Т. Е. Тұмашбай «Әлеуметтану және саясаттану» пәні бойынша дәрістер жинағы Шымкент 2017ж

Идеологияның ұғымы мен мәні. "Идеология" терминін ғылыми айналымға француз философы А. де Треси ХУІП ғасырда енгізген болатын: идеологий — сезім тәжірибесінен алынған адамзат идеяларының шығу тегі заңдары туралы ғылым, саясат, әдеп және т.т. оның басты принциптеріне сүйенуі тиіс.

XIX ғ. орта шенінде (К.Маркс пен Ф.Энгельс) идеология: қоғамның белгілі бір таптарының, топтарының мүдделері көзделетін теория болды.

Саяси ғылымда идеология деп қайсыбір тарапының мүдделеріне қызмет ететін идеялардың кез келген жүйесі ұғынылады. Осы көзқарас тұрғысынан тек пролетарлық және буржуазиялық қана емес, сонымен бірге шаруалар, ұсақ буржуазиялық, ұлттық және т.с.с. идеологиялар туралы да айтады.

Идеология теориялары:

а) аксиологиялық (Ф. Ницше, XIXғасырдың соңы);

б) психологиялық (3. Фрейд, В. Парето, XXғасырдың бірінші жартысы);

в) әлеуметтік идеология (К. Мангейм, XXғасырдың бірінші жартысы);

г) "идеологиясыздандыру" тұжырымдамасы (Э.Шилс, Д.Белл, С. Липсет, Р. Арон, XXғасырдың екінші жартысы);

Қоғамдық өмірдің бірегей құбылысы ретінде идеология көзқарастар мен идеялардың жүйесі болып табылады, онда белгілі бір болмысқа, адамдардың, таптардың, партиялардың, саясат пен билік субъектілерінің көзқарастарына, мүдделеріне, мақсаттарына қатынасы көрінеді.

Идеология және саясат.

Идеология және саясат қоғамның материалдық, экономикалық өмірінің белгілі бір түпнегізімен, сондай-ақ оның мәдени және рухани негіздеулерімен белгіленетін қоғамдық сананың нысаны болып табылады және ол тарихи және қоғамдық процестерге тікелей жатады. Саясат секілді, идеология да әмбебап сипатта болады, яғни ой-пікірдің, қызметтің, мінез-құлықтың мейлінше әралуан салаларын қамтуға әрі олардыңбағытын ("ойлау сипатын", "іс-әрекеттерінің сипатын", "айрықша мүдделерін"), мақсаттары мен жолдарын белгілеуге қабілетті болады.

Осы заманғы саясат ғылымында саясат пен идеология қоғамдық сана мен қоғамдық ұйымның барынша ұстамсыз, заңы қылатын жүйе ретінде қарастырылады.. Олар қоғам тіршілігінің барлық басқа да салаларына еніп қана қоймай, сонымен бірге бір-бірімен ұштасып кетеді. Соған қарамастан, жалпы ереже бойынша, идеологияның саясатқа өзара ұласуының жол беретін шектері де болады. Бұл қажетті жәйт, өйткені барынша идеологиялану саясатты күйретеді, оны – қоғамдық маңызды міндеттерді белгілеу және шешу жолындағы қызмет атқару әрекетінен әрі қабілетінен айырады. Басқа бір салдары тоталитарлық және қатал билік тәртіптері; жазалаулар, дағдарыстар, соғыстар болып табылады. Саяси тәжірибе көрсетіп жүргеніндей, идеологияның асқынуы идеологиясыздандыру, оны идеологиялық басымдықтан арылту қажеттігін туғызады.

Саяси идеология адамдардың белгілі бір тобының билікке (немесе оны пайдалануға) ұмтылуын ақтайтын және осы мақсаттарына сәйкес қоғамдық пікірді өзінің пікіріне бағындаруға қол жеткізетін белгілі бір доктрина ретінде қарастырылады.

Саяси идеология билік үшін жолындағы күресте бекзаттың рухани қаруы, "құралы" болады.

Саяси идеологияның негізгі міндеттері:

а) бұқараның саяси сана-сезіміне ықпал ету және ол үшін саяси өмірдегі өлшемдері мен бағдарлары жүйесін қалыптастыру;

б) идеология ұсынатын саяси бағыт пен жолдың оң сипатын қалыптастыру;

в) саяси мінез-құлықты мүмкіндігінше азматтардың неғұрлым кең тобына дәлелдеу.

Саяси идеология қызметінің деңгейі:

а) теориялық-тұжырымдамалық деңгей, ол әлеуметтік философияның деңгейі деп аталады. Бұл деңгейде белгілі бір таптың (ұлттың, мемлекеттің) құндылықтары мен мұраттарын ашатын саяси-идеологиялық теориялар және негізгі ережелер қалыптасады, жасалады, (теориялық жағынан) "тұжырымдалады".

