Талқанбаева гулсана конкишевна 8 – сынып оқушыларын химия пәнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені арқылы оқыту

1.Төмендегі кестеге сәйкес келетін қышқылдардан мысалдар келтіріп, толтырыңдар.

а ) көмір қышқылы; ә) бромсутек; б) күкіртті қышқыл; в) тұз қышқылы.

3. Қышқылдар қандай жолдармен алынады. Реакция теңдеулерін жазыңдар

Ә

1. Күкіртсутек және ортофосфор қышқылдарының алынуын реакция теңдеуі түрінде жазыңдар.

2. Берілген реакция типтеріне сәйкес қышқылдарды байланыстырып, реакция теңдеулерін мысалға келтіріп жазыңдар.

Реакциялар
Айырылу	Қосылу	Орын басу	Алмасу

3.Қышқылдардың химиялық қасиеттерін сипаттайтын үш реакция теңдеулерін жазыңдар және реакция типтерін анықтаңдар.

Б

1. Берілген заттардың қайсысы тұз қышқылымен әрекетеседі: а) СuO; ә) Cu; б) Cu(OH)₂; в) Ag; г) Al(OH)₃.

2. 25%-ды қ 400 г күкірт қышқылы ерітіндісін әзірлеу үшін қанша грамм қышқыл және су керек?

3. Массалық үлесі 49%-дық азот қышқылының (ρ=1,31г/см³) ерітіндісінің молярлығын табыңдар.

1.Қышқылдар туралы ұғымдарын қалыптастыру;

2. Қышқылдардың жіктелуі, аталуы мен құрамын қарастыру;

3. Оқушыларға маңызы бар бейорганикалық қышқылдармен таныстыру;

Мұғалім біршама қышқылдардың ерітінділерін демонстрациялық үстелдің үстіне қояды. Қышқылдардың құтысының сыртына формулаларын жазып қояды. HCl, H₂SO₄, HNO₃, CH₃COOH. Қарап отырсаңыздар, барлық ерітінділер түссіз, мөлдір. Оқушыларға қышқылдардың қатты күйдегі түрлерін көрсетуге болады. Фосфор және лимон, аскорбин, стеарин қышқылдары. Мұғалім оқушылардың қышқылдар және қышқыл деген сөздердің түбірі бір екеніне назар аудартады. Оқушыларың өздері білетін қышқылдардан бастайды. Мәселен, сірке және лимон қышқылдары, дәмдері қышқыл. Бұл қышқылдарды барлығымыз да білеміз, әрбір үйдің асханасында кездесетіні хақ. Барлық қышқылдардың дәмін татып көре алмайтынымызды мұғалім айтып өткен жөн.

Өткен сабақты еске түсіре отырып, оқушыларға индикаторларды пайдалануды ұсынамыз.

Мұғалім қышқыл ортада индикаторлар түсін өзгертетінін демонстрациялайды. Оқушылар бақылау қорытындысын дәптерге жазады. Кейбір тәжірибелерді қайталап жасап көрсетеміз, өйткені оқушылар есіне жақсы сақтап қалу үшін қажет. Сондықтан да қышқыл ортада индикаторлардың түсінің өзгеруін бірнеше рет қайталап көрсетеміз.

1.Метилоранж- қызғылт түсті

2. Лакмус-қызыл

3. Фенолфталеин- түссіз болады.

Мұғалім түсініктеме береді, яғни фенолфталеин сілтілерге индикатор болып табылады, тек қана сілтілік ортада түсін өзгертеді, ал қышқыл ортада олар түсін өзгертпейді. Индикаторлардың қышқыл немесе сілтілі ортаны өзгертуін шатастырмай, қалай ажыратуға болады? Бұл сұраққа жауап беру үшін, мұғалім тақтаға төмендегі сөздерді жазып қояды.

Қышқылдар

Қызыл

Қызыл, қызғылт түс болғанда қышқыл екені анық болатынын мұғалім тағы айтып нақтылайды. Индикаторларды оқушылар осылайша есіне сақтап қалатыны белгілі.

