«Тарихи география» пәні бойынша
жүктеу/скачать 0.72 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланатын әдебиеттер
Лекция №5Тақырып .Ежелгі замандағы Қазақстан территориясындағы тайпалар және олардың саяси картадағы бейнеленуі. Қарастырылатын мәселелер: 1.Саќ тайпалар одаќтары,оныњ тарихи уаќыты мен саяси-географиялыќ орналасуы. 2. ‡йсін, Ќањлы,Ѓ±н мемлекеттері. Пайдаланатын әдебиеттер: 1.История древнего мира.М.1970г 2.Жамбылов Д.Саясаттану негіздері.А.1998 3.Мелекет туралы ойлар.Құрастырған Н.Қазыбек.А.1998 ж. 4.Авдиев В.И.История Древнего Востока.М.1970 5.История Древней Греции.М.1972 6.История Древнего Рима.М.1971 Біздің заманымызға дейінгі Х-V ғасырда Хуанхэ өзенінің еділ мен Дунайға дейінгі аралықта тарихи мәліметтерге парсылармен «сақ», гректермен «скиф» деген атпен белгілі болған түркі тілдес тайпалар тұрған. Даридің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезінде жазған текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар хаомовтарға сақтары Тиграхауда сақтары деп аталады. Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың жерленуі гиілікті, Талас, Шу, Іле жағалауларында қырғыз және Жоңғар Алатауының бөктерінде, Неген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында, содан соң Еділ мен Дунай аралығынан табылған ежелгі Тенстік сақтар туралы дерек беретін ені түрлі белгілі. Архимед патшасының сына жазу үлгісі мен Геродоттан басталған грек рим авторларның, оған қоса ежелгі авторлардың шығармаларында әр түрлі жолдар мен алынған және әрқилы сараптаудан өткен басқа хабарлар да бар. Мысалы; Геродоттың хабарламаларында тек парсылар елім сонымен қатар жүктілікті скифтер мекендеген орындар да белгілі болады, онда скиф жеріне саяхат жасаған және шығысқа сапар шегу мәселесі туралы мәлімет жинаған Қара теңіз гректерін атайды. мұны орта азиялықтардың сол кездегі мекендеу әлемін хан мәліметі кезінде жазылған тарихи деректері мен архиологиялық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауы кезінде дөп келетін сияқты. Сол тұста түрті-тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады. Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Олардың грек шежіресінде Манаа Геттер деп атайды. тарихтың атасы деп атнылған Геродот айбарлы мамгеттер туралы былай деп жазған. Бұл халық өзінің көптігі мен және жаугершілігі мен көзге түседі. Бұл халықтың өзінің көптігімен және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттер киген киімі, тұрмыссалты жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді. Массагеттер, дайлар, дахиллар, насыллер, исодондар, кейініректе савоматтар мен сарматтар. Олардың арасында көшдегі аңыздар айтылатын алтын қорған құлайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғары Сатыда болды. Массагеттер, Яксарт тайпалары көк теңіздің, Арал теңізінің Солтүстік және Шығыс-солтүстік өңіріне. Сырдарияның оң жақ алқабында орналасқан. Ерте заманда Сырдария «Яксарт» деп аталған. Дайлар тайпалы Сырдарияның төменгі жағынан, Көк теңіз қолтығына орын тепкен. Каспийлер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Памыр – Алтай тауларының солтүстік. Шекараларынан бастап. Тянь-Шань тауларын басып өтіп, шығысынан солтүстік Алтайдың сілемдеріне дейінгі солтүстігіне Балқаш көліне және Шу өзенінің жағалауына дейінгі жерлерді қамтыған. Иседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендірінің он бойын оның шығыс жағалаулары Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген. Айырмоспалар тайпасы