б) бағдарламалық-саяси деңгей, идеологияның өз деңгейі. Бұл деңгейдің ауқымында әлеуметтік-философиялық принциптер мен мұраттар саяси бекзаттың бағдарламаларының, ұрандары мен талаптарының мақсаттарына ұласады. Мұнда басқару шешімдерін қабылдау мен азаматтардың саяси мінез-құлқын ынталандыру үшін нормативтік негіз қалыптасады.

в) көкейтесті деңгей, ол белгілі бір идеологияның мақсаттары мен принциптерін бұқараның сана-сезімімен игеруі деңгейін, оларды саяси болмыста, іс-әрекеттерінде жүзеге асыру шарасын сипаттайды.

Осы заманғы саяси идеологиялар

Либерализм. Өзінің ресімделу кезінен бастап (ХУП-ХУШ ғғ.) және осы кезге дейін либерализм әлеуметтік-философиялық, саяси ой-пікірдің басты бағыттарының бірі және адамзатқа ықпал ету деңгейі жағынан кең көлемді әлеуметтік-саяси ағымдардың бірі болып табылады.

"Классикалық" либерализмнің, оның тарихи дамуының бірінші кезеңінің авторлары Локк, Вольтер, Юм, Кант, Монтескье және басқалары болып табылады.

"Классикалық" либерализмнің идеялық-адамгершілік тұжырымдамалық негізі мына ережелер болып табылады:

а) жеке адамның абсолюттік құндылығы мен барлық адамдардың бастапқы ("тумысынан") теңдігі;

б) жеке-дара еріктің дербестігі;

в) адамның мәнді парасаттылығы мен рақымшылығы;

г) адамның айыруға болмайтын белгілі бір құқықтарының болуы (өзінің өміріне, бостандығына, меншігіне құқығы);

д) жалпы келісім негізінде және адамның табиғи құқықтарын сақтау мен қорғау жөніндегі бір ғана мақсатта мемлекетті құру;

е) мемлекет пен жеке-дара адам арасындағы қатынастардың шарттық сипаты;

ж) әлеуметтік бақылаудың құралы ретінде заңның үстемдігі және құқық ретінде "зандағы бостандық" пен "сол қоғамдағы әрбір адам үшін ортақ тұрақты заңға сәйкес өмір сүру және басқа адамның тұрақты емес, белгісіз өз билігінің еркіне тәуелді болмау мүмкіндігі..." (Локк);

з) мемлекет қызметінің көлемі мен салаларының шектелуі,

и) қорғанушылық - ең алдымен мемлекеттік араласудан қорғану - адамның жеке өмірінің қорғалуы және қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы оның іс-әрекеттерінің (заң ауқымында) еркіндігі;

к) жеке-дара адамның ойлау күш-жігеріне лайықты ақыл-парасатының жоғары шынайылықтарының болуы, бұлар ізгілік пен зұлымдық, тәртіп пен басаламандық арасындағы таңдауда бағдарлар рөлін атқаруға тиіс.

Кертартпалық. Бұл ұғым екі негізгі мәнінде былайша түсіндіріледі:

а) қоғамдық өмірдің дәстүрлі негіздерін, мызғымас құндылықтарын қорғауға, революциялық өзгерістерді теріске шығаруға, халықтық қозғалыстарға сенбеуін бағдарланған саяси философияны түсіндіреді. Бұл тұрғысында ол либерализм идеологиясына жауап ретінде ХVІIІ ғасырда ресімделді және Эдмунд Берктің, Ж. де Местр мен Л. де Боландтың есімдерімен байланысты болды;

б) қалың қоғамдық топтарға, сондай-ақ жекелеген адаңдарға да тек ақыл-ой бейілі. Ол дәстүрлерге, тұрақтылыққа, реттілікке бағыт ұстауымен сипатталады, революциялық, көңіл-күйлерді қабылдамайды және қоғамдық негіздерді реформалауға, күдік келтіреді, көбінде дінге мейлінше бұрығысынанда. Мұндай ақыл-ой бейілі принципті түрде алдын ала белгіленген жоспар бойынша ақылға сыйымды әлеуметтік тәртіп орнатуды қаламайды.

Осы заманғы кертартпалықтың әлеуметтік философиясы мынадай қағидаларға саяды:

а) дінмен мақұлданған әмбебап ақлихаттық (моральдық) тәртіптің болуы;

б) адамның өркениетті мінез-құлқынан тыс күнеқарлығы бар адамның жетілмеген табиғаты;

в) ақыл-ойының, сондай-ақ дене дамуында көрінетін адамдардың табиғи теңсіздігі;

г) қоғамдық таптар мен топтардың қажеттідігі және, осының салдары ретінде заң күшінің көмегімен әлеуметтік теңгерушілікке ұмтылудың ақылға сыйымсыздығы;

д) өзінің бостандығына қол жеткізу, әлеуметтік тәртіпті қорғау үшін жеке меншіктің зор маңызы;

е) дәстүрлі нормалар ілгерілеудің басты қозғаушы күші болып табыладі.

