Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1.Ж.А.Сейсенбаева «Ұлттық тәрбиенің ғылыми негізі» Алматы 2011ж

2.С.Е.Нұрмұратов «Рухани құндылықтар әлемі» Алматы,Рауан, 1999ж

3.Ә.Табылдиев«Этнопедагогикалық оқылымдар»Алматы,Білім, 2005ж

4.Г.Т.Алдамбергенова «Қазақ халық педагогикасында моральдық этикалық тәрбие берудің ғылыми негіздері» Алматы, 2009ж.

5.Ғ.Ақпанбет «Қазақтың дүниетанымы» алматы,

6.Ж.А Сейсенбаева «Ұлттық тәрбие аясында тіл және әдебиетті оқытудың кейбір жайттары» Хабаршы-Вестник КазНУ №3.2009ж.

7.«Бес ғасыр жырлайды» Алматы, Жазушы, 1984ж.

№18орта мектебі, №19 негізгі мектеп, Тараз қ.

«Қазақстан-2050» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.

Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе, бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы келісім үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) [1, 8-9]

Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін жатқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған .

Д.Горборино отбасын «адамзаттық тәжірибенің негізгі бірлігі» ретінде сипаттады. Т.М Шалгинбаевтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтерге көңіл аударады және ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.

Өзара дұрыс қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчев бойынша – «отбасы - бұл жұбайлар арасындағы, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады» делінген.

Қазіргі кезде отбасы проблемаларының ішінде ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасында орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның құрылымының, тарихи уақыт талабына сай өзгеруінің және бір отбасының өмірлік ың логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретіндегі мәні онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етудің ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И. өз зерттеу жұмысында.

Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисин, өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыпов қойылған мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-мағыналық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауына мүмкіндік берілді.Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделеді.

Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтса, Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын қарастырады: шаруашылық-экономикалық, генеративті тәрбиелік, мәдени- репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше (1967) отбасының маңызды қызметтеріне шаруашылық–тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады. Ал, әйел адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу сипаты және ол отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда С.Голод, З.Янкова зерттеу жүргізді. З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік қатынастың тұрақтылығына ықпалы жөнінде, отбасының тұрақтылық жағдайы туралы Ю.Г.Юркевич, отбасы мүшелері арасында қысымның болу себептерін А.М.Уматинов зерттеді.70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп анықтаған Ю.Е.Алешина, «қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді» З.И.Янкова қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасап зерттегендер А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.

Осы қарым-қатынастағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік кезеңінде болмасын, ол әрдайым отбасының, ата-ананың қамқорлығын қажет етеді.Соның бірі- бала өміріндегі толқымалы шақ жеткіншектік кезең. Қазіргі зерттеулер жеткіншектік кезеңнің әртүрлі аспектілерін қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы ғалымдар Фельдштейн Д.Л, Кондратьев А.И., тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктері туралы ғалымдар Кон И.С. Дубровина И.В., жас ерекшелік дағдарысының құрылымын Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В., ал танымдық эмоциялық–еріктік және мінез-құлықтың ерекшеліктерін Кучинский Е.К., жеткіншектегі өзіндік сананың құрылымы мен қызметі туралы Баруалкина В.В., тұлғаның аномальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г. сияқты ғалымдар зерттеді. Жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты қазақстандық жұмыстар зерттеудің теориялық негізі мен мәнділігін құрады (С.М.Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев т.б).

Ал, басқа да қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне үңілсек, Елубаева С.Б. қазіргі қазақ жеткіншектердің өзіндік бағалаулары мен этностық сәйкестіктің психологиялық ерекшеліктерін зерттеген. Бұл зерттеу нәтижесінде қазіргі замандағы жеткіншектердің өзіндік бағалау құрылымын ересек алдыңғы толқын жасөспірімдердің өзіндік бағалауымен салыстырғанда, этностық сәйкестіктің компоненттері мәнді түрде азаяатыны анықталды, өзіндік бағалаудың жалпы құрылымында «өзін білу» және «ұйымдасқандық» сияқты сапалар бірінші орынға шықты.