Мұғалім ары қарай оқулық бойынша қышқылдардың жіктелуі мен құрылымдық формулаларын жазып алуға оқушыларға тапсырма береді. Қышқылдардың құрамы туралы түсінік беріледі. Қышқылдар 2 немесе 3 элементтен тұруы мүмкін. Мысалы, НСl, H₂S- екі элементтен тұратын бинарлы қосылыс. Қөпшілік қышқылдар 3 элементтен: сутек, металл емес, оттектен тұрады. Оқушылардің өздеріне қорытынды жасатады, демек қышқылдардың құрамында міндетті түрде сутек болады деген шешім жасайды. Сутек үнемі қосылыстағы формулаларда бірінші тұрады, ал қалған бөлігін қышқыл қалдығы деп атаймыз. Қышқыл қалдығы жай (Сl^-, S^2- ) және күрделі (SO₄^2-) болуы мүмкін. Қышқылдарға анықтама (оқулық бойынша) беріледі. Қышқылдардың жіктелуіне тоқталады, оны төмендегідей белгілері бойынша айыруға болады.

1. Қышқыл құрамындағы сутектің атом санына қарай жіктелуі;

2. Қышқыл құрамында оттектің бар, жоғына қарай жіктелуі;

3. Ерігіштігіне қарай жіктелуі;

Қышқылдардың жіктелуін төмендегідей сызбанұсқа түрінде беруге болады.

Қышқылдардың ерігіштігі туралы айтылғанда міндетті түрде ерігіштік кестені пайдаланамыз. Ерігіштік кестесінен оқушыларға қышқылдар қатарын көрсетеміз, сонда олар өздері-ақ тек қана кремний қышқылының ерімейтінін айтады. Қышқылдардың физикалық қасиеттерін қысқаша сипаттаймыз. Тұз, күкірт, азот қышқылдары-сұйық, ал фосфор, бор, стеарин қышқылдары – қатты күйде болады. Қышқыл құрамындағы химиялық байланысты мұғалімдер айтып өткені дұрыс. Көмір және күкіртті қышқыл тұрақсыз екені айтылады. Дәлел ретінде химиялық реакция теңдеулерін жаздырамыз.

Н₂СО₃ ═ СО₂↑ + Н₂О

Н₂SО₃ ═ SО₂↑ + Н₂О

Не себептен бағдарша (↑) жоғары қаратып қойылатыны айтылады.

ІІІ. Қышқыл иондарының заряды мен элементтердің тотығу дәрежелерін анықтау.

Мұғалім қышқыл құрамында қанша сутек атомы болса, қышқыл қалдығының заряды сонша болады деп оқушыларға түсіндіреді. Қышқыл құрамында сутек әрдайым +1 болады.

Мысалы, HNO₃, HCI құрамында бір сутек атомы бар, демек қышқыл қалдығының заряды -1 (теріс зарядталған). H₂S, Н₂СО₃, H₂SO₄ құрамында екі сутек атомы бар, демек қышқыл қалдығының заряды-2 (теріс зарядталған). Енді мысалдар келтіреміз, H⁺NO₃^-, H⁺CI^-, H₂ ⁺S^2-.

ІV. Қышқылдардың маңызы.

Қышқылдар табиғатта кең таралған. Лимон қышқылы лимон жемісінде, алма қышқылы-алма жемісінде, қымыздық қышқылы–қымыздық жапырағында бар. Сүттің ашуынан сүт қышқылы, ал құмырсқалардың бездерінен бөлінетін күйдіргіш зат-құмырсқа қышқылын кездестіруге болады. Күкірт, тұз, азот, фосфор қышқылдары жасанды жолмен алынады. Күкірт қышқылын түсіндіргенде, олармен жұмыс істегенде қауіпсіздік ережесін мұқият сақтау қажеттігі айтылады. Күкірт қышқылын суда еріткенде сақ болу керек, ауыр сұйықтықты (қышқыл) жеңіл сұйықтыққа (суға) шыны таяқшамен араластыра отырып жайлап құю қажет. Сонда ауырлау күкірт қышқылы судың астыңғы қабатына дейін жетіп, бөлінген жылу біркелкі тарайды, ал керісінше суды қышқылға құйса, су қышқылдан жеңіл болғандықтан бөлінген мол жылу суды қайнау температурасына дейін жеткізіп қышқыл жан-жаққа шашырауы мүмкін, демек суды қышқылға құюға болмайды.

