	324	4007	405	1248	108800	0,9
Югославия	256	21356	256	100	9150	0,6
Франция	551	59913	183	332	3060	0,4
Финляндия	337	4707	110	326	23500	0,2
Бүкiл әлем	134800	44500	44500	330	1120	100

Антарктиданы қоспағанда.

Жер асты сулары (5 км-ге дейiнгi қалыңдықтағы) 60 млн км3-тi құрайды, оның 4 млн км3-i су айналысы белсендi зонада орналасқан. Жоғары жақ қабатын 85 мың км3 топырақты ылғал алып жатыр.

Су ұдайы қозғалыс үстiнде болады – оның мөлшерi мен сапасы уақыт және кеңiстiк iшiнде өзгередi.

Су ресурстары ғасырлар бойы жинақталған қормен және жаңғыртылатын ресурстармен сипатталады.

Құрлықтағы тұщы судың ғасырлар бойы жинақталған табиғи қорына (м3, км3) көлдердегi, өзендердегi, мұздықтардағы, сондай-ақ тау қатпарларының сулы қабаттарындағы (жер асты суы) су жатады.

Жаңғыртылатын су ресурсына (м3/с, м3/ жылына, км3/ жылына) құрлық пен мұхиттың су алмасу, Жердегi судың айналым процесiнде жыл сайын жаңғыртылатын су жатады. Бiздiң планетамыз аса алып бу машинасы болып табыладжы, ал оның қозғаушы күшiне күн энергиясын жатқызуға болады. Су Элемдiк мұхиттың бет жағынан күн энергиясының әсерiмен булану арқылы атмосфераға енедi әрi атмосфералық жауын-шашын түрiнде оралады. Буланған судың бiр бөлiгi ауа ағымымен құрлыққа келiп, жауын-шашын түрiнде жерге түседi де құрғақтағы суды, өзедндi, жер асты суын, мұздақты қалыптастырушы негiзгi көзге айналады.

Буланып үлгермеген немесе жерге сiңген құрғаққа жауған атмосфералық жауын-шашынның бiр бөлiгi мұхитқа өзендер арқылы қайта оралады.

Мұхит орасан зор табиғи булаушы ретiнде әрi құрлықты (құрғақтық) тұщы сумен қамтамасыз етушi, ретiнде қызмет етедi. Өзендегi ағынды суды қабылдап алғаннан кейiн мұхитсандық (мөлшерi) жағынан жаңғырып, сапа тұрғысынан қалпына келедi.

Су шығынын өлшейтiн гидрогиологиялық станциялар мен постарда ағынды өзен суы есептелiп, жаңғыратын су ресурстарының шамасы анықталады.

Орташа жылдық ағыны бойынша су ресурстарын бағалау судың пайдалануын баға беруде кеңiнен қолданылады. Сонымен қатар, ағынды су шаруашылық қажеттiлiгi үшiн өзендерден немесе көлден су алудың нәтижесiнде таусылып келедi. Бұл арада судың көп бөлiгi шаруашылық процесiнде өтеу барысында бiржола жоғалады.

Су шаруашылығын жоспарлау барысында көлдiң, өзеннiң, мұздықтың суы мен жер асты сыунынң табиғаттағы су айналымы процесiнде бiр-бiрiмен өзара байланысты болатынын және бiрiншiсiне өтiп отыратынын есте ұстау қажет.

Барлық су түрiнiң табиғаттағы су айналымының негiзгi әрi бастапқы буынына көлдердi, өзендердi, мұздықтарды және жер асты суларын қоректендiретiн атмосфералық жауын-шашын жатады. Осыған байланысты өзендер көлдердi, ал жер асты сулары мен мұздықтар өзендердi қоректендiредi.

Гидросферадағы айналымның салдарынан су массасының салдарынан су массасының тұрақтыф алмасуы жүзеге асады. Мәселен, мұхит ағындарының есебiнен 63 жыл сайын әлемдiк мұхиттың барлық суы ауысып отырады. Бұл процесс, әсiресе, құрғақта және атмосферада әлдеқайда шапшаң жүзеге асады.