Саяси ғылымда кертартпалық үш негізгі түрге: дәстүршілдік, либертарлық, жаңа кертартпалық түрге бөлінеді.

Дәстүршілдік әлеуметтік негіздерді сақтауға және классикалық нарықтық капитализмге тән ақлихаттық дәстүрлерді ұстауға баса назар аударады.

Либертарлық — (буржуазиялық) жеке-дара адамның шектеусіз еркіндігін әсіре көксеушілік. Осы бағыттың ауқымында ұжымшылдық құлдыққа апарып соқтыратын жол ретінде түсіндіріледі. Ұжым алдындағы жеке-дара адам құқықтарының бірінші кезектегі проблемасы да осы тұрғыда қарастырылады, одан әрі, экономикаға мемлекеттің араласуына жол берілмейді.

Жаңа кертартпалық "әлеуметтік либерализмнен" адамның қоғамдық дамуы, тарихи, әлеуметтік және саяси белсенділігін қабылдаған. Билікке, тәртіп пен дәстүрлерге бекзаттық және ақсүйектік көзқарастардан арыла отырып, саясат пен әлеуметтік қатынастарды демократияландандыру қажеттігін мойындады. Сонымен бір мезгілде жаңа кертартпалық мемлекетті капитализмге, қоғамдастыру мен ұлт меншігіне алудың социал-демократиялық саясатына қарсы болды. Ол басты дәлел ретінде өнеркәсіптегі "социалистік" әдістердің тиімсіздігі туралы нобайды ұсынды.

Социал-демократтардың идеологиясы. Социал-демократия идеолотиясының негізі демократиялық социализм доктринасы болып табылады. Демократиялық социализмнің негізгі құндылықтары ретінде бостандық, тендік, әлеуметтік әділеттілік пен ынтымақтастық жария етіледі. Бұл доктринаны жақтаушылар социализм мәнін қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардағы шынайы демократияны жүзеге асырудан көреді.

Сөйтіп, демократиялық сациализмнің докторинасы "әлеуметтік әріптестік", "әлеуметтік-нарықтық шаруашылық" және "жалпыға ортақ береке мемлекеті" тұжырымдамаларына негізделген.
Студенттердің білімін тексеру сұрақтары.

1. Қоғамдағы дау- жанжалдардың ролі мен орны.

2 Саяси дау –жанжалдарды басқару және реттеу.

3. Мемлекеттік тіл саясатының обьектісі ретінде.

4. Қазіргі замандағы саяси мәдениеттің өзгешіліктері.

5. Менталитет: әлеуметтік – саясат өмірде пайда болуының ерекшеліктері мен маңызы.

1.Саяси әлеуметтену процессі, теориялары.

2. Саяси идеология түсінігі және оның түрлері.
Негізгі әдебиеттер:

1. Серкпаев М.О. История военного искусства : курс лекций / М. О. Серкпаев. - 2-е изд., перераб. и доп. - Кокшетау : Мир печати, 2011. - 312 с

2.Шалабаев, Ж.А. Международный терроризм и экстремизм: факторы угроз, тенденции распространения и меры противодействия Ж. А. Шалабаев . - Караганда : Карагандинский юридический институт им. Б. Бейсенова, 2010. - 355 с.

3.Конфликтология. Социальные конфликты : учебник для студ. вузов; Рекомендовано УМЦ "Профессиональный учебник" / Т. Н. Кильмашкина. - 2-е изд., перераб. и доп. - М. : Юнити-Дана, Закон и право, 2009. - 287

4.Манойло А.В. Технологии несилового разрешения современных конфликтов / А. В. Манойло. - М. : Горячая линия- Телеком, 2008. - 392 с. : ил.

Қосымша әдебиеттер:

1.Абдрахманова А.Т.Конфликтология : оқу-әдістемелік құралы / А. Т. Абдрахманова, М. П. Оспанбаева. - Алматы : "Эверо", 2012. - 130 с

2.Лекерова Г.Ж.Психология конфликта : учебное пособие / Г. Ж. Лекерова, С. К. Примбетова. - Шымкент : Нұрлы Бейне, 2011. - 260 с

3.Конфликты на Востоке: Этнические и конфессиональные : учебное пособие для студ. вузов, обуч. по направ. "Международные отношения" и "Регионоведение"; Допущено УМС УМО вузов России / Л. Б. Алаев [и др.] ; под ред. А.Д. Вознесенского. - М. : Аспект-Пресс, 2008. - 512 с

2.Қазақстан Республикасы сыртқы саясаты, оның көп бағыттылық сипаты.

