Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1.Қалиев.С, Майғаранова.Ш «Мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі» А., «Рауан» 2010

2.Б.Тұрғынбаева «Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту»2009

3.Қ.Қ.Сегізбаева «Болашақ ұстаз тұлғасын қалыптастырудағы кәсіби жетістік,өкілеттілік,міндет қызмет бабының рөлі».

4.ҚР 2015 жылға дейінгібілім беруді дамыту тұжырымдамасы Астана 2009
Аннотация. Изменения в школах нашей страны и употребления навыков новой образовательной системы, обеспечивая ребенку единолично находя и употребляя с помощью новых информационных технологии

Annotation. Changes in our nation's schools and the use of the skills of the new educational system, ensuring the child alone finding and eating with the help of new information technologies.

Р17

374/377(574)

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Райымбекова Г.

№49 мектеп-гимназиясы, Тараз қ.

Қоршаған ортаға немқұрайлы қарауды болдырмаудың жолы бастауыш сыныптан басталып, балада болашақ қоғам мүшесінде экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу қажеттігі туындайды.

Демек, қазіргі таңда бастауыш мектептен бастап жас ұрпақтың бастапқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие берудің ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын, оны орынды пайдалану маңызды мәселе.

Сол себептен бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру дұрыс жолға қойылуы қажет. Балаларды бастауыш мектептен экологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажеттілігі мен оның білім беру жүйелерінде қазір өмір талабына сай жүргізілуі және балалардың мүмкіндіктері мен экологиялық мәдениетке тәрбиелеуде дүниетану пәнінің маңызы зор.

Дүниетану пәні бастауыш сынып оқушыларына дүниетанымдық білім беру мен оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің негізгі көзі болып табылады.

Дүниетану пәнінде «Адам – қоғам – табиғат» жүйесіндегі білім берудің бірлестігі қарастырылады. Білім берудің дүниетанымдық негіздері кіші мектеп жасында қалыптастырылады. Қазіргі кезеңде оқушыларды айналадағы табиғи ортаға ұқыптылықпен, қамқорлықпен қарауға, баулуға оқу тәрбие жұмысы барысында баса назар аударылып, дүниетанымдық білім беруге ерекше көңіл бөлінген.

Дүниетану оқулығы шеңберінде қалып қоймай, тірі және өлі табиғаттың өзара байланысын ғылыми тұрғыдан аша отырып, дүниетанымдық білім беру жан - жақты тәрбиелеу мұғалімдердің негізгі міндеті болып табылады.

Дүниетанымдық білімнің негізгі жүйесі қазіргі кезеңде бастауыш мектептерде қаланады.

Бастауыш сыныптарда оқушылар табиғаттың жеке бөлшектерінің жағдайын, табиғаттың жыл маусымына байланысты өзгерісі мен оның себептері: тірі табиғат пен өлі табиғат арасындағы қатынас, адам әрекетінің табиғатқа жасайтын ықпалы, табиғат байлығын пайдалану және қоршаған ортаның ластануы жөнінде қарапайым және жалпылама мағлұмат алады.

Табиғат байлықтарын пайдаланудағы жеке адамдардың, қоғамдардың тарихы мен маңызы жаратылыстану пәндері бойынша биосфера және оның бөлшектерінің жағдайы жөнінде түсініктер беріледі.

Бастауыш сыныптарда оқушыларға қоғам мен табиғаттың бірлігі тікелей өсімдіктер мен жануарларды қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік тәртіп жөнінде білім жүйесі беріледі.

Сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға дүниетанымдық білім беру, табиғат қорғауға тәрбиелеу төмендегідей міндеттерді көздейді.

- басты идеяларды, негізгі дүниетанымдық ұғымдарды түсіну арқылы

адамның табиғат заңдылықтарына сәйкес оған ықпал жасауы;

- табиғаттың алуан игіліктерін өндіріс пен мәдениетті дамытудың

негізгі көздерінің бірі деп түсіну;

- табиғатты ұтымды пайдалануға байланысты қолданбалы білімдерді

практикалық іскерліктерді және дағдыларды меңгеру;

- табиғатқа әсер етудің оған зиян келтірмейтін, ластамайтын және

табиғи ортаға залалын тигізбейтін шектік деңгейлерін (нормаларын саналы

түрде сақтау;

- адамның табиғатпен қарым-қатынас жасауға деген рухани қажетсінуін дамыту, оның адамның жан дүниесін байытатындығын сезінуі, табиғаттың заңдылықтарын танып білуге талпыну;

-қоршаған ортаны сүюге, табиғатты қорғауға тәрбиелеу.