Жер шарындағы өзендердiң ағынды суы мен жер асты сулары 41000 км3-тi құрайды немесе жердегi айналымда болатын жалпы көлемнiң 8%-ын алады. Ағынды су құрлықтың бет жағына түсетiн жауын-шашын мөлшерiнiң 36,4%-iын құрайды. Бұл қатынасты ағынды су коэффициентi деп атау әдетке айналған.

Жер шарындағы құрлықтардың өзен суларымен қамтамасыз етiлуi (мың м3/(адам жылына)): Австралия – 12,9; Азия – 7,94; Еуропа – 5,18; Африка – 13,67; Солтүстiк Америка – 26,17; Оңтүстiк америка – 74,68.

Тұщы судың жер асты теңiзi барлық құрлықтардан және барлық шөл даланың астынан табылып отыр; мұндай теңiз Сахара шөлiнен де табылған – 150-200 м тереңдiкте жатыр. Гидрогеологтардың мәлiметi бойынша, 800 метр тереңдiкте дейiнгi жер қыртысындағы жер асты суының қоры шамамен 4 млрд км3 құрайды.

Батыс-Сiбiр ойпаңында ауданы 3,5 млн км2 болатын «су қоймасы »табылды, бұл Еуропа территориясының шамамен 1/3 бөлiгiн құрайды. Түркменистанның астанасы Арал теңiзiнiң ауданынан да улкен, 30метр тереңдiкте «су қоймасы» созылып жатыр. Қазақстанның сусыз шөлдерiнiң астындағы тұщы судың қоры Балқаш секiлдi көлдiң 65-iнен де көбiн құрайды.

Алайда, тұщы жер асты суын қарқынды пайдалану ойламаған қиындықтармен қатар болып отыр: тұщы судан кейiн жердiң беткi жағынан ащы (тұзды) су да кенеттен, ойламаған жерден шығады.

Жер астындағы тұщы теңiз – жер қойнауын қоректендiретiн таусылмайтын мұхиттың тiршiлiк жоқ бет жағындағы жұп-жұқа қабыршақ. Адамның араласуының нәтижесiнде тұщы және ащы жер асты суларының арасындағы қалыптасқан табиғи тепе-теңдiк бұзылып отыр.

Жер асты суын пайдаланудың басқа да көптеген салдарына топырақтың ықтимал атыруы (нығыздалуы), жер бетiнiң төмендеуi жатады. Топырақтың отыруы айтарлықтай елеулi ауқымды қамтып отыр ж(не жылына бiрнеше сантиметрден бәрнеше метрге дейiн нығыздалуы ықтимал. Әлемдегi ең әдемi қалалардың бiрiнен саналатын Венеция бұған бiрден-бiр мысал бола алады. Бұл қаланың халқы ежелден суды артезиан құдықтарынан алып келген болатын. Осы қалада тұратынхалық санының көбейуi, ең бастысы - өнеркәсiптердiң қаулап өсуi тұщы (жер асты) суды тұтынудың деңгейiн күрт көтерiп жiбердi. Мiне, осының салдарынан әдем храмдарды, сарайлары және бай мұражайлары бар бүкiл қала аласарып барады.

Тура осындай жағдай ежелгi қалалардың бiрi – сиам шығанағының үстiңгi жағынан бой көтерген Тайландтың астанасы – Бангкоктың басында да бар.

Жер астындағы бас тоғандарды (водозабор) iстен шығаратын факторларға мыналар жатады: 1) жер территориясы бойынша олардың бiркелкi орналаспауы; 2) ащы жер асты суын қайта өңдеудiң қиындығы; 3) суды сақтайтын қабаттардың жатыс тереңдiгiн ұлғайту арқылы табиғи жолмен қалпына келу қарқынының шапшаң төмендеуi; 4) технологиялық ықтимал өзгерiстерi.

