Сушаруашылық есептердің реті және методикасы

9. Су шаруашылық есептердің нәтижесі

2040 деңгейіне есептік үстірттік су ресурстары әр түрлі сулылық жылдарда 110,3 - 64,3 км³ өзгеріп тұрады немесе су ресурстарының көлемінің жиынан 94-97 % құрайды, реттеу, су бөлу, өзендерге суды тастау есебімен. Коллекторлы-дренажды, қалдық және суармалы судың ағын суларының, өнеркәсіптік пен коммуналды-тұрмыстық шаруашылығының құрамындағы қайтарымды суларды пайдалану үшін қосымша ресурс ретінде қарастырылады, 5 км³ көлеміндей құрайды.

Жер асты, шахталық-кен, ағын, коллектор-дренаж, теңіз және өзен суларының пайдалану деңгейі 2040 жылы 1,7 % немесе 1,9 км³, Қаспий теңіз суларының және Балқаш к. көл суларының жалпы алынымы 1,6 км³ (1,4 %), Еділ ө. (РФ) Қазақстанға суды лақтыру - 0,1 км³ (0,1%) құрайды.

Осылайша, алдағы уақыттағы (2040 ж.) жалпы су қорларының жалпы көлемі 114,2 км³ құрайды. Бірақ, ҚХР суды алу көбейюіне қарай, 2040 ж. су ресурстары 9,4 км³ азаяды, сонымен 104,8 км³ құрайды.

Су қорларының жер үсті суларын (олардың реттеу, қайтару және ағын суларын есептегенде) 2040 ж.-ға бөлуі:

• 
  27,0 % (30,8 км3) экологияға және ағынның шығыны;
  
• 
  25,5 % (29,1 км3) теңіздер мен көлдерге құйылымдар (Каспий және Арал теңіздер, Балқаш, Алакөл, Сасыккөл, Қорғалжын көлдер и др.);
  
• 
  19,5 % (22,3 км3) экономика салаларында пайдалану;
  
• 
  19,5 % (22,3 км3) басқа мемлекеттерге беру, ең бастысы, РФ;
  
• 
  8,2 % (9,4 км3) – Ертіс және Іле өзендері бойынша ҚХР келетін ағын азаяды;
  
• 
  0,3 % (0,3 км3) – жер асты суларының тартулары есебінен өзен сағасына зарар.
  

Республикада су пайдаланудың негізгі бөлігі ауыл шаруашылыққа келеді. Айтқаннан бөлек, ауыл шаруашылық су тұтынушылардың ең үлкені суармалы егістікке келеді, одан кейін лиманға жем өндіруге арналған, жайылымдарға және ауыл тұрғындарын және малды сумен қамтамасыздандыру.

Суармалы егістікте негізінде үстіртік су ағынын пайдаланады, егістік оңтүстікте және оңтүстік-шығыста көбінесе дамыған – Сырдария, Іле, Шу Талас, Ертіс өзендерінің бассейндерінде.

Лимандық егістік көбінесе Батыс және Солтүстік Қазақстанда дамыған, Жайық, Торғай, Тобыл және басқа өзендердің көктем ағынында.

Республика бойынша ауылдарды көбінесе жер асты сулармен қамтамасыз етеді.

Айтылғандардан басқа, өзендердің төменгі жағындағы тасқын сулармен пішен орылымдарын суғаруға ағындардың жұмсау орны бар. Кейбір жағдайларда экологиялық тағайындауы да бар жұмсаулар, «экологияға су шығару» бабы бойынша жүргізіледі.

Бассейндердегі су тұтынудың «үнемсіз» категорияларының ең үлкеніне өзен арнасынан болған жойылулар, су қоймасы бетінің булануы, жайылма және саға өзендерінде ағынның жиналуы және т.б.