3.Қазіргі заманның жаһандық проблемалары

4.Саяси даму және модернизация.

Бүкіл ғаламшардағы адамзат дамуының қазіргі жағдайларында жиынтық әлемдік саяси процесі ретінде халықаралық қатынастардың саясаттануы мына проблемаларды бірінші кезекке қояды:

а) халықаралық қатынастар жүйесі және оның шығу тегі;

б) дүниежүзілік саясат пен халықаралық құқықты қалыптастырудағы таптық және ұлттық мүдделердің рөлі;

в) дүниежүзілік әлеуметтік ілгерілеу;

г) осы заманғы ғаламдық проблемалар және оларды шешу жолдары;

Халықаралық қатынастар халықтар, мемлекеттер мен мемлекеттер жүйесінің арасындағы байланыстар мен өзара байланыстардың жиынтығын сипаттайды. Халықаралық қатынастар деп саяси, шаруашылық-экономикалық, ғылыми-техникалық, валюта-қаржылық, әлеуметтік, дипломатиялық, құқықтық, ізгілік және коммуникациялық байланыстардың және дүниежүзілік қоғамның барлық негізгі субъектілері арасындағы қатынастардың жиынтығы ұғынылады.

Халықаралық қатынастар саясаттануының негізгі субъектілері - мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар. Олардың өзгешелігінің басты белгілері егемендігі (мемлекеттің) және егеменді еместігі (халықаралық ұйымдар, қозғалыстар және т.с.с.) болып табылады.

Негізгі ұғымдардың шектелу қажеттігі туралы. Саясат ғылымында "халықаралық қатынастар", "сыртқы саясат", "дүние жүзілік саясат" санаттары қолданылады.

Сыртқы саясат — халықаралық аренадағы жекелеген мемлекеттердің іс-қимылдарының сипаты, сонымен бір мезгілді халықаралық қатынастар ретінде бүкіл сыртқы саясаттардың белгілі бір жиынтығы болып табылады.

Халықаралық қатынастар жекелеген мемлекеттердің айқындамалары мен іс-қимылдарының, олардың қатынастары мен проблемаларының әншейін жиынтығы ғана емес, керісінше белгілі бір объективті және субъективті факторларға байланысты серпінді түрде дамитын жүйе болады.

Мемлекеттің халықаралық қатынастары мен сыртқы саясаты өзара ықпалдас болады. Бір жағынан, халықаралық қатынастар көбінде белгілі бір тарихи дәуірде жетекші державалардың ішкі саясатын бейнелеп, білдіреді, екінші жағынан, кез келген мемлекет халықаралық құқықтың қалыптасқан өзара қатынастарының, нормалары мен принциптерінің дүниежүзілік шынайылығын, "әлемдік саясат ойыны ережелерін" есепке алуға мәжбүр болады.

Осы заманғы халықаралық қатынастардың сипаттамасынан нені есепке алу керек?

Біріншіден, XX ғасырдың 90-жылдарында түбегейлі өзгерістер болды: КСРО, социализмнің әлемдік жүйесі күйреді, Варшава Шарты мен Экономикалық Өзара Көмек Кеңесі таратылды, "қырғиқабақ соғыс" жойылды, бұрынғы кеңестік кеңістіте жаңадан жас ұлттық мемлекеттер пайда болды және т.т.

Екіншіден, Шығысқа НАТО ықпалының өрістеу процесі жүріп жатыр. Югославияға қатысты АҚШ пен НАТО саясаты — НАТО-ның БҰҰ Жарғысын бұзғанын дәлелдейтін оқиға, олар ашық түрде соғыс қимылдарына килікті.

Үшіншіден, Ресей мен Шешенстан арасындағы жанжал. Төртіншіден, адамзат алдында тұрған ғаламдық проблемалар. Қазіргі заманғы халықаралық қатынастар тәжірибесінде әртүрлі замандағы белгілі бір заңдылықтар байқалады:

а) біртұтас ұлттар өздерін дүниежүзілік аренада тең құқықты субъектілер деп мәлімдей отырып, халықаралық қатынастарға қатысушылардың мемлекеттілік пен егемендікті барынша жүзеге асыру үрдісі;

б) халықаралық қатынастарға қатысушылар санының барған сайын ықпалдасуының күшейе түсуі, кең көлемді саяси, әлеуметтік-экономикалық және ізгілік ынтымақтастықтың институциялық нысандарының нығаюы үрдісі;

в) жаңа қауымдастықтың орнығуы процесінде диалектикалық тұрғыдан өзара мүдделестікті ескеру негізінде ынтымақтастықты ұлғайту, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттердің бесекелестігі мен тіпті тайталасу процестері болған кездегі халықаралық қатынастардың өтпелі жай-күйі.

