«Тарихи география» пәні бойынша

“Сырдария” университеті

“Педагогика - тарих” факультеті

“Тарихи география ” пәні бойынша

050114 – «Тарих» мамандықтарының студенттері үшін

№ 1,2 кредит

ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ

Жетісай-2007 ж

9. ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

Қарастырылған мәселелер:

1.Тарихи саяси география пєні туралы жалпы т‰сінік.

2.Пєнніњ міндеттері мен маќсаттары.

3.Пєнніњ негізгі зерттеу объектісі.

Пайдаланған әдебиеттер

1 Всемирная история

2 «Ұлы географиялық ашылымдар»

3 Ежелгі дүние тарихы
География ғылымы адам баласының өмірімен, тарихының, мәдениетінің, өсіп өнумен,қалыптасуымен тығыз баиланысты. Жер шарында географиялық түсінік тұңғыш рет қай. Жерде туып, оның қай жерден басталғанын , осы күге дейін ғылым әлі толық айта алған жоқ, тек кейінгі кездегі археологиялық қалдықтарға, тасқа басылған таңбаларға тағы басқа ескі мұралар, зерттеулеріне сүиене отырып, тұңғыш географиялық Жерорта теңізі аралдарында, соның жағаларында басталған деп топшылаиды.

Тұңғыш рет географиялық зерттеулер алғаш рет Жерорта теңізінде Крит аралын мекендеген миной халқы бастаған. Минойлар б.з.д 2500жылдар шамасында Жерорта теңізінің шығысымен, Египетпен, кейінрек қиыр аралығында батысындағы Сицилия, Италия. Жерлеріндегі елдермен сауда,қарым-қатнас жүргізіәп тұрған. Миноилардын кейін елеулі географиялық деректер Жерорта теңізінің Шығыс жағалауын, мекендеген финикиялықтарда болды. Өйткені, бұл жағалауынн мекендеген финикиялықтарда болды. Өйткені, бұл жағалау кеме тоқтауға Месоптамия және Египет жерлерінен сауда жұмысын жүргізіре қолайлы еді.

Финикиялықтардан кейінгі география ғылымының дамуында Египет халқының ролі зор болды. Египетіктер алғаш рет өз жерін кейін көршілес елдер жерін білген. Олар сапарға шығып, түрлі саяхаттарға аттанып отырған. Олар мұның өзі басқа елдер мен сауда қарым-қтнасын, жақсарту үшін жүргізілген. Мәселен б.з.д Фараон Асса билеп тұрған кезде, Египет қолбасшысы. Ұрдырудан кейін Египет саяхатшысы Киркуер тағы да оңтүстікте аттанып, ол Урдурду болған жерден әрі барып, “Бақытты елді” ашып қайтты. Бұл жайында біз 1892ж Асуан маңынан, Спиапрели ашқан Киркусра Жазуынан білеміз.

Бұлар қызыл теңізі жағалауына және Әден бұғазна жетіп, бұл өңірді ашып қайтты. Ал сол өздері тұрып жатқан Ніл өзені қайда бастау алатыны жұмбақ болып, ол шешім ХХғ ғана иеледі кейіннен Египеттіктер Сирия мен Полистина жерлерін алып , ол жерде зертеді Египеттіңктер б.з.б 2000-1500ж қосөзен жағаларын жақсы географиялық аймақ деп зерттелетін.

Ерте заманнан бері Египеттің шығыс жағында Ефрат пен Тигр өзені бойына Месопатамия жеріне, Ассириямен Вавилон, Египет қана емес, снымен бірге Үнді, Парсы мемлекетінің болғанын тапшылайды. Вавилондықтардың осындай сауда керуендерінің әр тарапқа шарықтауының нәтижесінде Олар дүние жүзі географиясының зерттеуінде, үлкен үлес қост. Атап айтқанда ассириялықтар мен Вавилондықтар глобус пен жер шарының географиялық картасын тұңғыш рет 360-қабөлді. Бұл географиялық нақты түсінік кеиіннен еуропаға, азияға тарады Вавилондықтардың түсінігі бойынша құрлық дүние жүзі мұхитының орталығында болады, аспан әлеміне қосылған дүние жүзілік мұхитты күн қалқып жүредіде, кешке қарай күн өзінің қақпасымен жер астында күн қалқып жүреді де, кешкен қарай күн өзінің қақпасымен, жер астына түседі, ертемен шығыстан шығады. Жер астында күн патшалығы бар деп түсінген. Бұл теріс түсінік Вавилондықтардан басқа елдерге де тарап, оларда әртүрлі діни көзқарастардың п\б Әсер еткен Египет пен Вавилон аралығы батысы Жерорта теңізіне тіреліп, жатқан жер ертедегі осы өңірді мекендеген ел атымен – Палестина деп аталды.