Айдарбеков Қ.А. (Развитие диалогической структуры самосознания у подростков во внутрисемейных взаймодествиях) зерттеу жұмысын жеткіншек жастағы тұлғалық жекелік-вариациялық даму механизмдерін анықтауға бағыттаған. Осы мақсатта жеткіншектің өмірлік әрекетін неғұрлым байланыстырып отыратын жаңа тұлғалық құрылымдардың кезекті психологиялық талдауы жүргізілген. Осы байланыстағы негізгі мақсат жеткіншек жастағы тұлғалық жаңа құрылымдардың психологиялық мазмұнын іздестіру мен үлгісін жасау болып табылады, ол жеткіншектердегі жаңа әлеуметтік қатынастардың жаңа деңгейге өтуін қамтамасыз етеді. Олардың пікірінше жеткіншектерде осы тұлғалық жаңа құрылымдардың даму жағдайлары мен механизмдерінің тиімді жолы индивид енген отбасылық жүйенің қызмет атқару ерекшеліктері назарға алынып отыратын бағыт болып табылады.

Шужебаева А.И. «Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу» атты жұмысында балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі қарым-қатынас проблемасы екендігін, тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болатындығын, ондай балалар тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болатындығын дәлелдеген. Зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың ересектермен өзара қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-ана қарым-қатынасының құрылымы зерделенген, бала мінезіндегі қиындықтарды жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен ересектердің қарым-қатынасының дербес, мәдени және сәйкес қалыптасуының әдістері мен тәсілдері анықталған. Ғылыми жұмыста толық емес отбасы жағдайындағы балалардың қарым-қатынастары зерттелген.

Айдарбеков Қ.А. «Отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогиялық құрылымдарының дамуы» атты ғылыми жұмысын жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын факторларды зерттеуге арнаған. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дамуы кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық құрылымдары екені туралы болжам өзін растаған. Жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңа құралымының талдауы осы жастағы тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды механизмдерінің деңгейіне жеткізілген. Ішкі жанұя құндылықтары өсіп келе жатқан буынға берілуіне, дамуына және сақтандыруға бағытталған және отбасында белгіленген, оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтік пен эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін, отбасындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік санасының диалогиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді [5,24] .

Отбасы әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен мінез-құлықарды меңгере бастайды. Дәстүрлі отбасылар сияқты кеңейтілген отбасылар да әлеуметтік жүйе болып табылады, онда әрбір отбасы мүшесі басқа мүшелеріне тікелей және жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы жағымды ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын болса, балалар неғұрлым жақсы тұрады. Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып жатқан жағдайлар отбасының қызмет атқаруына ықпал етіп отырады. Отбасына әсер ететін әлеуметтік өзгерістерге байланысты жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру; туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасылар, аралас отбасылар және кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасылар баршылық. Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдардың мәдени бірлестігі. Дәл осы қызметтердің сипаты некенің мазмұнын, формаларын және тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып табылады. Шындықтың бейнеленуінің әлеуметтік психологиялық заңдылықтары адам мінез-құлқына ғылыми негізделген жаңа мүмкіндіктерді қоғам алдында аша алады. Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеу тұлғаның әлеуметтену процесінің негізінде жатқан отбасылық бірлестіктің мүшелеріне күшті әсер ететін заңдылықтарды білуге мүмкіндік береді.

Отбасындағы ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас. Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның нәтижесіде тұлға аралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас - өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі немесе бірнеше психологиялық жүйе, рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы келісім үрдісі іске асады. Отбасы қарым-қатынасында олардың ішінде келісім, өзара түсіністік, бірінің екіншісіне бойұсынуы, бірін бірі құптауы, сенімділік танытуы, әр тұлғаның (бала, ересек) мағлұмат байлығы (информационное богатство), өзара қарым-қатынас өте тығыз орнығуы ықтимал. Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе, мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды сфераның мақсаты – ол отбасын материалдық қамсыздандыру үшін бірлесіп еңбек ету, нәтижесінде ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен, отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар тарапынан дәлелденген.