Халықаралық (дүниежүзілік) саясат халықаралық құқық субъектілерінің мүдделерімен келісуіне, соғыс және бейбітшілік, бүкіл адамзаттың өмір сүруі, жалпыға ортақ қауіпсіздікті қамтамасыз ету мен ғаламдық, аймақтық және ұлттық жанжалдарды реттеу, қоршаған ортаны қорғау, медеулік пен кедейлікті, аштық пен ауруларды жеңу, әлемде әділетті тәртіп орнату мәселелерін шешуге байланысты осы субъектілердің мақсатты саяси қызметі болып табылады.

Бүгінгі таңда дүриежүзілік қауымдастықта тарихи, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудың әртүрлі деңгейлеріндегі 200-ден астам мемлекеттердің өкілдері болып отыр.

Дүниежүзілік саясат құрылымдық жағынан ұлттық мемлекеттердің сыртқы саяси қызметі, БҰҰ-ының, халықаралық одақтардың, ұйымдар мен мекемелердің ғаламдық қызметі, осыған өкілдік алған мемлекеттер мен халықтардың өкілдері болып табылады. Дүниежүзілік саясаттың негізгі артықшьшықтары адамзат алдында тұрған ортақ проблемаларды шешу қажеттілігімен және осы саясат субъектілерінің ұлттық мүдделеріне байланысты болады.

Саясаттың халықаралық қатынастардағы жетекші рөлі мына факторларға байланысты болады:

а) дүниежүзілік саясат субъектілерінің орасан зор ресурстары мен бүкіл, қоршаған дүниеге әсер ету мүмкіндіктері бар, сонымен бірге олар саяси, сондай-ақ саяси емес халықаралық процестерді басқарудың қуатты тетіктеріне ие болып отыр;

б) халықаралық қатынастардың қадамдастыру жөнінде айқын көрінетін үрдісі бар, мұның өзі оларды реттеуге арналған халықаралық саяси тетіктерді жетілдіруді талап етеді;

в) қазіргі заманғы ядролық дәуір бүкіл адамзаттың қауіпсіздігі мен өмір сүру пробемаларын айрықша қойып отыр, бұл дүние-жүзілік саясаттың басты бағытын белгілейді;

г) осы заманғы әлем сонымен бір мезгілде қарама-қайшылықты және біртұтас, өзара байланыстарды әрі өзара тәуелді дүние.

Дүниежүзілік саясатта жалпы адамзат проблемалары мен мемлекеттің ұлттық мүдделері мәнді көрінісің, табады. Ұлттық мүдде мемлекет қызметінде оның түбегейлі қажеттерін түсіну мен көрсету болып табылады.

Халықаралық саясат екі бірдей процесс: мемлекеттің өз мүдделерін қорғау мен жүзеге асыру және басқа мемлекеттердің, дүниежүзілік қауымдастықтың мүдделерін есепке алу болып табылады.

Қазіргі заманғы халықаралық қатынастар, дүниежүзілік саяси процесс екіұдай қарама-қайшы әлемнен көп қарама-қайшылықты әлемге көшуімен сипатталады, АҚШ-тың басым айқындамаларын сақтаған жағдайда саяси және экономикалық өзара байланыстар мен қатынастарды ғаламдастыру процесі жүреді. Туындайтын алшақтықтарды шешудің әдісі ретінде халықаралық қатынастарда қауіпсіздікті нығайту мен соғысты жою проблемасы басты мәселе болып отыр, халықаралық және ұлттық өмірлік қызметінің негізгі салаларын демократияландыру үрдістері көріне бастады.

Дүниежүзілік тәртіпті қалыптастырудың геосаяси үлгілері туралы. Әлем XXI ғасырда қандай болмақ?

АҚШ-тың бұрынғы Президенті Б. Клинтон АҚШ Конгресінде сөйлеген сөзінде XXI ғасыр — бұл Американың ғасыры деген болатын.

ФГР-ның бұрынғы канңлері Т.Коль XXI ғасырда дүние жүзілік қоғамдастықтың дамуын үш орталық: АҚШ, Германия мен Жапония Біріккен Еуропа анықтайтын болады деп атап көрсетті.

Жапонияның бұрынғы премьер-министрі Накасонэ әлемдік дамуды тоғыз орталық Капитализмнің дамыған жеті елі, Pecей мен Қытай белгілейтін болады жаздады. Кейбір саясаткерлер XXI ғасыр екі үстем державалардың – АҚШ пен Қытай тай-таласының ғасыры болады дей eceптейді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев бейбітшілік, қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ынтымақтастық негізінде іргесі қаланатын бірнеше орталықты атап көрсетті.