Еврейлердің бір ұрпағы- Израйл көшіп келіп Египет жеріне орналасқан.

2 Финикия Жерорта теңізнің шығыс жағалаумен Ливон таулары арасында орналасты. Финикиялықтар дүние жүзі географиялық ғылымының дамуына көп еңбек сіңірді. Олар тұңғыш рет дүние жүзінің екі үлкен құрлығына, Еуропа, Азия деп ат қойды. Финикиялықтар, шығысындағы, құрлықты «асу» батысындағы құрлықты «Эреп» (батыс) деп атады. Бұл атауларды кейіннен гректер өзінше өзгерте келіп, Азия және Еуропа деп атады.

Финикиялықтар сол кездегі озық Азия мәдениетін, техникасын Ұлыбританияға таратты. Еуропаға металдан жасалған, бұйымдар апарды. Ол кезде еуро-р тастан жасалған бұйымдарды пайдаланған. Сөйтіп ерте заманда азиялықтар Еуропаны ашты, оған мәдениет таратты. Үнділер мен малаялықтар.

Ертедегі Үнді мем-і Инд және Раига өзендері бассейні мен Гималаи тауларының аралығын мекендеді б.з.Іғ Үнділер будда діни Тебет өңіріне, малакка, түбіне, малаия архипилагының басты аралдарына Суматра мен Ява ашылып, ерте замандағы елдерлдің географиялық түсінігі кеңи бастаған еді. Сөйтіп Индонезия аралдарының жағалауларын аралап шықты. Олар Банно, Целебес және Малцика аралдарын ашып, олардың тұрғандармен сауда жасап отырды.

Ертедегі парсылар.

Біздің жыл санаумызға дейінгі VІ ғ Кир ІІғ Батыс Ирандағы парсылардың, Арменияға, Кіші Азия мен Месопатамияға ықпалы жасады. Парсылардың солтүстікке жорығы Гир хан (Каспий)теңізін ашты. Кейіннен оны парсы әдебиетінен алып грек ойшысы, Геродот толық сипаттады. Парсылар Сопет-даг тауынан асып, қаре құмды, көктей өйтіп, Орта Азия мен оңтүстік Қазақстан жерінде болды, сондықтан шапқыншшылар бұл өңірдегі елдердің бір күн дүркін-дүркінін күйзеушілікке ұшратып отырды. Гректер

Жерорта теңізінің , оның ішінде Эгей теңізі жағалауына ертедегі гректер орлығып алып, өз ықпалын төрт құбылыстарына бірдей таратты. Гректер б.з.б кездің өзінде-ақ Еуропаның көп жерін ашты. Сондай-ақ гректер Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, Дунай, Дон өзендерінің боиын зерттеп отарлар алды. Сол кезде Грек атарына Орта Азия мен оңтүстік және батыс Қазақстан жерлері кірді дейді кейбір зерттеулер. Ертедегі гректердің нәтижелі географиялық зерттеулер бірнеше теңіз сапарларында толығырақ дәріптеледі.

Геродот.(б.з.д 485-425)

Герадот-гректерден шыққан ең көрнекті ғалым географ. Геродот Кіші Азиядағы Галикармас қала сында дүниеге келген.Ол 464ж жерлердің білу үшін саяхатқа шығарды. Герадот Арабия түбегіне барып, араптар Ассиря, Вавилон туралы жазады. Ол қара теңіз бен Каспий теңізі жағалауларында болды. Каспийге екі өзен құияды деп. Жайық және Еділ өзендерін көрсетеді. Саяхатшының түсінігінде, Каспийдің батыс таумен (Кавказбен) қоршалған шығыс кілең жазық болды.