Бастауыш сыныптарда «Дүниетану» пәнінің әр сабағынан кейін оқушыларға табиғат қорғауға байланысты сабақтан тыс уақытта жүргізілетін оқушыларға бақылау тапсырмасы беріледі. Барлық тапсырма қарапайым, түсінікті, сонымен бірге бала білімін тереңдете түсетіндей болуы тиіс. Сондай-ақ тапсырма оқушының алдағы уақытта оқыту үрдісіне қажетті жаңа деректермен толықтырылуы тиіс.

Оқушылардың оқыту үрдісінде алған теориялық білімдері әрбір сыныптан және мектептен тыс жүргізілетін жұмыстарда бекітіледі, оқушылар өздігінше табиғатты танып, оның сырларын ұғынып, табиғат қорғауға талпынады. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда тек дүниетану сабағы емес, басқада пәндерді кіріктірудің маңызы зор. Мысалы математика сабағында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда есептер мен қатар, логикалық тапсырмалар, сабақтар өткіздік.

«Екi таңбалы сандарды қосу және азайту» тақырыбын «Ертегi сабағын» өткiзу арқылы түсiндiрдiк.

Сабақтың тақырыбы: «Екi таңбалы сандарды қосу және азайту».

Сабақтың мақсаты: Екi таңбалы сандарды қосу және азайту дағдысын қалыптастыру. Оқушылардың есептеу техникасын жетiлдiру. ұқыптылыққа, бiлiмдi табандылықпен игеруге дағдыландыру. Келтiрiлген есептер арқылы оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекiлiгi: түрлi- түстi суреттер.

Сабақтың түрi: ертегi сабақ.

Сабақтың барысы:.Оқушыларды сабаққа ұйымдастыру, үй тапсырмасын тексеру.

Бұрын өтiлген материалдарды пысықтап, екi таңбалы сандарды қосу және азайту дағдысын қалыптастыру мақсатында төмендегi ертегi сабағын ұйымдастырдық.

Есептердi шығарту үшiн сынып оқушыларын екi топқа бөлiп ұйымдастырамыз.

Сабақ барысында мынадай ертегi айтылады: «Ерте- ерте ертеде бiр ханның Жалайыр және Сүлеймен деген екi ұлы және өзi сұлу, өзi ақылды Айша деген қызы болыпты. Күндердiң бiр күнiнде бойжетiп отырған ханның Айша қызын бiр түнде ұйықтап жатқан жерiнен бiр Дәу ұрлап әкетедi. Жалайыр батыр мен Сүлеймен батыр екi жасақ қол жинап, қарындастарын iздеуге шығ ады. Олар жасақтарымен келе жатып бiр дарияға кездеседi. (Дарияның суретi iлiнедi) Дарияның жағасындағы қара таста мынадай жазу тұрады: “Кiмде-кiм осы дариядан өтемiн десе, мына есептi шығарсын:

Жасақтар есептi шығаруға кiрiседi. (әр топтан екi оқушыдан шығады да осы есептi шығарады). Есептi бiрiншi шығарған жасақ батырлары ары қарай аттанады. Ертегi әрі қарай жалғасады.

Дария қақ жарылады да батырларға жол ашылады. Келе жатып олар жүз жастағы қарияның үйiне кез болады. Қариядан жөн сұрайды. Ол: «Егер үйiмнiң шатырындағы есептi шығарсаңдар, Айшаға апаратын жолды айтамын»,- дейдi.

Үйдiң суретi iлiнедi. Оның шатырында мынадай есеп көрсетiлген:

Екi топ жарыса есептi шығарады. Есеп шыққан соң ертегi ары қарай жалғасады. Қария жол көрсетедi. Бiрақ Дәу Жалайыр мен Сүлеймен батырлардың келе жатқандарын бiлiп қойып, қапылыста жасақтарымен олға түсiрiп, зынданға тастайды. Алайда зынданнан шығудың бiр-ақ жолы бар, ол зынданның қабырғасына жазылған есептi дұрыс шығаруда ғана екен. (Есеп жазылған зынданның суретi iлiнедi)

Есептi шығарып зынданнан шығып кетедi. Зынданнан шыққан батырлар Айша қамалған қорғанды тауып алып, оның қақпасын бұзып кiру үшiн тағы бiр есептi шығаруға тура келедi. (Қамалдың суретi iлiнедi).