Бұл саяси қайраткерлердің, мемлекеттер басшыларының болжамдары. Халықаралық қатынастар саласындағы мамандар да болжамдар жасайды, олар жоғарыда айтқан пікірлермен қаншалықты бөлісер екен?

Дүниежүзілік тәртіпті қалыптастырудың бірінші үлгісінде әлем бір – қарама-қайшы-авторитарлық үлгі ретінде көрінеді, онда АҚШ өзінің еркімен және өзінің ұлттық мүдделеріне және өзінің дүние түсінігінің негізделген "әлемді құрумен" айналысуға мәжбүр болады.

Екінші үлгі - екіұдай қарама-қайшылықты қақтығысты үлгі, онда АҚШ пен Қытай жетекші рөл атқарады.

Үшінші үлгі – көп қарама-қайшылықты әлем — әртүрлі елдердің, ең алдымен саяси ықпал мен қуат орталықтары мүдделерінің теңгерімі есебінің үрдісімен байланысты тайталассыз демократиялық жүйе.

Қазіргі уақытта ең болашағы бар әрі ықтималыдар қарама-қайшылықты әлемнің үшінші үлгісі болып табылады, оны жүзеге асыру дүниежүзілік геосаяси дамудың екі алғашқы нұсқаларының әсеріне байланысты болады.

Дүниежүзілік қоғамдастықта Қазақстан қандай орынлады, біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатының принциптері мен мақсаттары қандай?

1991 жылы Қазақстан егеменді ел, халықаралық қатынастардың дербес субъективті болды. Алайда тәуелсіздік алып, егемендікті жариялау көптеген проблемаларды шешу қажеттігін талап етті. Қазақстан дүниежүзілік саясаттың белортасында болды, сондықтан оған ерекше назар аударылды. Осының барлық негізі бар болатын, ең алдымен, оның аумағының орасан зор көлемі, ұшан-теңіз табиғат байлықтары, халқының көп этникалық құрамы, сайып келгенде, бұрынғы КСРО-ның адролық әлуетінің көп үлес-салмағы болды.

Қазіргі кезенде Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып отыр, олардың 115 мемлекетімен дипломатиялық қатынастар орнатылған, 49 шетел елшіліктері мен миссиялары, халықаралық ұлттық ұйымдардың 19 өкілдіктері жұмыс істейді, Республика БҰҰ-ның мүшесі болды.

Қазақстанның сыртқы саясат бағыты беделді халықаралық ұйымдар мен форумдардың бірқатар құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ-ның Жарғысында, 1970 жылғы халықаралық құқық принциптері туралы мәлімдемеде, 1975 жылғы Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Кеңестің қорытынды актісінде баянды етілген халықаралық қатынастардың негізгі принциптерін сақтауға бағдарланған.

Құжаттарды талдау халықаралық актілерде әңгіме он принцип туралы болып отырғанын дәлелдейді:

1. Егемеңді теңдік принципі.

2. Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принципі.

3. Халықаралық ынтымақтастық принципі.

4. Халықаралық міндеттемелерді адал орындау принципі.

5. Күш қолданбау немесе күштеп қоқан-лоққы жасамау принципі.

6. Шекаралардың мызғымастығы принципі.

7. Мемлекеттер аумағының тұтастығы принципі.

8. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу принципі.

9. Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі билеу прииципі.

10. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу принципі

Президент Н.Назарбаев Қазақстанның сыртқы саясатыньщ негізгі бағыттарына "Егемен мемлекет ретінде Қазақстанның орнығуы мен дамуы" деген еңбегінде: "ТМД", "АТА", "Азия", "Еуропа", "Америка" бағыттары деп анықтама берген. Кез келген басқа мемлекет сияқты, Қазақстанның сыртқы саясаты ұлттық мүдделерге негізделді. Геосаяси жағдайды, экономиканы, әскери әлуетті, экономикалық-саяси құрамды негізге ала отырып, біздің мемлекет дүниежүзілік дипломатияда қабылданған саяси құралдарға сүйенеді.

Бұл тұрғысындағы стратегиялық бағыт аумақтық жағынан жақын "көршіміз" Ресеймен өзара қатынас болып табылады, онымен қатынастар екі мемлекеттің даму тарихы барысында қалыптасып, олардың мүдделері көп ретте үйлесім тапты. Тең құқықтық және сенімді қатынастардың дамуы мен нығаюы Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етудің маңызды шарты болып табылады.

Қазақстан Орта Азия мемлекеттерімен ықпалдастық процестерін белсенді түрде ұстанып келеді. Отын-энергетика кешеніндегі ықпалдастық аймақтың барлық мемлекеттерін отынның барлық түрлерімен толық қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасайды, сонымен бірге, табиғи шикізат пен бірлескен инвестициялар негізінде бәсекелік-еркін өнім өндіруді ұйымдастыруға мүмкіндік беретін сенімді экспортгық және жиынтық өндірістік әлует жасайды. Бүгінгі таңда берік өзара қатынастар ең алдымен осы аймақта Қырғызстанмен және Өзбекстанмен болып отыр.