Қара теңізбен Каспий теңізі аралығындағы далада скифтер мекендеген. Отырықшы скифтер Томанс(Дон) көшпелі скифтер Борисорей (Диепп) бойын мекндеиді. Геродоттың қара теңіз, Каспий, Азов теңіздері Истр (Думай) , Борисфен (Днептер) Таманс (Дон) өзендері туралы жазып, географиялық картаға түсіреді. Каспийдің шығысы кілең жазық емес, оның үлкен тауында әр түрлі қазба баилықтар бар деп жазады Геродот.

Пифеи.

Александр Македонский

Б.з.д 326ж Инд өзенінің жоғарғы ағысынды экспидиция жүргізді. 6 айдан соң олар Ефрат өзенінің сағасынан шықты. Тұңғыш рет Үнді мұхитының Кіші Азиядан Үндістанға баратын кеме жолы ашылады. Осы кезде белгісіз болтған Үндістан мемлекетін ашты.

Лекция№2

Тақырып . Ежелгі заманың дүниежүзілік саяси картасы.

Қарастырылған мәселелер:

1 География ғылымының пайда болған

жерлері н/е географиялық деректер кәзір қай жерде

2 Әр елдегі географиялық деректер

3 Ертедегі ғалымдардың географияға қосқан үлесі

1 Всемирная история

2 «Ұлы географиялық ашылымдар»

3 Ежелгі дүние тарихы

Тұңғыш рет географиялық зерттеулер алғаш рет Жерорта теңізінде Крит аралын мекендеген миной халқы бастаған. Минойлар б.з.д 2500жылдар шамасында Жерорта теңізінің шығысымен, Египетпен, кейінрек қиыр аралығында батысындағы Сицилия, Италия. Жерлеріндегі елдермен сауда,қарым-қатнас жүргізіәп тұрған. Миноилардын кейін елеулі географиялық деректер Жерорта теңізінің Шығыс жағалауын, мекендеген финикиялықтарда болды. Өйткені, бұл жағалауынн мекендеген финикиялықтарда болды. Өйткені, бұл жағалау кеме тоқтауға Месоптамия және Египет жерлерінен сауда жұмысын жүргізіре қолайлы еді.

Финикиялықтардан кейінгі география ғылымының дамуында Египет халқының ролі зор болды. Египетіктер алғаш рет өз жерін кейін көршілес елдер жерін білген. Олар сапарға шығып, түрлі саяхаттарға аттанып отырған. Олар мұның өзі басқа елдер мен сауда қарым-қтнасын, жақсарту үшін жүргізілген. Мәселен б.з.д Фараон Асса билеп тұрған кезде, Египет қолбасшысы. Ұрдырудан кейін Египет саяхатшысы Киркуер тағы да оңтүстікте аттанып, ол Урдурду болған жерден әрі барып, “Бақытты елді” ашып қайтты. Бұл жайында біз 1892ж Асуан маңынан, Спиапрели ашқан Киркусра Жазуынан білеміз.

Бұлар қызыл теңізі жағалауына және Әден бұғазна жетіп, бұл өңірді ашып қайтты. Ал сол өздері тұрып жатқан Ніл өзені қайда бастау алатыны жұмбақ болып, ол шешім ХХғ ғана иеледі кейіннен Египеттіктер Сирия мен Полистина жерлерін алып , ол жерде зертеді Египеттіңктер б.з.б 2000-1500ж қосөзен жағаларын жақсы географиялық аймақ деп зерттелетін.

Ерте заманнан бері Египеттің шығыс жағында Ефрат пен Тигр өзені бойына Месопатамия жеріне, Ассириямен Вавилон, Египет қана емес, снымен бірге Үнді, Парсы мемлекетінің болғанын тапшылайды. Вавилондықтардың осындай сауда керуендерінің әр тарапқа шарықтауының нәтижесінде Олар дүние жүзі географиясының зерттеуінде, үлкен үлес қост. Атап айтқанда ассириялықтар мен Вавилондықтар глобус пен жер шарының географиялық картасын тұңғыш рет 360-қабөлді. Бұл географиялық нақты түсінік кеиіннен еуропаға, азияға тарады Вавилондықтардың түсінігі бойынша құрлық дүние жүзі мұхитының орталығында болады, аспан әлеміне қосылған дүние жүзілік мұхитты күн қалқып жүредіде, кешке қарай күн өзінің қақпасымен жер астында күн қалқып жүреді де, кешкен қарай күн өзінің қақпасымен, жер астына түседі, ертемен шығыстан шығады. Жер астында күн патшалығы бар деп түсінген. Бұл теріс түсінік Вавилондықтардан басқа елдерге де тарап, оларда әртүрлі діни көзқарастардың п\б Әсер еткен Египет пен Вавилон аралығы батысы Жерорта теңізіне тіреліп, жатқан жер ертедегі осы өңірді мекендеген ел атымен – Палестина деп аталды.