1.Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. А.:Білім, 2002

2.Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков с дезадаптивным поведением и их учет в реабилитационной работе Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004

3.Шужебаева А.И Психологияеские-педагогические исследования трудностей в общении детей в условиях семейного воспитания Автореф. канд. дис. Алматы, 2004

4.Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки современных казахских подростков. Автореф. канд.дис. Алматы, 2004

5.Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. канд. Алматы, 2003

6.Шарафадин А.А Отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалын артырудың педагогикалық шарттары Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.

7.Малкина- Пых Г. Семейная терапия. Изд-во ЭКСМО, 2006

8.Ковалев С.В. Психология современной семьи.-М., 1988.

9.Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий. Семейная психотерапия.-Л.,1999

10.Сатир В. Как строить себя и свою семью. Заметки психолога.–М.: Педагогика- Пресс,1992
Аннотация. В статье рассмотрены особенности совершенствования межличностных отношении в семье, определена роль родителей в воспитании детей, особое внимание уделено на значение психотерапевтической сферы и эмоциональной службы семьи.

Annotation. In clause the types of families are considered, the role of the parents in education of children is determined, the special attention is given on meaning (importance) sphere and emotional service of family.


ӘОЖ :371.159

Т 50

АДДИКТОЛОГИЯ – МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТӘУЕЛДІЛІГІ

ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
Сабекова Д.А., Ташмұратова Н.Ә., Джамалбекова Н.К.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,

№19 негізгі мектеп, Тараз қ.

Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.Адам өзін табиғаттың зор күшіне, оның асқар тауының биік шыңына, құдыретіне теңейді. Бірақ ол табиғаттың заңдылықтарына толықтай бағынатын бөлшегі ғана болады. Бүгінгі таңда табиғат дамуының заңдылықтары, оны реттеудің күрделі процестері, оның өзара байланыстарының нәзік жараланғыштығы туралы көп айтылады. Ауа және су қабаттарының ластануы сияқты экологиялық мәселелерді зерттей отырып, біздер адамның өзіндік ішкі дүниесін естен шығарамыз. Осыған байланысты соңғы уақытта, аддиктивті мінез – құлық мәселесі аса өршіп барады.

Тәуелділіктің таралу қарқыны жастардың физикалық және адамгершілік денсаулығының дамуын, болашақтарын, қоғамымыздың әлеуметтік сенімділігін шынжырға салады.Бүгінгі таңдағы маскүнемдік пен нашақорлыққа, интернет желілеріне, асқа, темекі мен азартты ойындарға тәуелділік бір ғана адамның немесе отбасының медициналық, адамгершілік жағынан мәселесі болудан қалып, барлық тұрғындардың денсаулығына, бақ – берекесіне, қауіпсіздігіне, тіпті ұлттық дамуына әсер етеді, бір отбасының емес, тұтастай қоғамның қайғы – қасіреті, ұлттық мәселесі.Менделевич В.Д., Короленко. Ц. П., Старшенбаум Г.В. секілді авторлардың еңбегінде тәуелділіктің механизмдері мен пайда болу себептері, аддикцияның классификациялары көрсетілген.

«Тәуелділік» деген қандай «ауру»? Көңіл күйі, ойы, мінез-құлқы, сезімі қандай да бір сыртқы шарттарға тәуелді болған адам тәуелділікке ұшырайды. Мұндай шарттарға көбіне алкоголь, есірткі, темекі, ас және т.б. жатады.Тәуелділік – бұл адамның өмірін құртатын сыртқы әрекеттерге деген күнделікті таңдаулар. Адам тек есірткі және алкоголь талап еткенде ғана әрекет етеді. Сондай-ақ ол бұрыс ойлармен қатар әрекет жасайды – бұл да тәуелділік.Тәуелділік – бұл есірткісіз, алкогольсіз, темекісіз өзінің мінез-құлқы мен эмоциясын басқарудың жоғалуы, көңіл-күйді өзгертетін затты пайдалануды жиілендіру, қалыпты өмірге қайтып келуде орнын алмастыра алмайтын сол қажетті заттың күнделікті қолданылуы.