Есептi шығарып болған соң екi топтың жарысының қорытындысы шығарылады.

Мұғалiм әр есептiң шартына қайтып оралып, есеп мазмұндарына байланысты табиғаттың қорларын қорғауға тоқталып өтедi. Оқушылардан өзен-көлдердiң, бұлақтардың адам өмiрiндегi маңызын сұрайды. “Есептердiң мазмұнынан өзен-көлдердiң қазiргi кездегi жағдайының қандай күйде екенiн бiлдiк?“- деген сұраққа жауап алдық.

Оқушылар: Өзендер мен көлдер - бұлар сұлулықтың көзi, адамдардың өмiр сүруi үшiн керек. Егiндiктi суғаруға, жануарлардың iшуi үшiн қажет. Бұлақтардың көздерi бiтелiп жатыр. Өзендердiң, көлдердiң құрғап, бұлақтардың көзiнiң бiтелiп жатқанына адамдар кiнәлi.

Мұғалiм: Су- жер бетiндегi өмiр негiзi. Сусыз тiршiлiк болуы мүмкiн емес. Су кездеспейтiн жер жоқ. Адам баласына күнiне екi жарым литр су керек. Адам суды тек iшуге және тағам дайындауға ғана пайдаланып қоймайды. Глобусқа зейiн салып қарасақ, бiздiң ғаламшарымыздың басым көпшiлiгiн су алып жатқанын көремiз. Оны ғылыми тiлде гидросфера деп атайды. Гидро- су, сфера- қабық. Суды пайдаланбай, ешбiр халық шаруашылығындағы, өнеркәсiптегi үрдiс iске асуы мүмкiн емес. Сол себептi де халық суды өмiр нәрi, өмiрдi алға жылжытатын қозғаушы күш, денсаулық кепiлi, көркемдiк көзi ретiнде атайды. Осы қасиеттiң барлығы тек таза суда ғана болады. Ал суды улап, былғайтын адамның өзi ғана. Кейбiр табиғат құбылыстарының әсерiнен су табиғи жолмен де ластанады, бiрақ бұндай жолмен ластанған су көздерiн табиғаттың өзi-ақ тазалап алады. Ал адамның улауынан ол өзi тазара алмайды. Суды кейбiр адамдар тегiн дүние деп есептейдi. Қазақ халқы өмiр тәжiрибесiнен дұрыс қорытынды шығарған: «Ей, шырағым, байқа, ағып жатқан суды тегiн деме, судың да сұрауы бар» деген нақыл сөз қалдырыпты.

Үйге тапсырма: үйге берiлетiн есеп те сабақта қарастырылған есептермен мазмұндас болды.

Сабақ соңында қазiргi кезде табиғат қорғау жалпы халықтық iс болып отырғаны, табиғатты қорғауда мектеп оқушылары да көптеген игi жұмыстар атқара алатыны айтылып, мысалдар келтiрiледi.

Бастауыш сынып оқушыларының табиғатқа жауапкершілік қатынасын қалыптастыру мақсатында әрбір оқушының, әр сыныптың ерекшеліктері мен қабілеттерін ескеру, оқытудың барынша жеңіл әдістері мен тәсілдерін қолдану, сабақ арқылы экологиялық білім беру ісін сабақтан тыс жұмыстарымен тығыз байланыстыру, мектепте өтілетін сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды табиғат қорғау бағытында жүргізу, сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстардың тиімділігін арттыру, оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу ісінің тәрбиенің басқа түрімен өзара бірлікте және бірін – бірі толықтыру бағытында жүргізілуі қажет.
Пайдаланған әдебиеттер:

1.Н. Назарбаев. Қазақстан 2030 бағдарламасы. Алматы. 1997.

2.Исламова Қ. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері.\ Оқу-әдістеме құралы. –Алматы.2011.

3.К.Ж.Бұзаубақова Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу. - Тараз, 1998.

№41 орта мектеп, Тараз қ.