Ағын шығынының бұл түрін, нақты айтқанда жойылу деп айтуға келмейді, өйткені олардың есебінен жайылма өзендердегі табиғи кешен өседі (ормандар, бұталар, шөптер, жануарлар әлемі), сумен жайылым мен шөп орымдары т.б. сумен қамтамасыз етіледі. Экономика мен суды пайдаланушы салаларының халықты сумен қамтамасыз ету мәселесіндегі мәртебесінің тәртібін сақтай отырып орындалған су шаруашылығы теңгерімінің талдауы, болашақта суды пайдаланушыларды сумен қамтамасыз етуге қарағанда, экономика салаларын сумен қамтамасыз ету анағұрлым қолайлы болатынын көрсетті.

8 сурет. Орташа көп жылдық ағынына жақын болған жылдары 2040 ж. деңгейінде су қоларын бөлуі көрсетілген., км³

Тұрғындар мен өнеркәсіп барлық аймақтарда сумен ішкі қорлар (Каспий теңізі және Қазақстан көлеміндегі бассейнаралық ағыс жіберумен қоса) мен тартылған ағыс (Еділ өзені) есебінен қамтамасыз етіледі.

Болашақта 2040 ж. деңгейде өзінің су ресурстары экономика салаларының талаптарын қанағаттандыру үшін жеткіліксіз, дефициттік бассейндерге, облыстарға (Астана қ. ішінде) сырттан демеуқаржы жасау керек, 7.2.19 кестесінде көрсетілген. Жалпы 2040 ж. лақтыратын ағының көлемі 741 млн. м3/жыл құрайды, ал су аз жылдар 95% қамтамасыз және одан да көбірек - 813 млн. м3/жыл болады. Ауыл тұрғындарын және ауылшаруашылық өндірісін сумен қамтамасыз ету де, негізінен жер асты суларын пайдалану есебінен оң шешіледі. Жүйелі түрде жерді суландыру тәжірибе жүзінде барлық жерде қалыпты шамада сумен қамтамасыз етілген. Жерді жүйелі түрде суландыруды сумен қамтамасыз етуді көтеру болашақта суландыратын жер бөліктерін жер бетіндегі көздерден анағұрлым сенімді су көздерімен - жерді суландыру жүйесінің ПӘК көтеру арқылы жерді суландыру жүйесін қайта құру және орналастырылған су көздерін көбейту жөніндегі басқа іс-шаралармен, Көксарай су қоймасын пайдалануға енгізілуімен, жер асты суларына байланысты болады. Жүйелі суландыру үшін көлемі бойынша аздаған тапшылықтар Сарысу өзенінің, Қарасор көлінің (Қарағанды облысы), Торғай, Қобда (Ақтөбе облысы) бассейндерінде және құрғақ жылдары суды тұтынумен қамтамасыз етуге есептік қамтамасыз ету шегінен тыс қол жеткізген, яғни тұтынудың 80% төмен кейбір басқа бассейндерде бар.

Торғай, Ырғыз өзендерінің бассейндеріндегі лиманды суландыру 30% қамтамасыз етілген (9.2. кесте). Болашақта суды пайдаланушылардың талаптарын қанағаттандыруға қатысты қарасақ, онда Қазақстанның жекеленген аймақтарында су шаруашылығы кешендерін сумен қамтамасыз ету, кеме, энергетикалық, балық шаруашылығы, әсіресе аймақтардағы экологиялық тепе-теңдікті сақтап қалу талаптарын өтеуге байланысты мәселелер туындауы мүмкін.

Бұл аймақтарға трансшекаралық өзендердің ағысын бөлу бойынша ҚР шектес елдермен келісім міндеттемелерін сақтаудан, сумен қамтамасыз ету көбінесе көршілес мемлекеттерден келетін транзиттік ағысқа байланысты болатын аймақтар жатады (Жайық-Каспий, Шу-Талас, Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Ертіс бассейндері).