Тәуелділік – бұл шынайы өмірдегі проблемалардан қашу үшін жасайтын іс-әрекетінің барлығы. Шындықтан қашу өмірді өзгертпейді, тек уақыт өте адамның уайымы мен өмірдегі орнын қиындата түседі. Тәуелділіктің түрлері өте көп, алайда барлық тәуелділік ортақ құрылымға ие. Кез келген тәуелділік психологиялық және физикалық зақым тигізеді. Ол адамды ақиқаттылықтан айырады, оның рухани соқырлығын, психикалық кереңдігін, сезімталдығын күшейте түседі. Тәуелділік адамды басқа әрекетті, мінез-құлықты, күйді таңдаудың мүмкіндігін жояды, оны шектеп, толыққанды жеке және кәсіби өмірге кедергі жасайды, адамның абыройын эгоизммен алмастырады. Тәуелділік адамға жалғыздықты ұялатады,тәуелділік иллюзиясына кеткенде адам өтірік қамқорлық пен махаббатқа ие болады. Ол әлемді шынайы қабылдауды бұзып, эмоцияның жүзін қайтарады, шындықтың орнын өтірік және уақытша қанағаттану сезімімен, эйфория, бақыт туралы елеспен басады.

Аддиктология (ағыл. addiction — тәуелділік, лат. logos — ілім, білім) – аддиктивті (тәуелділік) мінез-құлық туралы ғылым. Аддиктология аддикцияның пайда болу себептерін, олардың даму механизмдерін, психологиялық және клиникалық белгілерін, динамикасын, коррекция (түзету) және терапия тәсілдерін зерттейді.Аддиктология жеке бағыт ретінде АҚШ-та 80-жылдардың аяғында алкоголь және психоактивті заттармен байланысты наркологияның бөлімі ретінде пайда болды. Бүгінгі таңда аддиктология психиатрия, клиникалық психология, наркология ғылымдарының жиегінде дамуда, сондықтан жан-жақты зерттелуде.

Ресейде (КСРО кезінде) «аддиктивті бұзылулар» термині 70-жылдардың аяғында ең алғаш аддиктологияның негізін қалаушылардың бірі, профессор Ц.П.Короленкомен ұсынылды. Ал 2001 жылы осы кісінің ұсынуымен Ресейде ең бірінші химиялық емес аддикцияның классификациясы жарық көрді.Аддиктивті мінез-құлық девиантты мінез-құлықтың бір формасы болып табылады және шындықтан кетудегі психикалық күйді өзгерту ретінде түсіндіріледі. Аддиктивті мінез-құлықтың мағынасы психикалық күйді кейбір заттар немесе белгілі бір қызметтің түріне және пәніне зейінді өзгертуге деген ұмтылыс болып табылады. Аддикцияны жүзеге асыру кезінде күнделікті өмірдегі ешқандай уайымдармен салыстыруға келмейтін интенсивті және өте жағымды сезінулер бастан өтеді. Мұндай күйдің «жағымдылығы» адамда пайда болған жайлылық, кемелділік иллюзиясының пайда болуымен байланысты. Жүзеге асырылу процесінен тыс өмір сүру қызық емес болып табылады.

Аддиктивті мінез-құлықтың классификациясы (Ц.П.Короленко бойынша): [4]

1.Химиялық аддикция - аддиктивті агент ретінде психикалық күйді өзгертетін түрлі заттарды қолданумен байланысты. Мұндай заттардың көбі органикалық зақымдарға алып келеді. Кейбір психикалық күйлерді өзгертетін заттар айырбасқа түсіп, физикалық тәуелділікті шақырады. Химиялық аддикцияға мыналар жатады:

• 
  алкогольді аддикция
  
• 
  наркомания
  
• 
  токсикомания
  

- гемблинг

- интернет аддикция

- шамадан тыс еңбекқорлық

- ортақ тәуелділік

- ургентті аддикция

- діни аддикция

- аддиктивті фиксация ретінде әлеуметтік ұйымдастыру

- шоппинг

- эротикалық аддикция

- махаббат аддикциясы және қашу аддикциясы

- сексуалды аддикция

- ортақ сексуалды аддикция

- киберпорно-аддикциясы

Химиялық емес аддикцияның біреуіне тоқталсақ. Гемблинг (ағыл. gambling — азартты ойын), немесе лудомания (лат.ludus — ойын и грек. mania — құмарлық) –бұл психиатриалық термин, азартты ойындарға патологиялық құмарлық дегенді білдіреді. Гемблинг – адамның кәсіби және жеке өміріне қауіп төндіретін, азартты ойындарға үнемі қатысу. Бұл түсінік өткен ғасырдың 60-жылдарында АШ-та ойын автоматтарының  шығуына байланысты болды. Сол кезде батыс психологтары мен әлеуметтанушылары гемблингтің қауіптілігі туралы айтып өткен. Белгілі философ Дж.Белл арнайы зерттеу жүргізіп, егер ойынқұмарлық ересектердің 10%-ын және жасөспірімдердің 25%-ын құраса, онда ұлттың психикалық денсаулығы мен мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төніп тұр деген болатын. Алайда ақша үшін ойын ертеден келе жатқан ойын-сауықтың бір түрі болып табылады. Сонау Рим Империясының заманынан бері адамдар құлдар, мал-мүлік және үй үшін ойынға салатын. Бүгінгі таңда ойын-сауық кең қанат жайған бизнес түрі: өзінің қол жетімділігі мен кең таралуы таңқалдырады. Ойынқұмарлар көзімен қарағанда ақша үшін ойын неге алып келеді? Біріншіден, бұл құмарлық пен тәуекелдікке бой бұру; екіншіден, олардың пікірінше ол қомақты ақша көзіне қол жеткізетін бірден-бір жол; үшіншіден ұтылған жағдайда қайта ұтып алуға болатын мүмкіндік. Егер осы үш факторға назар салып қарайтын болсақ, онда біз олардың өзара тұтас тізбек құратынын байқаймыз. Құмар ойындар әлемі өзінің түрлілігіне қарамастан осы үш факторға негізделген.

Гемблинг – бұл эмоционалды тәуелділіктің бірі, адамға және оның отбасының материалдық жағынан қауіп әкелетін аддикция. Адам ойын ойнаған сайын ойын адамды өзіне тарттып, уақытты жоғалтады, соны сезе тұра, есінде ештене қалмайды. Уақыт өте отбасы, абырой, қызмет сөздерінің мағынасы болмайды, расымен де бұл жан ауруы. Тұлға ретінде адам рухани тозады, депрессиға ұшырап, материалдық шығыннан да жоғары физикалық денсаулығы құриды. Азартты ойынға тәуелділік бірнеше факторлармен анықталады:

- адамдардың өзіне және қоршаған адамдарына деген материалдық қауіптілік дәрежесі;

- ойынға қатысының тереңдігі және одан бас тарту қабілетітілігі:

- ойынға құмарлығын өз бетінше шешуге қабілетсіздігі:

- өзінің құмарлығын дұрыс бағаламауы.

3.Асқа деген аддикция – биохимиялық механизмдерге әсер ететін кезеңдік аддикция. Оларға:

- анорексия

- булемия

4.Нашақорлыққа деген тәуелділік. Нашақорлық мәселесін құбылыс ретінде қарастыруда оның бірнеше аспектісін атап өтуге болады.

- Әлеуметтік аспект. Нашақорлық әлеуметтік «жұқпалы» ауру ретінде қарастырылады және ол әлеуметтік топ ішінде таралады. Сондықтан нашақор ортадан тыс өмір сүрмейді – яғни оның ықпалынан есірткі қабылдайтын топ қалыптасады. Сонымен қатар есірткі нашақорларға ғана емес, оның жақындарына, қоғамға, қоршаған ортаға зиян келтіреді.

- Психологиялық аспект. Нашақор кез келген жеке тұлға типінде кездеседі және сананың өзгеруіне қажеттілік бүкіл адамзатқа тән болып табылады. Зерттеушілер « нашақорлыққа дейінгі» жеке түлға типін қарастыруда бірінші орынға импульсивті мінез - құлықты қояды. Бүл көзқарас бойынша нашақорлық жеке тұлғаның тәртіпсіздігі және қоршаған өмірге бейімделе алмаушылық болып табылады. Нашақорлық мәселесін зерттеушілер «нашақорлыққа дейінгі» жеке тұлғаны қарастыруда жеке тұлға белгілерін атап көрсетті: эмоционалды кемлденбеу, садисттік және мазохисттік көріністер, агрессивтілік және шыдамсыздық, әлсіз бейімделу, тұлғааралық қарым - қатынасқа түсе алмау т.б. Нашақорлықтың қалыптасуында психологиялық аспект жетекші болып табылады.