Қоғамдық ой санамыз бен тарихи жадымыз қайта түлеп, өткенімізді сындарлы көзқарас тұрғысынан жаңаша пайымдап жатқан қазіргі жағдайда сол жанды қайнарлардың игілігін жаңашылдық сипатта өрістету талабы ең әуелі ғылыми негізділік пен жүйелілікке негізделуі оң нәтиже бермек. Көне түркілік кезеңдерден дәстүрлі жалғастық тауып келе жатқан халықтық педагогика - сол сарқылмас қайнарлардың күретамыры десек, оның қозғаушы күші – ұлттық тіл. Халқымыздың рухани-эстетикалық, мәдени-этикалық, дүниетанымдық табиғатымен терең тамырласып жатқан ұлттық тілімізді танымдық тағылымдық тұрғыда зерделеуде халықтық педагогиканың үлесі басым.

Ұлттық сананы терең орнықтыру арқылы ұлттық тұлға қалыптастыру жолында ұлттық тіл мен ұлттық әдебиет дүниелерінің өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі зәрулігі әсіресе, заманауи педагогика ғылымдары саласында жан жақты дәлелдене түсуде. Кейінгі ұрпаққа тағылымдық мәні толассыз, келелі ой толғамдарымен, өміршең өлең өрнектерімен, өнегелі сөз оралымдарымен өшпес мұра қалдырған данышпан Қорқыттан бастап, Асан Қайғы, Әл Фараби, Ахмет Ясауи, Жүсіп Баласағұн, алты Алашты аузына қаратқан Әз Төле би, Әйтеке мен Қазыбек билердің дәстүрін жалғаған дала дауылпаздары – жыраулар жасаған жауһар жәдігерліктер сол халықтық педагогиканың еншісіне жатады.

Жалпы өр рухты, тарпаң мінез халқымыздың табиғи болмысына тән ерекшелік белгілер оның педагогикалық, психологиялық, философиялық, дүниетанымдық, эстетикалық көзқарастары мен таным түсініктерінде тұтасып жатыр. Бұл тұрғыда ұлттық құндылықтардың қатарына жататын эпостық жырлардың да орны айрықша зор. Эпостық жырларда қазақ халқының эстетикалық тұрғыдағы таным түсініктері тығыз астастық тапқан. Халық көбінесе өзінің эстетикалық тұрғыдағы ой сезімдерін білдіре отырып, жастарды еңбекке, азаматтық міндетті ардақ тұтуға, намысшылдыққа, өршілдікке, арлылыққа, адамдық пен адалдыққа баулу түріндегі идеяларды жалпы тақырып желісінде жымдастыра өргізіп, идеялық тұрғыда әр қырынан танытып отырған. Бұл жырды жырлайтын жыраулардың орындаушылық шеберлігі, дауыс ырғағы, орындау мақамы, бейнелі сөйлеуі эпостың мазмұны мен оның көркемдік қуатына елеулі түрде әсер етеді. Сондай-ақ, ен даланың төсінде көсіле ғұмыр кешкен халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілері де ұлтымыздың асқақ арман тілектері мен мақсат мүддесі, келешек өмірге деген сенімі, табиғаттың тылсым сырларымен үндескен нәзік сезімінің сыры тұнған түпсіз иірім. Оларда бейнеленген педагогикалық идеялар оқушыларға моральдық-этикалық тәрбие беруге және жас буынның жеке пікір көзқарастарының қалыптасуына, ұлттық дүниетаным діңгектерінің беки түсуіне өзіндік әсер ықпалы зор екендігі сөзсіз. Онда әсіресе, қазақ тілінің шұрайлылығы, сұлулығы, сыршылдығы кеңінен көрініс беріп отырады. Сөз орайына қарай қазіргі қоғамымыздағы тілдік қолданыстағы айналымға жиірек түсетін кейбір сөздер төңірегіндегі түйткілді ой пікірлерімізді ортаға сала кетудің артығы жоқ.

Қазіргі қазақ ұлтының ішіндегі шала қазақ, ада қазақ деген топтардың атын атап, түсін түстеп жүрген белгілі ғалым, көрнекті қоғам қайраткері, профессор Мекемтас Мырзахметұлы. Профессордың тұжырымы бойынша рухани кембағалдыққа ұшыраған алдыңғы екеуден басқа таза қазақ деген жібі түзу тағы бір топтың бары атап көрсетілген. Бірақ қазіргі таза қазақпыз дегендердің өзі, шын мәнінде сол бағаға лайықты ма, мәселе сонда.