• 
  Оқушылардың химия ғылымына қызығушылығын, логикалық ойлау мен экспериментті талдау және болжай білуге, танымдық белсенділігін арттыру;
  
• 
  Оқушылардың коммуникативтік дағдысы мен ақпараттық ептілігін дамыту;
  

• 
  Қоршаған ортаны қорғау, салауатты өмір салтына тәрбиелеу;
  
• 
  Қышқылдармен жұмыс істеу, қауіпсіздік ережелерін сақтай білуге тәрбиелеу;
  

Алма. Лимон. Айран. Сірке қышқылы. Жемістер: химиялық стақанда алма және лимон. Аспирин. Аталған заттарды не біріктіреді? (№2 слайд. Айран,сірке қышқылы, алма, лимон жемістерінің суреттері).

• 
  Қышқылдардың құрамы неден тұрады?
  
• 
  Басқа күрделі заттармен салыстырғанда қандай айырмашылық бар?
  
• 
  Қышқылдардың атауы мен формуласын қалай жазамыз?
  
• 
  Қышқылдармен жұмыс істеу ережелері.
  
• 
  Қышқылдар қандай химиялық элементтен басталады?
  
• 
  Қышқылдар құрамында ортақ қандай ұқсастық бар?
  
• 
  Қышқыл ерітінділерін анықтау.
  

Слайдқа назар айдараңыздар.

3 және 4 слайдта қышқылдардың химиялық құрамына қарай қандай айырмашылықтары бар?

Жауабы: Оттекті және оттексіз.

Қышқылдардар негізділігіне қарай қалай жіктеледі? (№5 слайд бойынша қышқылдардың құрамына кіретін сутек атомдарының санына байланысты негізділігін анықтап айтылады, жаттығулар орындалады). Мысалы: Н₂SO₄ . Қандай қышқыл?

Жауап: Күкірт қышқылы, екі негізді, оттекті.

№ 6 слайд бойынша жаттығулар берілген, оқушылар орындайды.

Күшті қышқыл дегеніміз не? Қышқылдың күшті немесе әлсіз екені қалай анықталады? (№7 слайд. Күшті және әлсіз қышқылдар).

Қышқылдық қатар туралы түсінік беріледі. Күкірт қышқылы -барлық қышқылдардың анасы. Не себептен? (№8 слайд. Қышқылдардың қатары).

Мұғалім күкірт қышқылын демонстрациялап, тәжірибе көрсетеді. Күкірт қышқылын суда қалай ерітуге болады? ( №9 слайд. Күкірт қышқылының суда еруі).

Қышқылдармен жұмыс істегенді қауіпсіздік техникасымен таныстыру (№10 слайд. Қауіпсіздік ережесі.)

Демонстрациялық роликтер (электрондық оқулықтар мен тест, күкірт қышқылын сумен араластыру).

Мұғалім қосымша азот және тұз қышқылы туралы ақпараттар береді. Экологиялық катастрофалар, күкірт қышқылы ауаға, топыраққа,суға түскенде болатын зиянды зардаптар. Транспортта, заводта, шойын жолдарда болатын апаттар.

Демонстрациялық роликтер (Швеция. Жаңалықтар. Май, 2009 жыл, химиялық заводта болған апат). Оқушылар көргендерінен пікірлер айтады. Қышқыл жаңбырлар, экологиялық апаттар. Қышқылдарды анықтау.

Үш сынауықққа да қышқыл құямыз. Біріншісіне метилоранж, екіншісіне фенолфталеин, ал үшіншісіне лакмус тамызамыз. Не байқадыңдар? Қандай өзгеріс болғанын дәптерге жазылады.

Нұсқалар бойынша тапсырмалар беріледі. Барлығы 4 нұсқа. Тапсырмалар жазылған үлестірмелер мен қажетті құралдар үстелдің үстінде жатыр.

№1. Бірінші сынауыққа күкір қышқылының ерітіндісі, екіншісіне сілті (NaOH), үшіншісіне су құясыңдар. Үш сынауыққа да алма шырынын тамызасыңдар. Сынауықтағы ерітінділердің түстері қандай түске боялады. Қышқылды, сілтіні, суды анықтау үшін алма және лимон шырынын, айран суын пайдалануға бола ма? Түсініктеме беріңдер. Тәжірибеңді презентацияға дайындап, көрсет.