- Экономикалық аспект. Есірткінің заңсыз таралуы «көлеңкелі» ақша айналымына алып келеді. Сондай ақ мемлекет нашақорларды емдеу мәселесіне қаражат жұмсайда. Нашақорлықтың дамуының салдарынан еңбек мотивациясы мен іс-әрекеті бұзылады.

- Демографиялық аспект. Көбіне психоактивті заттарды ер адамдар мен жеткіншектер қолданады. Нашақорлыққа тәуелді ерлер мен әйелдердің ара қатынасы 10:1 құрайды. Есірткіге тәуелділіктің қалыптасуынан жыныстық инстинктер жойылады. Осы құбылыстардың салдарынан туу деңгейі төмендеп, толық емес отбасылар көбеюде.

- Моральдық аспект. Есірткі заттарын жүйелі қабылдағанның әсерінен жеке тұлға девальвацияға ұшырайды. Бірте- бірте нашақор мінез- құлқының моральдық негізі бұзылады және «нашақорлық» құндылықтар жүйесі қалыптасады.

- Медициналық аспект. Дәстүрлі наркология нашақорлықты ауру ретінде қарастырады және оны ұзақ емдеу қажет. Нашақорлықты емдеу мен алдын алуда тек медициналық көмек нәтиже бермейді.

5.Дәрілік тәуелділік медицинадан келесі рет бойынша келді:

- апиын – бұл топқа апиыннан өңделген заттар жатады: морфин, кодеин, промедол, просидол, фентанил, метадон, героин т.б. Бұл заттарға тәуелділік тез қалыптасады. Апиын тамырға егу немесе шегу арқылы қолданылады. Уланғанда эйфория, қозу басым болады. Ауыз қуысы құрғайды, ыстығы көтеріледі, басы ауырады және терлеу пайда болады. Тыныс алу және жүрек қан - тамыр жүйесі бұзылады. Абстиненция синдромы есірткі қабылдаған соң бірнеше сағаттан кейін пайда болады және 5-7 күнге созылады. Психикалық жағынан алаңдаушылық, өлімнен қорқу сезімі байқалады. Адамның ұйқысы бұзылады, қорқынышты түстер көреді. Сондай-ақ көңіл-күйі өзгермелі болады: өзін өзі жоғары бағалайды, кейде депрессия, тітіркену, агрессия және апатиялық жағдайда болады. Героин - апиындардың ішіндегі ең кең тараған түрі және есірткінің ең ауыр түріне жатады.

- барбитураттар – ұйықтататын құрал ретінде қолданылады. Тамырға егу арқылы қабылдағанда басқа ұрады, көз қарауытады, заттар жүзіп жүргендей елестейді, көз қарашығы үлкейеді және тері қызарады. Бүл жағдай бірнеше секундқа созылады. Кейін тепе -теңдігі бұзылады, тез қимылдайды. Адамның қоршаған ортаға деген қатынасы өзгереді, адамдарға жағымды қатынас жасайды.Көтеріңкі көңіл күй 2-3 сағатқа созылады.Содан кейін терең үйқыға кетеді. Ұйқыдан тұрған соң өзін әлсіз сезінеді, зейіні бұзылады, интеллектуалды процестердің қарқындылығы төмендейді.

- анальгетиктер;

- психостимуляторлар - бұл топтағы есірткілерге тән белгі: ойлау қарқыны жылдамдайды (үстірт жеңіл тұжырымдар). Психостимулятор әсерінен қоршаған заттарды қабылдау нашарлайды. Түрлері: кокаин, эфедрин, первитин, амфетамин. Алғаш қабылдағанда шаттық сезімі пайда болады, кейін жағымды сезімдермен жалғасады, Есірткі әсерінен сананың қызметі белсенді жұмыс атқарады,адам көп қимылдайды, көп сөйлейді, өз мүмкіндіктерін жоғары бағалайды.Психостимулятордың ерекшелігі психикалық тәуелділік тез қалыптасады. Есірткі қабылдау тілегі тәуелділік қалыптаспай жатып пайда болады. Сондай-ақ депрессия үзақ уақытқа созылады және абстиненция синдромында өзін өзі өлтіруге тырысады.