Бүгінде әрбір отбасының айбыны, әулеттегі тектік желінің табиғи түрдегі жалғастырушысы, ана мен баланың тірегі саналатын отағасы, яғни әкені өзінің табиғи болмысына, жаратылыстық қалыбына сай «әке» деп атайтын ұрпақ жоқтың қасы. Бабалар дәуірінен мұра боп жеткен бұл қасиетті сөзді «папа» деген жатжұрттық кірме сөз біржолата тықсырып тастағандай. Ал енді осы папа деген атау сөздің түп-төркіні қайда барып тірелетіндігін жас та болса, тарихтың тереңімен тамырласқан түйдек-түйдек ой толғамдары таным мен тағылымға тұнып тұрған Дархан Қыдырәлінің «Атымды адам қойған соң» атты кітабынан табуға болады. «Ислам тарихына жіті үңіліп қарайтын болсақ, мұсылман елдерінде, батыстағыдай, теократиялық мемлекет болған жоқ. Мәселен, котоликтердің сенімі бойынша, Папа-тәңірдің және Хәзіреті Исаның жердегі өкілі, сондықтан ол жаңылыспайды, қателеспейді. Тәңірдің атынан билік жүргізетін болғандықтан оның әмірлерін бұлжытпай орындау керек»

Келтірілген үзіндіде бізді толғандырып отырған сөзге арнайы түсінік берілмегенімен, ол атаудың, яғни папа деген атау сөздің біздің қазақы дүниетанымға үш қайнатса сорпасы қосылмайтындығы және этимологиялық жағынан ешқандай да туыстық мағына бермейтіндігі түсінікті болып тұр. Дәл осы жағдайды ұлттық көзқарас тұрғысынан ізерлесек, орыс ұлтының баласы өзінің әкесін «мүфти» деп атағанмен бірдей екен. Ал қазақтың әке деген сөзі негізінен «ақ» және «ие» деген екі түрлі сөзден бас құрайтын ұғым. Айтылу барысында сингармонизм заңдылығына ұшырау себепті, әке болып қысқарып кетеді. Талдап түсіндірер болсақ, алдыңғы ақ деген түбір сөзге кіріге бірігіп тұрған ие сөзінің бастапқы, яғни дауысты и әрпі өзіне дейінгі тұрған қатаң дауыссыз қ әрпіне ықпал еткендіктен, айтылу барысында к болып өзгеріске ұшыраған. Мұндай құбылыс лингвистика ғылымында кейінді ықпал деп аталады. Негізінен бұл жердегі «ақ» сөзі «құт» деген ұғымдық мағынада қолданылған. Қазақта ағарғанды (айран, сүт) құт санағандықтан, аяқ асты етпейді, төгіп-шашуға тыйым салады. Ал ұрпақ (ген, ата тектік желі) еркек кіндік арқылы жалғасын тауып отырады. Демек әулеттегі үрім-бұтақ (генофонд) отағасының негізінен таралмақ.

Олай болса, әке сөзінің түпкі мән мағынасы, құт ие, құттың иесі, берекенің бастау бұлағы, ұрпақтар жалғастығының қайнар көзі дегенді білдіреді. Демек, әке деген сөздің асыл тегі отбасының тұтқасын ұстап тұруға жауапты - бас тұлғаны құрмет тұту сезімімен қатар, оның табиғатына тән ерекшелікті айғақтайтын мағыналық, танымдық, тағылымдық сипатымен де айрықшаланбақ.

Қазіргі ғылым салалары адамның жан әлеміне қатысты құбылыстарды зерттеп тануға барынша ден қоюда. Мамандардың айтуы бойынша кісінің қалай аталуының өзі оның бойындағы энергетикалық өріске елеулі түрде ықпалын тигізіп отырады екен. Олай болса, жадымызға жаттан енген папа деген атау сөздің өзі қаны, жаны, діні, ділі, тегі, тіпті түрі басқа қазақтың ер азаматының энергетикалық өріс шеңберіндегі қуат көздерін, кемітпесе, кеңітпесі сөзсіз. Қазіргі заманның еркектері ұсақталып кеткен деп дабыл қағады қоғамдық пікір. Байқап отырсақ, еркектердің табиғи қалыбының деформацияға ұшырауына гендерлік саясаттың шалығына арбалған қоғамнан бастап, отбасылық өмірдегі «папалаған» бала-шағаға дейін пәрменді тұрде «игі» ықпалымызды тигізіп келеді екенбіз.