"АТА" бағыты — бұл Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдеріне шығатын Пекин-Сеул-Токио бағыты. Оның маңыздылығы бұл елдердің озық технологиялар елдері болуымен анықталады, олар кең көлемді инвестициялар мүмкіндігі бар несие көздері болып табылады. Болашақта бұл аймақ Қазақстанда бірқатар жобаларды іске асыру үшін біздің өнімдерімізді өткізу және жұмысшы күшін тарту рыногына айналуы мүмкін.

АТА ауқымыңда Жапония жетекші рөл атқарады және АТА-ны дүниежүзілік экономиканың орталығына айналдыруға ұмтылып отыр. Жапония Қазақстанның аса ірі қаражат құюшысы болады. Жаңада құрылған экономикалық және әлеуметтік дамыған Қазақстан-Жапония қауымдастығы (1995 ж.) жұмыс істеуде, оның негізгі бағъптары өнер-кәсіпті құрылысты, инфрақұрылымды, әлеуметтік саланы дамьпу үшін инвестициялар мен шетелдік жеңілдетілген несиелерді тарту болып табылады.

Қытаймен ынтымақтастықты дамыта отырып, Қазақстанның дүниежүзілік коммуникацияларға шығу мүмкіндігі бар. Қытай, Оңтүстік Корея, Сингапур, Малайзия, Таиланд, Индонезия жылына 4-5-тен 8-9 %-ға дейін экономикалық даму есімінің жоғары қарқындарын көрсетіп келеді.

"Азиялық" бағыт Түркиямен, Иранмен, Үндістанмен, Пәкістанмен және Азияның басқа да мемлекеттерімен ынтымақтастықты көздейді. Қауіпсіздік проблемасы азиялық саясатта басым орын алады. Осыған байланысты Қазақстанның Азиядағы іс-қимылдар мен сенім шаралары мәселелері жөніндегі Кеңесті шақыру туралы бастамасы нақты саяси мәнге ие болады және халықаралық өмірдің нақты факторына айналады.

"Еуропапық" бағыт стратегиялық бағыт болып табылады. Мұның осындай бағыт болуы, ең алдымен, мынаған байланысты: Еуропа дүние жүзінің аса ірі саяси, экономикалық және мәдени орталықтырының бірі және Азия мен Еуропаның ортасында орналасқан Қазақстан еуропалық мемлекеттерді болашағы бар әріптестер ретінде қарастырады. Еуропалық Кеңеспен ынтымақтастық техникалық көмек, инфрақұрылымды және кадрларды оқытып-үйретуді дамыту мақсатында несиелер алу мүмкіндігін береді.

"Америкалық" бағытты да стратегиялық бағыт деп қарастыруға болады. Қазақстан-Америка қатынастары саясат пен экономика саласындағы әріптестік деңгейіне көтерілді. Сауда-экономикалық ынтымақтастық саласында бірқатар шарттар менкелісімдерге, атап айтқанда, сауда келісіміне қол қойылды,осыған сәйкес Қазақстан АҚШ-пен сауда жасауда мейлінше қолайлы ел мәртебесін алды.

Сонымен, Қазақстанның сыртқы саясаты орнығу кезеңінен ойдағыдай өтті және жаңа тарихи жағдайларда мемлекеттік саясаттың ажырағысыз бөлігі ретінде нық ірге тепті. Қазақстанның дүниежүзілік қауымдастықтағы орны мен оның дүниежүзілік саяси процестегі рөліне қатысты жоғарыда қойылғай сұрақтарға жауап бере келіп, біздің президентіміздің Қазақстан әлемдегі геосаяси және геоэкономикалық үрдістерге есер ететін ірі аймақтық державаның толық мәніндегі мәртебесіне үміткер бола алады екен көзқарасымен келісуге барлық негіздер бар.

XX ғасырдың 60-жылдары ғылымда ғаламтану бағыты пайда болды.

Ғаламдық проблемалардың негізгі топтары:

а) халықаралық әлеуметтік-саяси проблемалар: жалпыға бірдей қауіпсіздік жүйесін нығайту негізінде ядролық сағысқа жол бермеу, жанталаса қаруланудың деңгейін төмендету, аймақтық, мемлекетаралық жанжалдарды реттеу, күш көрсетпеу әлемін құру;

б) халықаралық әлеуметтік-экономикалық және экологиялық проблемалар: дамушы елдердің мешеулігін (аштықты, кедейлікті, сауатсыздықты) жою, энергетикалық, шикізат және азық-түлік дағдарыстарын шешу, демографиялық ахуалды оңтайландыру, өндірістің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ғарыш пен Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсаттарға игеру;

в) адам проблемалары: негізгі құқықтар мен бостандықтарды сақтау, адамның өмір сүруінің қажетті өмірлік жағдайларын қамтамасыз ету, қағандық қатынастарды демократияландыру, адамды саясаттан және халықаралық қатынастардан аластауды жою.