- транквилизаторлар;

- галюциногендер – миға қатты әсер етеді. Галлюциноген заттарына улану салдарынан жасанды психоз туындайды, олар бірнеше синапстар қызметіне араласып, оны толық бұзады. Бір рет қабылдағанның әсерінен нейрон мен синапстар қызметі 2-3 күнге дейін қалыпқа келмейді. Тіпті бұл заттарды мидан алып тастаған жағдайда да синапс жасушалары қалыпты қызмет атқармайды. Психикасы тұрақсыз адамдарға есірткі орны толмастай әсер етеді. Өзін-өзі сезінудің бұзылуы және галлюцинация қорқыныш пен алаңдаушылық сезімін тудырады. Бүгінде адамзат медицина мен өнерге қанша қаржы жұмсаса, психоактивті заттарға да сонша жұмсайды. [5]

Аддиктивті мінез-құлықтың дамуына итермелейтін тұлғалық ерекшеліктер. Аддиктивті мінез-құлық психологиялық қиыншылықтарды төзе алушылық қасиеті төмен, өмірлік жағдайлардың өзгеруіне қиын бейімделетін, психофизиологиялық жайлылыққа оңай және тез жетуге тырысатын адамдарға тән. Аддикция мұндай адамдарға шынайы өмірден қашудың бірден-бір құралы болып табылады. Осылайша, мінез-құлықтың аддиктивті формаларын атап көрсетуге болады:

• 
  күнделікті өмірлік қиындықтарға төзе алмаушылық, кризистік жағдайларды көтере алмау;
  
• 
  көпшілікке артықшылығын көрсеткенімен, іштей өз-өзіне көңіл толмаушылық мінінің болуы;
  
• 
  сырттай әлеуметтік топта қарым-қатынасқа түскенімен, эмоционалды байланысқа түсуге деген қорқыныш;
  
• 
  өтірік айтуға деген талпыныс;
  
• 
  басқаларды кінәлауға деген талпыныс;
  
• 
  қабылданған шешімдерден жауапкершілік алудан қашуға деген талпыныс;
  
• 
  стереотиптілік, мінез-құлықтың қайталануы;
  
• 
  қауіптілік сезімі
  

1. Персонологиялық бағыт бойынша кейбір тұлға типтері басқаларға қарағанда аддиктивті мінез-құлыққа бейім. Мысалы, алкоголь тәуелділігін зерттей келе, спецификалық алкогольді тұлға типінің жоқ екені анықталды.

2. Психодинамикалық бағыт тек тұлғаның ерекшеліктеріне ғана емес, оның ортасына және онымен әрекеттесу ерекшелігіне де байланысты көп себептерді атап көрсетеді.

3. Мотивациялық бағыт аддиктивті мінез-құлықты зерттеуде реактивті қарсыласу теориясына сүйенеді. Яғни, мотивация индивидтің еркіндігіне қауіп төнгенде пайда болады. Реактивті қарсыласу теориясы келесі негізгі белгілерді бөледі: еркіндікті алдын ала күту, еркіндікке қауіп күші, тұлға үшін еркіндіктің маңызы, өзінің еркіндігі мен қауіп арасындағы қатынас.

4. Әлеуметтік үйрету теориясы психоактивті агенттердің қабылдауын шақыратын және күшейтетін факторларды талдау.

5. Күтілген әрекет теориясы – аддикцияның моделіне когнитивті компонентті қосады. Аддикция мұнда альтернативті реакцияны жеңу түрінде түсіндіріледі. Есірткілерден жағымды әсерлерді күту мұндай түсінулердің мүмкін болуынан жоғарыланады. Сондай-ақ оларды пайдалану өз әрекеттеріне деген жауапкершілікті жояды.