Қазақта көне дәуірлерден бері қарата өзіндік мән мазмұнын жоғалтпай келе жатқан «көке» дейтін де туыстық мәндегі атау түрі бар. Кезінде түркі тектілердің данышпаны Тоныкөкті ел-жұрты көке деп атаған екен. Көке - көне түркі тілінде ақылшым, жетекшім, көк тәңірінің қасиетті өкілі деген мағынаны беретін сөз екен. Ал «таза қазақ» тобына жататын болсақ, неге осындай мән мағынаға бай ұлттық сипаттағы ұғым түсініктерді күнделікті өскелең ұрпақтың құлағына құйып отырмасқа. Өзіміз папалатып тәрбиелеп жатқан жас буыннан қалай ғана атойлаған ұлттық намыс, ана тілге деген құрмет сезімін талап етеміз. Бұл қазіргі жастардың кінәсі емес, алдыңғы аға, ата буынның ой санасындағы орныққан ақтаңдақтардың нәтижесі.

Бүгінде баламызды сүндеттедік дегеннің орнына піштірдік деген сөзді жастар ғана емес, үлкендердің аузынан да естіп жататынымыз өтірік емес. О заман, да бұ заман қазақ малдың еркегін піштіретін еді, адамды піштірген деген не сұмдық. Піштіру - еркек малдың ұмасының ішіндегі жұмыртқасын алып тастау деген ұғымды беретін сөз.

Осы күні қазақтың ата сақалы ауызына түскен қарияларына дейін өрендерінің ұлдан тарағанын да, қыздан тарағанын да немере деп атай береді. Пәленбай немере, түгенбай шөберем бар деп жатады қарттарымыз. Егер осынымыз жөн болса, онда неліктен жеті атаның құрамына қыздан тарайтын ұрпақ кірмейді. Негізі қазақ әу астан қыздан тарайтын ұрпақты жиен деп атайды. Сондықтан міндетті түрде жиен немере, жиен келін, жиен қарындас, жиен іні, жиеншар деп әрнәрсе өз атауымен дұрыс айтылуы керек. Әр нәрсені өз атауымен шатастырмай атай білудің өзі де мәдениеттіліктің, білімділіктің, рухани деңгейіміздің көрінісі. Ежелден аталы сөзге тоқтам қылып, сөз құдыретін терең сезініп, бағалай білген ұлтымыздың «Жақсы сөз жарым ырыс», «Жөн сөз жұғымды», «Аз сөз алтын, көп сөз көмір», «Тапқыр тауып сөйлейді, надан шалыс сөйлейді» деген ұйғарымының өзі осы халықтық педагогикадағы тіл мәдениетінің жайын, оның тәрбиелік мәнін дұрыс пайымдай білгендігін аңғартса керек.

Көне қытай мәдениетінің Фен Шуй философиясы біздің елімізде де қанатын кеңге жайып келеді. Қазір көпшілік жұрт соған қатты қызығушылық танытып жатады. Ол ілімнің толып жатқан қағидаларына жан иманымен үйіріліп, таңдай қағысып, бір жаңалық көретіндер аз емес. Шындығында егер біздің тарихи танымдық ой санамызды шел қаптамаса, айдаладағы қытайлықтардың «көрегендігіне» дәл осылай табынбас едік. Сол қазынаның барлығы өзіміздің қарапайым ғана салт-дәстүр, ырым-тиымдарымызда тұнып тұрған жоқ па. Мысалы, Фен Шуй ілімі бойынша ағын судың, сарқыраманың суретін бөлменің төргі қабырғасына ілуге болмайды. Себебі, ол ағын су үйге кіретін ырыздық несібені шайып әкетеді деген түсінік бар екен. Ал осы мәселе қазақтың қарапайым ғана «Қара суды сапырмайды» деген тиымымен үндесіп жатқандығын біле бермейміз. Сорпаны, қымызды, сүтті сапыруға болады, себебі ондай майлы жүздіні неғұрлым сапырған сайын, отбасының ырыздық несібесі еселене түседі деген қазақы ұғым біздің ұлттық дүниетанымымызда ежелден ақ орнықты болып келген. Ал шайды, қара суды қазақ сапырмайды, өйткені ол сылдыраған қара су. Суды сапыру кедейшілік шақырады деп түсінеді бізде. Міне осындай қарапайым ғана мысалдар біздің ұлттық дүниетанымымыздың бүгінгі деңгейін дәлелдесе керек.