Еврейлердің бір ұрпағы- Израйл көшіп келіп Египет жеріне орналасқан.

2 Финикия Жерорта теңізнің шығыс жағалаумен Ливон таулары арасында орналасты. Финикиялықтар дүние жүзі географиялық ғылымының дамуына көп еңбек сіңірді. Олар тұңғыш рет дүние жүзінің екі үлкен құрлығына, Еуропа, Азия деп ат қойды. Финикиялықтар, шығысындағы, құрлықты «асу» батысындағы құрлықты «Эреп» (батыс) деп атады. Бұл атауларды кейіннен гректер өзінше өзгерте келіп, Азия және Еуропа деп атады.

Финикиялықтар сол кездегі озық Азия мәдениетін, техникасын Ұлыбританияға таратты. Еуропаға металдан жасалған, бұйымдар апарды. Ол кезде еуро-р тастан жасалған бұйымдарды пайдаланған. Сөйтіп ерте заманда азиялықтар Еуропаны ашты, оған мәдениет таратты. Үнділер мен малаялықтар.

Ертедегі Үнді мем-і Инд және Раига өзендері бассейні мен Гималаи тауларының аралығын мекендеді б.з.Іғ Үнділер будда діни Тебет өңіріне, малакка, түбіне, малаия архипилагының басты аралдарына Суматра мен Ява ашылып, ерте замандағы елдерлдің географиялық түсінігі кеңи бастаған еді. Сөйтіп Индонезия аралдарының жағалауларын аралап шықты. Олар Банно, Целебес және Малцика аралдарын ашып, олардың тұрғандармен сауда жасап отырды.

Ертедегі парсылар.

Біздің жыл санаумызға дейінгі VІ ғ Кир ІІғ Батыс Ирандағы парсылардың, Арменияға, Кіші Азия мен Месопатамияға ықпалы жасады. Парсылардың солтүстікке жорығы Гир хан (Каспий)теңізін ашты. Кейіннен оны парсы әдебиетінен алып грек ойшысы, Геродот толық сипаттады. Парсылар Сопет-даг тауынан асып, қаре құмды, көктей өйтіп, Орта Азия мен оңтүстік Қазақстан жерінде болды, сондықтан шапқыншшылар бұл өңірдегі елдердің бір күн дүркін-дүркінін күйзеушілікке ұшратып отырды. Гректер

Жерорта теңізінің , оның ішінде Эгей теңізі жағалауына ертедегі гректер орлығып алып, өз ықпалын төрт құбылыстарына бірдей таратты. Гректер б.з.б кездің өзінде-ақ Еуропаның көп жерін ашты. Сондай-ақ гректер Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, Дунай, Дон өзендерінің боиын зерттеп отарлар алды. Сол кезде Грек атарына Орта Азия мен оңтүстік және батыс Қазақстан жерлері кірді дейді кейбір зерттеулер. Ертедегі гректердің нәтижелі географиялық зерттеулер бірнеше теңіз сапарларында толығырақ дәріптеледі.

Геродот.(б.з.д 485-425)

Герадот-гректерден шыққан ең көрнекті ғалым географ. Геродот Кіші Азиядағы Галикармас қала сында дүниеге келген.Ол 464ж жерлердің білу үшін саяхатқа шығарды. Герадот Арабия түбегіне барып, араптар Ассиря, Вавилон туралы жазады. Ол қара теңіз бен Каспий теңізі жағалауларында болды. Каспийге екі өзен құияды деп. Жайық және Еділ өзендерін көрсетеді. Саяхатшының түсінігінде, Каспийдің батыс таумен (Кавказбен) қоршалған шығыс кілең жазық болды.