№2. Бір сынауыққа қарын сөлін, екіншісіне су құйыңдар. Екеуіне де метилоранждың ерітіндісін 2-3 тамшыдан тамызасыңдар. Не бақыладың? Сынауықтағы қарын сөлінің ерітіндісінің түсі өзгергенін қалай түсініктеме бересіңдер? Тәжірибеңді презентацияға дайындап, көрсет.

№3. Екі сынауық берілген. Біреуіне сілті, екіншісінде қышқыл бар. Эксперимент жүргізіп, заттарды анықтаңдар. Анықтау үшін қандай заттар керек болғанын түсіндіріңдер. Тәжірибеңді презентацияға дайындап, көрсет.

№4. Стақанға лимон шырынын сығасыңдар, сосын оны сынауыққа құясыңдар. Лимонның құрамында қышқыл бар екенін дәлелдеңдер. Ол қалай аталады және қай жерлерде қолданады? Түсініктеме беріңдер. Тәжірибеңді презентацияға дайындап, көрсет.

Эксперимент біткеннен кейін, тәжірибе жасаушылар өздерінің жасаған тәжірибесімен, сондай-ақ қорытындысын да сыныпқа таныстырады. Эксперимент бойынша қорытындыны мұғалім оқушылармен біріге отырып жасайды. Үй жағдайында және химия сабағында қышқылдарды анықтауға пайдаланатын индикаторлар мен өсімдік және химиялық индикаторлардың рөліне тоқталады.

4. Ауызша журнал. Қышқылдар туралы кішігірім хабарлама.

Қышқылдар тек қана белсенді ерітінділер болып қоймай, оларды дәрілік ретінде пайдаланады. Мысалы, аспирин-ацетилсалицилді қышқыл. Тірі ағзалардың құрамында кездесетін аминқышқылдары. Алма, айран, лимонда кездесетін алма қышқылы, сүт қышқылы, лимон қышқылы, сірке қышқылдары, барлығында біз тамақ өнеркәсібіне қолданамыз.

Оқушылар хабарламаға алдын-ала дайындалып келу керек. Уақыт 1-2 мин.

Хабарламаға төмендегідей тақырыптар ұсынуға болады.

1. Тамақ қорытудағы тұз қышқылының рөлі

2. Табиғатта қышқыл-қару ретінде.

5. «Электронды журнал». «Қышқыл» тақырыбы бойынша оқушылар өздері дайындап келген слайдты көрсетеді. Уақыт 3 мин.

6.Үйге тапсырма. (Үй экспериментін жасау).

1.Тапсырма. Сірке немесе лимон қышқылы арқылы дақты немесе қақтарды кетіру.

2.§47 оқу, бір қышқылға тірек конспекті немесе электрондық презентация жасау. Қышқылдардың формуласын жаттап келу

7. Қорытынды. Бағалау. Кішігірім хабарлама дайындаған, эксперимент жасаған, сабақтың барлық кезеңдеріне белсенді қатысқан оқушылар бағаланады.

4. Оқушы жұмыс дәптерінің фрагменті

Қышқылдар

№11

а) металл + қышқыл → тұз + сутек

ә) негіздік оксид + қышқыл → тұз + су

б) негіз + қышқыл → тұз + су

в) тұз + қышқыл →тұз + су + газ

№12

Берілген қышқылдардың құрылымдық формулаларын жазыңдар:

а) көмір қышқылы; ә) фосфор қышқылы; б) күкіртті қышқыл; в) күкірт қышқылы; г) тұз қышқылы.

№13

Кестені толтырыңдар:

Қышқылдық оксидтердің формуласы	Қышқылдық оксидтердің атауы	Сәйкес келетін қышқыл формуласы	Қышқылдардың атаулары
SiO2
	Күкірт (ІV) оксиді
SO3
	Фосфор(V) оксиді
		Н2СО3

№14

Берілген қышқылдарды бөліп жазыңдар: HCl, HNO₃, HBr, H₂SO₄, HI, HF, H₃PO₄, H₂S.

Оттекті	Оттексіз

Жоғарыда көрсетілген қышқылдарды төмендегі кестеге жіктеп жазыңдар:

Бірнегізді
Екінегізді
Үшнегізді

№15

а) Қышқылдарды агрегаттық күйіне қарай бөліп жаз:

HCl, H₃PO₄, HNO₃, H₃BO₃, H₂SO₄.