Міне, осы айтылған жәйттің барлығы да ырым, тиымдар, ескіліктен келе жатқан салт сана, әдет ғұрыптарымыз бен тілдік ерекшеліктердің барлығы халықтық педагогикаға тән құндылықтар. Күнделікті сабақ барысында халықтық педагогика элементтерін жіті қамти отырып, ұлттық сананы айшықтай түсу отаншыл ұрпақ тәрбиесінің ең тиімді әдісі.

Халықтық педагогика аумағына қазақтың жыраулар поэзиясы үлгілері де жататындығы туралы жоғарыда айтып өткенбіз. Енді сол құндылықтарды қазақ тілі сабағында қолданысқа ендіру жайына атбасын бұра кетудің артығы жоқ. Мәселен,

Алты қанат ақ орда

Ардақтаған аяулың

Күнінде ертең біреуге

Тегіннен тегін біреуге олжа болмасқа (Бұқар жырау) - деген тармақтағы орда және олжа сөздерінің шығу тарихы мен қолданылу аясына назар аударған жөн. Осындағы орда сөзі ертедегі ескерткіштерден бастау алады. Бірақ нақ осы жердегі мағынасы – ең алғашқы, бастапқы мәні – кемірушілер мен басқа да хайуандардың іні, солар мекендейтін үңгірдің атауы. Біздің тіліміздегі жыланның ордасы, ордалы жылан тіркестері сол бастапқы мәнді білдіреді. Ал енді Алтын Орда, Ақ Орда, Бөкей Ордасы дегенде ел билеушілердің мекені деген ұғымды береді.

Бүгінде олжа сөзі – күтпеген жерден болған табыс деген ұғымды беретіні белгілі. Ал көне түркілік таным көзқарас тұрғысынан тексеріп көрсек, бұл олци – соғыста қолға түскен тұтқын деген мағынадағы сөз болған. Сонда бұл сөздің төтеннен келген пайда мәніне кейін ие болғандығын байқаймыз. Бұқар жырауосы екі сөздің алғашқысын өз отаныңң-туған үйің, соңғысын бастапқы тұтқын мағынасында қолданған. Қазіргі таңда бұл мәні көмескіленіп, тек соңғы, туынды мағынасында жұмсалады.

Жыраулық поэзиядағы осындай тағы бір элементті алып қарасақ:

Он бармағы қыналы,

Омырауы жұпарлы - дегендегі қынама бел, белін қынай буу тіркестері ауыз әдебиеті үлгілерінде де жиі ұшырасады. Сұлу қыздың сыртқы тұлғасына байланысты қолданылатын бұл сөздің түбірі – қын, яғни пышақтың немесе қанжардың қыны дегеннен шыққан. Негізі қына екі түрлі мағынада қолданылады, алғашқысы бұрын қазақтар қызыл және сары түсті бояуға пайдаланған өсімдік түрі, екіншісі, салалы, жіңішке мәнінде. Ал қынап-қап (қынабынан қанжарын суырып алды) мағынасында жұмсалады. Сонда қыналы саусақтары сүйріктей, салалы жіңішке, нәзік сұлу деген мағынаны беріп тұр.

Туысқан қырғыз тілінің оңтүстік говорында қына сөзі аттың құйрығына таққан әшекей деген мағынаны білдіреді екен. ал ертегілердегі «қыналы бармақ» тіркесі жіп жіңішке, тартқан сымдай деген мағынада жұмсалады.

Міне, халқымыздың байтақ тарихымен, толағай тұрмыс салтымен егіз өрілген осындай ерекшелік белгілерді тілдік тұрғыдан зерделеу елжанды ұрпақ тәрбиесінің бірден бір тиімді әдісі болып табылмағы анық.