Қатты фазадағы (мұздағы, мұз жамылғысындағы) суды алдымен тау мұздақтарынан суды алуды ұлғайту жолымен, екiншiден, полярлы аудандардағы мұзды тасымалдау арқылы пайдалану қажет. Алайда, бұл екi тәсiлдiң де қиындығы көп әрi осыларды iс жүзiне асыратын болсақ, оның экологиялық салдары қандай болатынын бiлмеймiз.

Осылайша, дщамудың осы заманғы кезеңiнде су ресуртарының қосымша мөлшерiн пайдаланудың мүмкiндiгi шектеулi болып отыр.

Теңiзден алынатын тұщы судың шегi жоқ мөлшерiн ауыл шаруашылығында пайдалануға болады. Алайда, теңiз суын ауыл шаруашылығы үшiн пайдаланудың ауқымы тұщы судың бағасына тәуелдi. Өкiнiшке қарай, ащы суды осы заманғы тұщы суға айналдыратын құрылғымен суды өндiрудiң бағасы өте қымбат. Суды тұщыландыратын құрылғыны экономикалық пайда тұғысынан алғанда ащы суды тұщы суға айналдыратын құрылғының сынан алғанда ащы суды тұщы суға айналдыратын құрылғының суды өндiрудiң бағасы өте қымбат. Суды тұщыландыратын құрылғыны экономикалық пайда тұрғысынан алғанда ащы суды тұщы суға айландыратын құрылғының жұмыс iстеуi үшiн орысан зор әрi арзан энергияға ие атом электрлi станцияларымен және гелиотермикалық энергия көздерiмен бiрiктiрiп салу керек. Каспий теңiзiнiң жағалауындағы Ақтау қаласында 120 мың м3 қуаттылықты беретiн ащы суды тұщы суға айландыратын құрылғы бар.

Өзендегi ағынды су осы өзен бассейнiне түсетiн жауын-шашынның мөлшерiмен және ылғалдың булану деңгейiмен анықталады. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшерi ауданның географиялық орналасуына, оның теңiзден қашықтығына, жергiлiктi жер бедерiнiң ерекшелiгiне және өсiмдiктiң сипатына тәуелдi болады.

Елдегi жауын-шашынның орташа жылдық мөлшерi ауытқып тұрады; құрғақшылық жайлаған жылдар мен жауын-шашын мол түсетiн жылдары ауытқудың орташа мәнi – 30-40 % болады.

Бұл арада транспирацияның рөлi өте жоғары (өсiмдiктердегi ылғалдың булануы); шөптегi транспирацияның рөлi өте жоғары (өсiмдiктердегi ылғалдың булануы); шөптегi транспирация – 400-450 мм, дәндiдақылды мәдени өсiмдiктерде шамамен 350 мм, ал орман-тоғайларда – 250-325 мм. Өсiмдiктер транспирациясының атмосфкерадағы жиынтығын олардың ұшар бастарынан булануын және топырақтан булануын эвапотранспирация деп атайды.

Соңғы он жылда өзендегi ағынды судың мөлшерiне адамдардың тигiзетiн әсерi артып келедi; суды пайдалану, су бөгеттерiн, су қоймаларын, сутартқы (водозабор) құрылғыларын салу, мелиорация жүйесiнiң құрылысы, қалалық және өнеркәсiптiк құрылыстардың астында территорияларды пайдалану және т.б. Елiмiздегi экономиканың және халық санының өсуiмен қатар өзендердiң гидрологиялық режимiне антропогендiк әсердiң ықпалыф да артып келедi.

Көл өзендегi ағынды судың табиғи реттеушiсi болып табылады әрi балық аулауды және сумен қамтамасыз етуде оның құндылығы жоғары.

Табиғи көлдерден басқа бiздiң елiмiзде өзендегi ағынды суды реттейтiн жасанды су қоймасы бар.

Республикада үлкен көлемде қаржылық үлкен көлемде қаржылық материалдық және еңбек шығынын қажет ететін біріңғай ететін су шаруашылығының жүйесі бар.