Су тұтынушылардың және суды пайдаланушылардың сумен қамтамсыздандыру толық сипаттамалары келешекте жеке бассейндер бойынша төменде берілген.

Арал-Сырдария бассейні

Арал-Сырдария бойынша жиынтық сушаруашылық баланстары, барлық сумен қамтамасыздандыру көздерін есепке алып 9.3 кестеге жиналған. Қазақстан республикасының шегіндегі Сырдария су шаруашылық баланстарында бір жағынан – су тұтынушылардың және су пайдаланушылардың талаптары, көбінесе, жылдың жылы кезіндегі, және екінші жағынан қысқы мезгілде Шардара су қоймасына келетін ағын байланыстыруға тура келді.

Шардара, Көксарай (көлемі 1,0 км³) су қоймалары, Арнасай көлдерінің жүйелері және Сырдария өзенінің арнасы бірге жұмыс істегенде сағаны сумен қамтамасыз ету мүмкіндіктері қарастырылған. Сырдария сағасында суды пайдалану негізгі бығыттары ауыл шаруашылық, бас орында тұрақты суғару болып табылады. Негізгі су тұтынушылар: Солтүстік Арал Теңізі (САТ) және Сарышығанақ шығанағы, Сырдария өзенінің атырауы, Сырдария өзеніндегі Шардара су қомасынан Қазалы қаласына дейінгі учаскісіндегі экосистемалар. Шардара су қоймасы және Көксарай реттегіш су қоймасының бірлескен жұмыс режимімдері әзірленген сонымен қатар ПӘК-тін жоғарлаумен суармалау жүйесін қайта құру, есептелген барлық даму кезеңдерінде суармалы аудандарда сумен қамтамасыздандыруға мүмкіндік береді.

Суы өте аз жылдары (95 % қамтамасыздық) шалғындықтарды жоққа шығарғанда, терең жайылма режимінде жұмыс істейтін Көксарай реттегіш су қоймасы жем-шөп өсіруге қосымша қор болады, бұл өнімнің жетіспеушілігінің орнын толтыруға мүмкіндік береді.

Көрінген сулылық жылдарын салыстырғанда басқа экономика салаларының талаптары бірталай кіші суармалы егістіктік талаптарына қарағанда. Сырдария сағасына 1,4 км3 қажеттілігін есептер бойынша 75 % нормативтік қамтамасыз ету кезінде беріледі.

Экожүйелерді сумен қамтамасыз ету Сырдария ө. ШрСҚ-нан Қазалыға дейінгі телімінде жылдың сулылығынан белгілі болады және әртүрлі жылдарда бірталай өзгеріп тұрады: 6,0-дан 3,3 км3 дейін (сәйкесінше Р = 50 % және 95 %).

Солтүстік Арал теңізі (САТ) және Сарышығанақ жапырыпына түсетін су жылдың сулулығымен байланысты 4,2 – 4,4 км³ (Р = 50 %) ден 1,4 – 1,6 км³ (Р = 95 %) дейін өзгеріп тұрады және Солтүстік Арал теңізіне көп жылдықтағы орташа керекті ағын - 3,0 км³ төмен емес критериясын сақтайды. Сарышығанақ жапырыпын сумен қамтамасыз ету 0,69 км³ көлемімен шарты әртүрлі сулулық жылы орындалады (2020 ж. бастап толтыруы басталады).

Болашақта ЧАКИР және бұрынғы «Аш дала» алабының су тұтынуы қойылған лимиттен аспайды.

АРТУР таулы және таудың жағасындағы аудандарда атмосфералық жауын-шашынның біраз көп, жоғарғы территориясындағы өзендердің сулылығы маңызды, дамыған суармалы каналдардың жүйелері мен су қоймалар суармалы егістікке керекті суды қазіргі деңгейдеде және болашақтада бере алады.
9.1. Кесте

Қазақстан Республикасы бойынша жылдық 50%, 75% және 95% - на жақын қамтамасыз етілген,