исседондардың солтүстік және Шығыс-солтүстік жағында, Алтайдың Бажилтағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған. Сарматтар мен савроматтар тайпасы Каспий теңізінің түйістігінде, шығыста Еділ өзеніне дейінгі, Солтүстікте Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде тұрғаны белгілі. Геродот берген деректер мен кейінгі қазба жұмыстарының материалдарына сүйенген бірақ ғылымдар Сақтарды скифтерді Қаратеңіздің оңтүстік батыс жағалауына түгел, Дунайдың сағасына дейін, төменгі Буг пен Днепрден Азов теңізіне дейінгі аралыққа орналастырса, енді біразы оларды Еділдің төменгі ағысынан Шығысқа қараған кең алқапты мекендейді. Соңғылардың айтуына қарағанда, сақтар скифтер бұдан кейін Еділдің батыс жағалауына өтіп, одан түйістік Кавказға келген. Содан қазіргі Дағыстан мен Дербент асуы арқылы Әзербейжан жеріне өткен. Геродот массагеттер туралы: массагеттер киім киісі мен тұрмыс салт жөнінен скифтер ұқсас. Олар сал атқа мініп те, жаяу жүріп те шайқасады. Соғыстың екі әдісін білді. Содан таратып найзамен де айқасады. Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың барлық заттары алтын мен мыстан жасалған. Бас киімдері, белдіктері және орамалдары алтынмен безендірілген. Олар аттарына арналған өлгіліктерді де мыстан жасайды. Керісінше, жүген, ауыздықты, құйысқанды алтын әшекеймен. Темір мен күмісті мүлде қолданбайды. Өйткені олардың елінде алтын мен мыс көп болған. Ол әлгі металлдар мүлде жоқ болған. Олар ешнәрсе екпеді. Үй жануарлары мен Арыс өзенінен аулайтын мол балықты тамақ етті, сүт ішті. Құдайлар мен күнге ғана табынып, оған құрбандыққа жылуы шалды. Мұның мәнісі – құдайлардың ең жүйрігіне ең жүйрік жануар талады дегенге сайды. Страбон сақтар мен массагеттер туралы: бұрын Қара теңіздің Дунайдың, Адрияттың жағасында тұратын халықтар гиперборейлер, Сарматтар, аримаспалар, ал Каспий теңізінің арғы жағында тұратындар сақтар мен массагеттер деп аталған. Массагеттер тек күнді ғана құдай деп санады, оған құрбандыққа жылқы шалды. Оларда күміс жоқ, темір аз, бірақ қола мен алтын өте көп. жазықта тұрса да, олар егіншілікпен айналыспады, қайта көшпенді скифтер сияқты мал бағып, балық аулап, тіршілік етті. Бұл халықтардың тұрмыс-салт зираттары ортақ, мінез-құлқы бірдей, олардың бәрі де дөрекі, жабайы, жаугер бірақ турашыл – уәдесінен айнымайды және ат құлағында ойнаған қайсар халықтар болды. Геродот жазбаларында суреттелетін, аңызға айналған амазонкалар мен скифтер таралған жаңа халық саураматтардың нақты өмір сүрген адамдар екендігін археологиялық деректер анықтап отыр. Американдық археология жанына Дэвис Кэмбелл Ресей мен Қазақстан шекарасындағы Покровка деген кентке жақын жердегі саураматтар сарматтардан қалағн елу шақты қорғанды зерттеу нәтижелерін АҚШ-тың археология журналында жариялады. Онда былай делінген. Қорғандардан біз қоладан жасалған қанжар және садақ жебесінен ұштары қоса жерленген әйелдердің қабірлерін таптық. Бұл олжалар грек жазушыларының амазонкалар – жауынгер әйелдер туралы жазбаларының нышандыққа негізделгенін танытады. Әрине Геродоттың жазып кеткендерінің бәрі бірдей шындық деуге болмайды. Мәселен Геродот саураматтар батыстан шығысқа жылжиды, деп санайды. Ал қазіргі ғылым болса, саураматтар андрондықтардың нәсілдері, олар Каспий мен Арал теңіздері аралығында мекендеген дейді. Шамасы олар б.э.