Қара теңізбен Каспий теңізі аралығындағы далада скифтер мекендеген. Отырықшы скифтер Томанс(Дон) көшпелі скифтер Борисорей (Диепп) бойын мекндеиді. Геродоттың қара теңіз, Каспий, Азов теңіздері Истр (Думай) , Борисфен (Днептер) Таманс (Дон) өзендері туралы жазып, географиялық картаға түсіреді. Каспийдің шығысы кілең жазық емес, оның үлкен тауында әр түрлі қазба баилықтар бар деп жазады Геродот.

Пифеи.

Александр Македонский

Б.з.д 326ж Инд өзенінің жоғарғы ағысынды экспидиция жүргізді. 6 айдан соң олар Ефрат өзенінің сағасынан шықты. Тұңғыш рет Үнді мұхитының Кіші Азиядан Үндістанға баратын кеме жолы ашылады. Осы кезде белгісіз болтған Үндістан мемлекетін ашты.
Эратосфеи

Эратосфен географиялық негізін қалаушы болды. Эратосфеннің географиялық ғылымның зертеуінде қосқан үлесі бір жаңалығы жоғарыда айтылғандай, математикалық өлшеулер мен ендікте, бойлықта дұрыс өлшеп тұңғыш рет географиялық карта жасады.Бұл картада қате көп болды. Өйткені ол кезде кейбір мұхит теңіздер ғылымға белгісіз еді. Сондықтан ол кезде картада Каспий теңізінің солтүстігін теңіздердің үлкен бұғазы деп көрсетті.

Гай Юрий Цезарь.

Рим басшылар тарихшылар мен жер өлшеушілерге жер жаиында түрлі материалдар жинатты. Осыдан барып Орталық Еуропа, Соолтүстік Альпі тауы, Батыс еуропаның көп жері география ғылымына алғаш рет болды.

• 
  Помпони Мела
  
• 
  Ол- «мен ең алдымен жердің сыртқы түрін, одан соң оның әрбір бөлігін, шекарасын, теңіздерін, бұғаздарын, сол жерлерді, мекендеген халықтар туралы жазамын деп 4 тарауды кітап жазады.
  
• 
  1. Әлемді төртке бөлді аспан мен жер тұтас деді.
  
• 
  2. Азияны.
  
• 
  3. Еуропаны.
  
• 
  4. Африканы жазды
  
• 
  егжей тегжейлі жазып, географиялық тұрғыдан толық мағлұмат береді. І кітабында 19 тараудан тұрады. Әр тарауында әр жерді Араб, Скиф, Сирия, жерлерінде жеке алып сипатталады. Екінші кітабында Қара теңіздегі орыс даласын ертеде мекендеген елдерді сипаттаиды. Скифтерді Грецияны, Галия, Ипания, Италдия, жерлерін бпиандаиды.
  
• 
  Плини
  
• 
  Плинидің географиялық еңбегінде қателіктер де теріс түсінушілер де болды. Мәселен ол географиялық жағындағы тек қана атап өтеді. «Еуропа жер шарындағы ең үлкен құрлық» дейді. Плиний Аристотель сияқты жерді шар тәрізді деп білді бірақ ол жер бетіндегі асқар таулар, терең мұхитар жер бетін өзінше өзгертеді деді.
  
• 
  Клавдий Птолемей (б.з.д 168ж)
  
• 
  Ғалым Клавдий Птоломей тұңғыш рет жер шарының географиялық картасын сызып, әкеледі онымен таныстырып, картаграфия ғылымының негізін салған. Птолемей өздерінің еңбектерінде ең алдымен жер шарының және сол жерлердің қалаларының географиялық ендік, бойлықтарын көрсетті. Птолемей тұңғыш рет Каспий теңізіне Радыш үлкен өзен құяды-деп жазады. Бұл Волга өзені еді. Ол Рипей тауларын (Орал)
  
• 
  Шығыс өзені басталады дейді. Бұл қама өзені еді. Птолемей картасында екеулі қателіктер оның картасында судан гөрі құрлық көп болған.
  
• 
  Ол Үнді мұхитпен ішкі теңіз деп аталады. Цитлон аралы үлкен болып көрсетілген де, Үндістан кішкентай еді. Азов теңізі де Еуропада үлкен.
  
•