Терминологиясы
жүктеу/скачать 1.84 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Екінші кезең
- Үшінші кезең
- Төртінші кезең
- Бесінші кезеңге
| Бірінші кезең XX ғасырдың 10-жылдары мен 30-жыл-
дардың екінші жартысындағы аралықты қамтиды. Бұл – тер- минжасам процесінің бастапқы кезеңі. Əуелгі қалыптасу тұсында түрлі талас-тартыстардың, неше алуан бағыт- бағдарлардың болғаны мəлім. Соған қарамастан, термин- жасауда, негізінен, тіліміздің бар байлығын сарқа пайдала- ну бағыты, басқаша айтқанда, терминдерді қазақыландыру бағыты басым болды. Бұл жерде, сөз жоқ, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатов, Х. Досмұхамедов тəрізді тұлғалардың ықпалы зор болғаны көрінеді. Екінші кезең 30–40-жылдарды қамтыды. Бұл кезде араб- шылдар мен латыншылдар айтыса келе, кейінгілер жеңген, сөйтіп барып латынды тастап, кириллицаға ұласқан жыл- дар еді. Бұл кезеңнің басты белгісі – интернационалдық терминдер мен орыс атауларын тілімізге түпнұсқадағы пішінін бұзбай, сол қалпында қабылдау болатын. Осының нəтижесінде тіпті қайсыбір қазақ сөздерінің өзін орыс- ша мақаммен айтатын дəрежеге жеттік. Алфавитімізге тіл табиғатына тəн емес дыбыстар енгізілді, бөтен префикс пен жалғаулар енді. Емле ережелері осы бағытта түзілді. Үшінші кезең ретінде 40-50-жылдар аралығын əңгіме- леуге болады. Мұның термин қолданыста алдыңғы кезеңнен айырмасы шамалы. Негізінен, сол терминологиялық лек- сикамызды интернационалдандыру, орыстандыру бағыты жүріп жатты. Бұл жылдардың ұлттық лексиканы дамытуға қосқан үлесі шамалы. Төртінші кезең 50–70-жылдар аралығының үлесіне тие- сілі. Бұл – қазақ зиялыларының соғыстан кейінгі жылдары еңсе көтеріп, рухани дүниемізді зерделей бастаған дəуірі. Газет, журналдарда қазақ мəдениетінің мəселелері кө- теріліп, жазу-сызуымызға көңіл бөліне бастайды. Сол кездегі баспасөз материалдарынан көптеген интертер- миндердің қазақша баламалары жасалып, орыс сөздері- нің қазақша сөйлей бастағанын байқаймыз. Тіпті асы- ра сілтеп те жіберген кездеріміз болды. Соған қара- мастан, бұл өз тіл байлығымыздың қадіріне жете бастаған сəт есебінде бағаланды. Бесінші кезеңге 70 жəне 90-жылдардың екінші жарты- сына дейінгі аралықты жатқызуға болады. Бұл жылдардың ішінде болған сан алуан қоғамдық өзгерістер ыңғайына қарап, мұның өзін үш бөлікке жіктеп қараймыз. Алғашқысы – тоқырау жылдары атанып, тарихқа енген Брежнев заманы, екіншісі – қайта құру, үшіншісі – Кеңес Одағының құлап, Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығының пайда болған заманға сəйкес туындаған тіл қозғалысы. Бұл құбылыстың əрқайсының тілде қалдырған өзіндік ізі бар. Əсіресе қайта құру мен тəуелсіздік туы желбіреген соңғы бес-он жылдың мемлекеттік тілімізге, оның ішінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуына жасаған ықпалы ұшан-теңіз. Болашақ зерттеулер біздіңше осы кезеңдік сипат негізінде жүргізілгені мақұл деп ойлай- мыз. Сонда ғана ғылым тілінің қалыптасу жолдарын нақты саралауға болады. |