Өзінің сипаты жағынан ғаламдық проблемалар әртүрлі болады, алайда олардың бәрі адамзаттың географиялық бірлігі мен оның өмір сүруінің принципіне бағынады. Өркениет басынан кешетін қайсыбір проблемада қауіп-қатердің деңгейіне қатысты даулар пайда болады, бірақ олардың өскелең өткірлігі мен олар сөзсіз шешіледі. Бұл орайда, қаншалықты қуатты болғанымен, бір де бір мемлекет, мемлекеттердің бір де бір тобы бұл проблемаларды дербес шеше алмайды. Бейбітшілік жағдайларындағы барлық елдердің өзара іс-қимылдары ғана, жалпыға ортақ өзара тәуелділікті түсіну мен бірінші кезекке жалпы адамзаттық міндеттерді қою ғана халықтардың ертеңгі күніне деген, былайша айтқанда өмір сүруіне кәміл сенімін ұялатады.

Қазіргі заманғы әлемнің ғаламдық проблемалары туындауының себептері қандай? Олардың көрінуіне себепші факторлар қандай?

Біріншіден, бұл дүние жүзінде кең өрістеген ғылыми-техникалық революция. Оның өткендегі өнеркәсіп төңкерістерінен айырмашылығы техникадағы, технологиядағы және ғылымдағы бір мезгілдегі сапалық секірістер болып табылады. Мұның өзіәскери істе, өндірісте, көлікте, байланыста, саудада ірі ілгерілеулерді туғызды, адамзат алдынан еңбек қарулары мен құрал-жабдықтарын, материалдық және рухани құндылықтарды өндіруде принципті жаңа мүмкіндіктерді ашты.

Екіншіден, ғылыми-техникалық революция дүние жүзіндегі аса ірі әлеуметтік өзгерістерден, елдердің индустриялық дамуын шапшаңдатқан қоғамдық ілгерілеумен тұспа-тұс келді.

Үшіншіден, қоғамдық дамудың барлық жақтарын, ең алдымен энергияның жаңа түрлерін, электрді, атом энергиясын, ғарышты, Дүниежүзілік мұхиттың құпияларын игеру мен оның байлықтарын пайдалануға жеткізетін өндіргіш күштердің дамуын шапшаңдату.
4.Саяси даму мен модернизация.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін капиталистік жәнесоциалистік системалардың арақатынасында "кырғи қабақ соғыс"пен қатал идеологиялық қарама-қарсылық кезеңі басталды. Ол 1980 жылдардың ортасына дейін созылды. Бұл кезеңде әскери-саяси басымдылыққа зор сенім артылды. Глобальды (латынның "глобус" — Жер деген сөзінен шыққан; жер шарын қамтитын, жалпы әлемдік деген ұғымды білдіреді) мәселелерді бірлесіп шешу туралы көптеген келісімдер идеологиялық сенімге сай бұзыла берді. Бұл кездегі іс-әрекетке "глобальды тұрғыдан ойлап, локальды (аймақтық) тұрғыда іс істе" деген принцип басшылыққа алынды. Мұның бәрі әлемдік қоғамдас-тыққа екіжақты және планетарлық деңгейде қарым-қатынасты дамытуға айтарлықтай залалын тигізді.

Мұндай жағдайда одан әрі емір сүруге болмайтын. Ол тұңғиыққа тірейтін жол еді. Сондықтан 19 80 жылдардың ортасы-нан бастап, жаңаша саяси ойлау кезеңі басталды. Оған көпте-ген себептер болды. Біз солардың негізгілеріне тоқталып етейік.

Біріншіден, ядролық-космостық дәуірде мемлекеттер, әсіресе блоктар арасында әскери қақтығыстар балмауы керек. Әскери техниканы дамытып, жанталаса қарулану өзінің шарық-тау шегіне жетті. Термоядролық соғыс басталса, барлық адамзаттың, жер бетіңдегі тіршіліктің бәрінің құруына әкеліп со-қтырады.

• 
  жалпыадамзаттық қазыналардың басымдығын мойындау, адам өмірі мен дүниеге адамзаттық ең жоғарғы құндылығы, қазынасы ретіңде карау;
  
• 
  даулы мәселелерді соғыс арқылы шешуден бас тарту, бар-лық дау-жанжалдарды саяси, бейбіт түрде шешудің жолдарын аянбай-талмай іздестіру;
  
• 
  халықтар өз тағдырын ез еркінше, дербес, тәуелсіз тандау құқығын тану;