д. VIII-VII ғасырларды батысқа қарай жылжып, оңтүстік Орал, Еділ және Донның шығыс даласына қоныстанған болса керек. Қазастанда мекендеушілер туралы Геродоттан кейінгі ежелгі дәуір авторлары да жазба деректер қалдырған олардың еңбектерінде Қазақстан тайпаларының өмірлерінен алынған жекелеген маңызды мағлұматтар болғанымен Геродоттың жазбаларындағыдай жүйелі, толық мәліметтер аз. Ғалым дәрігер Гипократтың да скифтер туралы деректері өте құнды. Ол тарихта бірнеше болып скифтердің баспанасы доңғалақты нүктелерін суреттеді. Гиппократтың айтуынша, скифтердің доңғалақты үйлерінің кішілері төрт доңғалақты, ал үлкендері – алты доңғалақты болып келеді. Олар айнала киізбен жабылып, үй тәрізді бірі-екі, енді біреулері үшін бөлмеден тұрады. Олардан жауында, күн де, жел де өтпейді. Дәрігер гипократтың мына бір тұжырымы да назар аударарлықтай: скифтер зор денелі және денелерінде ештеңе өспеу себепті олар бір-біріне өте ұқсас. Бүкіл скиф, сақ тайпалары қазіргі Қазақстан, орта Азия жерлерін мекендеген, Страбон: Каспий теңізінен бастап скифтердің басым бөлігі дай деп аталады, одан әрі шығысқа қарай тұратындары массагеттер мен сақтар, қалғандарын жалпылай скифтер дейді, алайда әрбір тайпаның өз атаулары да бар. Олардың ішіндегі ең танымалдары, сақтар мен соғдылардан соң Яксарт жағынан келген астар, пошантар, тохарлар, санаравлдар: бұл жағалауды сақтар мекендеген. Страбон осы тайпалардың Грек – Бактриев патшалығының Е.Зұлқарнайдың иелігі мұрасы құлауында шешуші рөл атқарғанын атап көрсетті. Страбонның басты еңбегі жағрапияда скиф тайпаларын мінездеуге байланысты айтқан екі қағидасы ерекше назар аударады. Оның бірі мүлік ортақтығы, жеке меншіктің, тауарлы ақша қарым-қатынасының болмауы себепті скифтерде қалыптасқан жоғарыда моральдық қасиеттер. Ал екіншісі – методологиялық сипатта. Номаттар көшпенділер қарақышылықтан гөрі соғыспен көбірек айналысады, әрі оны алым-салық алу мақсатын көшпенділерге бүйрегі бұрып тұр деп санауға ешқандай реті жоқ. Страбон тонаушылық пен пайда күнемдік қылықтарды отырықшы жұрттан гөрі олар «ең бейбіт, ең өркениетті адамдар қатарына саналғандар мен де, табиғаттан пайдакүнем болуынан тонау және басқа да бояу жолына қатысты заңсыздықтардан тартынбайды», - деп әділ бейнелейді Страбон. Көріп отырғанымыздай, ұлы географ көшпелілер мен отырықшылар арасындағы қарым-қатынастарды объективті түрде сипаттауға тырысады. Ол кейінгі жүгенсіз нәсілшілерде шавиниатердей, номадтарды,басбұғаз, тағы адамның азғын тобы есебінде саналмайды. Страбонның соғыс көшпелілер тарапынан тек алым-салық алу мақсатында болады дегені номадтардың барлық соғыстарнының мәнін дұрыс айқындайды. Үлкен Тай Плинидің Табиғаттану тарихы атты еңбегінде сақ тайпаларының есімдері толығырақ келтіріледі. Онда былай делінген: осы сөзінің арғы жағын скиф халықтары мекендейді. Олар сансыз тайпалар және парфалар сияқты өмір сүрген. Скиф тайпаларының орналасқан атақты грек астрономы Птоломей өте қызықты суреттейді. Оның айтуынша, Скифия Имай тауының сырт жағында, батыста бергі беттегі скифиямен және таудың бұрылыста дейінгі өн бойын алып жатқан сақтар мен, солтүстікте белгісіз жермен, шығысында Серикпен оңтүстікке қарай Тата өзенінің сыртындағы үндінің бір шетімен шектеседі. Бұл скифияның солтүстік бөлігін аби-скфтер, сонымен қатар гиоппофактар мекендейді. Одан әрі Авзакит өңірі созыфлып жатыр, оған жалғас – Насия, төменірек – Хайт скифтер қалыптасқан. Кейбір Үертеушілердің пайымдауынша, Насив – қазіргі Қашқар. Антика авторларынан жеткен деректер қазіргі заманғы археология жетістіктері жүктеу/скачать 0.72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|