Осы бүгігі күнге дейін суды табиғаттың таусылмайтын байлығы әрі оны тегін болады деп ұғып келдік. Бүгігі таңда республиканың көптеген аймақтарында тұщы судың жетісеушілігі және оған қажеттіліктің артып отырғаны байқалады.

Суды пайдалану жалпы пайдалану және арнайы пайдалану деп бөлінеді.

Жалпы суды пайдалануға халықты ауыз сумен қамтасыз етуді, малды суғару, шомылу, су туризмі және т.б. кіреді. Ол негізгі су заңына сәйкес белгіленген тәртіп бойынша тегін жүзеге асырылады.

Арнайы суды пайдалану - әр түрлі халық шаруашылығының объектілерін қамтиды, мұның жалпы суды пайдаланудан айырмашылығы – объектілер суды пайдалануы үшін мемлекеттік органдардың рұқсатын алуы керек, әрі су ресуртстарын пайдаланғаны үшін көптеген жағдайларда ақы төлейді.

Су ресуртарын пайдаланудың екі түрі бөліп көрсетілді: суды пайдалану және суды тұтыну.

Суды пайдалануда су қоймасынан (өзен, көл және т.б.) алынбайды және жұмсалмайды. Тек белгіл бір функцияны орындау пайдаланады. Суды пайдаланушыларға гидроэнергия, су көлігі, балық шаруашылығы, сал ағызу және т.б. жатады.

Суды тұтынуда су су объектілерінен алынады. Оның бір бөлігі мүлдем жоғалады, ендігі бір бөлігі өнім өндірісі және т.б. үшін ауыл шаруашылығына, өндіріске жұмсалады. Оның үстіне, суды тұтынуда өзендер мен көлдерге құятын судың сапасы ластанудың нәтижесінде күрт төмендеп кетеді.

Аса iрi территорияларды жергiлiктi су ресурстарымен қамтамасыз ету мiндетiне суды ластап әрi тауысып алмауды көздейтiн, жер үстi және жер асты суларын бiрлесiп реттеудi жүзеге асыратын шаралар кешендi түрде құрастырылады.

Қолда бар су ресурстарын ұлғайтудың дәстүрлi емес әдiстерiне мыналар кiредi:

• 
  жауын-шашынды жасанды жолмен жандыру;
  
• 
  суармалы жердi минералданған сумен суару, ащы су қоймаларында пайда болған мұздан тұщы етiп алынған тұщы судың орнына өнеркәсiптiң әр түрлi мақсаты үшiн ащы (тұзды) суды пайдалану;
  
• 
  мұздықтардың еруiн реттеу;
  
• 
  судың булануын, оның iшiнде, су жиналатын аландардағы өсiмдiк жамылғысының құрамын өзгерту арқылы және су ресурстарының тапшылығын азайтуға мүмкiндiк беретiн басқа да белгiлi әдiстермен кемiту.
  

Судың құрылымы өте күрделi өте күрделi болғандықтан таза суға анықтама берудiң өзi қиын. Байкал көлiндегi су табиғаттағы ең таза су деп саналады.

Химия құрам судың дәмiн аз ғана кетiредi, бiрақ иiсi өткiр болғандықтан суды тұтынуға жарамсыз етедi.

Суды тазалау өте қымбат тұратындықтан көптеген өнiмдердiң өзiндiк құнын арттырады. Мысалы, мұнай өнеркәсiптерiнде қазiргi заманғы мұнай өңдеу зауыттарының құрылысын салу барысында қоршаған ортаның ластануына қарсы жүргiзiлетiн күреске шамамен 8-10% капитал жұмсалады.

Басты су тұтынушылардың бiрiне, бұрын айтып кеткендей, ауыл шаруашылығынан кейiн өнеркәсiп саласы жатады. Қазiргi заманғы металлургия зауыты немесе целлюлоза-қағаз комбинаты 100-200 мың халқы бар қалаға қарағанда суды әлдеқайда көп шығындайды.

Өнеркәсiп өндiрiсiнiң бiрқатар түрлерiнiң суды тұтыну көрсеткiшi: