ҚА­ЗАҚ­СТАННЫҢ АРИД­ТІК ЗО­НА­СЫ­НЫҢ ӨЗЕН АҢ­ҒАР­ЛА­РЫ­НЫҢ ЭКО­ЛО­ГИ­ЯЛЫҚ-ГЕ­ОМОР­ФО­ЛО­ГИ­ЯЛЫҚ ЖАҒ­ДАЙЫ МЕН ДА­МУЫ

Ба­ты­сын­да екін­ші қа­заншұң­қыр — қа­зір­гі Арал те­ңі­зі. Арал­ға де­ген осы за­ман­ғы көз­қа­рас әр­түр­лі. Арал те­ңі­зі­нің өте ерек­ше ге­ог­ра­фи­ялық құ­бы­лыс еке­ні сөз­сіз. Олай дейті­ні­міз әлем­ге әйгі­лі жа­зи­ра шөл Тұ­ран ойпа­ты­ның едәуір бө­лі­гін алып жат­қан Арал те­ңі­зі жыл­дың ал­ты айы бойы мыс қа­зан­дай қы­зып, айна­ла бет қа­рат­пайтын ыс­тық, ап­тап тұр­ған құм­дар­дың ор­та­сын­да жа­тыр. Осын­ша қа­тал кли­мат­тың бе­тін қайта­рып, оны сәл­де бол­са жұм­сар­тып тұр­ған — сол Арал. Әлем­нің қай түк­пі­рі бол­са да, құ­жы­на­ған тір­ші­лік ең ал­ды­мен өзен­дер­дің тө­мен­гі ағы­сы­нан бас­тал­ға­ны та­рих­тан бел­гі­лі. Со­ның бі­рі Сыр­да­рия өзе­ні­нің аты­рауы. Ол Тар­то­ғай стан­ци­ясы­ның тұ­сын­да ені 20–30 км бо­лып бас­та­лып, ба­тыс­қа қа­рай бір­тін­деп ке­ңейіп, Арал те­ңі­зі­нің шы­ғыс жа­ға­лауына жет­кен­де ені 350 км бо­лып ті­рел­ген. Жа­зық­тың ең би­ік нүк­те­ле­рі Тар­то­ғай тұ­сын­да 140–150 м, Жо­са­лы тұ­сын­да — 100 м, ал Арал­дың шы­ғыс жа­ғын­да 55 м ас­пайды. Сон­да Сыр­дың аты­рауы — те­ңіз ба­ғы­ты­мен баяу ыл­ди­лап, көл­беу жат­қан жа­зық да­ла. Жа­зық бе­тін­де әр жер­де жа­та­ған жу­сан өс­кен ша­ғыл құм тө­бе­лер мен жал-жал бұйрат құм­дар. Те­ңіз­дің шы­ғыс жа­ға­лауын­да — Қу­аң­да­рия мен Жа­ңа­да­рия ара­сын­да кел­те­мұ­нар дәуірі­нен қал­ған бұйрат құм­дар едәуір үл­кен ке­ңіс­тік­ті алып жа­тыр. Кейде жа­зық бе­тін­де жал­ғыз жа­рым тө­бе­лер кез­де­се­ді, мы­са­лы, Ақ­қыр, Қа­рақ, Жо­са­лы, Көк­сең­гір. Олар­дың би­ік­ті­гі 60–80 м дейін ба­ра­ды. Бі­тім бейне­сі еш нәр­се­ге ұқ­са­майтын сол қи­ра-қи­ра шо­қы­лар­дың ба­урайы тік жар бо­лып ке­ле­ді. Бұ­лар­дан бас­қа би­ік­ті­гі 40 м дейін ба­ра­тын ша­ғын­дау тө­бе­лер — ес­кі за­ман­нан қал­ған то­пы­рақ қор­ған­дар­дың ор­ны — асар­лар әр жер­ден бой көр­се­те­ді. Олар Құ­ра­лы­асар, Жал­па­қа­сар, Же­ті­асар, Құм­қа­ла, Ші­рік Ра­бат, та­ғы бас­қа­ла­ры са­ғым­мен бұл­ды­рап, жо­ла­ушы­ның кө­зі­не он­да­ған ша­қы­рым­нан кө­рі­не­ді.

Ар­на­лар ара­сын­да­ғы ке­ңіс­тік­тің бет-бе­де­рі­нің өзі­не тән ерек­ше­лі­гі бар. Мұн­да те­ңіз­дің тол­қы­ны тә­різ­ді бұйрат­та­нып жат­қан ауқы­мы әртүр­лі су айрық­та­ры, айна­ла ат шап­ты­рым жи­егі түйе тайлы ойпат­тар кез­де­се­ді. Да­рия та­сы­ған­да бұл ой-шұң­қыр­лар­дың бә­рі су­мен то­лып, бү­кіл аты­ра­уда жүз­де­ген көл­дер пайда бо­ла­тын. Олар­дың ішін­де­гі тұн­ба көл­дер — Сор­көл, Қа­ра­көл, Көк­су, Ақ­сай т.б. Айна­ла егіс­тік, ша­бын­дық жер­лер­ді су ба­сып, ыза кө­те­ріп кет­пес үшін жи­егін то­ған­дап қойған Да­ла­көл, Жың­ғыл­дыкөл, құм тө­бе­лер­дің ара-ара­сын­да­ғы ой жер­лер­де­гі ащы көл­дер Сыр аты­рауының кел­бе­ті­не осы өл­ке­ге тән ерек­ше­лік бе­ре­ді. Ба­яғы за­ман­да Қы­зыл­құм­ды ке­мер­леп Ес­кі да­ри­ялық, оның сол­түс­тік-шы­ғыс жа­ғы­нан Ің­кәр­да­рия, да­ла­ның ор­та тұ­сын­да Қу­аң­да­рия, онан оң­ға та­ман Жа­ңа­да­рия, со­дан кейін не­гіз­гі ар­на — Сыр­да­рия бо­лып те­ңіз­ге құйған. Қа­зір олар­дың көп­ші­лі­гі кеуіп, құр­ғақ ар­на­ла­ры ға­на қал­ған.

Та­би­ғи ке­шен­ді де­ну­да­ци­ялық кө­те­рі­лім­дер­ге ерек­ше тоқ­та­лып өт­сек, ең ал­ды­мен, Аму­да­рия дель­та­сы­ның жа­зық­тық бе­тін­де тау-жұр­нақ­ты қы­рат­та­ры бө­лі­ніп шы­ға­ды. Бұл — Бел­тау (132 м), Қош­қа­на­тау (138 м), Қы­зыл­жар (118 м), Үш­та­ған (141 м), Боз­ғыл (95 м) т.б. бір-бі­рі­нен тө­мен түс­кен ала­са қы­рат­тар. Олар­дың оң­түс­тік жә­не ба­тыс бет­кейле­рін­де тау құ­ры­лым­да­ры күш­ті тү­зіл­ген. Қи­ма­ны зерт­теу ке­зін­де екі құ­ры­лым­ды бө­лу­ге бо­ла­ды: тө­мен­гі — мер­гел­ді-саз жә­не жо­ғар­ғы — құм­ды. Тау жұр­нақ­та­ры­ның шың­да­ры сар­ғыш-қо­ңыр құм­дар мен құм-­тас­та­ры­мен көм­ке­ріл­ген. Олар­дың суб­го­ри­зон­тал­дық жа­туы, күр­де­лен­ген те­рең ағын­сыз би­ік құз­ды бет­кейлі қа­зан­шұң­қыр­лар ор­на­лас­қан те­гіс су айрық бе­тін қа­лып­тас­ты­ра­ды.

Қы­рат бет­кейле­рі­нің асим­мет­ри­ясы кли­мат­тық ре­жим жә­не су ағын­да­ры­ның ба­ғы­ты­мен шайылып ке­те­ді. Ор­та ақ­ша­ғыл плас­ты жа­зық­тан бө­лі­ніп, олар тау жұр­нақ­та­ры­ның қы­ра­ты тү­рін­де қа­зір­гі кез­ге дейін сақ­та­ла­ды да жә­не кө­бі­не­се эро­зи­яға ұшы­райды. Мұн­да кө­бі­не­се шөл­ді-құм­ды то­пы­рақ­тар та­рал­ған. Сұр-қо­ңыр то­пы­рақ­тар құм­ды бо­лып кел­ген жә­не қы­рат­тық жер жа­нын­да­ғы бел­деу­де да­мы­ған. Гип­сті көк­жи­ек мор­фо­ло­гия жа­ғы­нан он­ша бі­лін­бейді, олар­дың жал­пы са­ны 30–40 % -ке же­те­ді. То­пы­ра­ғы сор­лы, 50–100 см қа­лың­ды­ғын­да 0,7 % тұз жи­нал­ған, 0,1 % — хлор, ал 100–150 см қа­лың­ды­ғын­да тұз — 1,4 %, 53 см те­рең­дік­те­гі жо­ға­ры сіл­ті­лі­гі сор­таң­ның пайда бо­лу­ын көр­се­те­ді. Бі­рақ гип­сті саз­дар кез­дес­кен жер­лер­де то­пы­рақ­тың тұз­ды­лы­ғы 5–8 см те­рең­дік­те 5 %-тен 8,6 % -ке дейін кө­бейген. 0–47 см қа­бат­та гу­мус­тың құ­ра­мы 0,20-дан 0,29 % дейін. Бел­та­удың бе­ті тас­қын­дар ак­ку­му­ля­ци­ясы әсе­рі­нен бет­кейден шайылып те­гіс­тел­ген жер­де мор­фо­ло­гия жа­ғы­нан та­қыр­ға ұқ­сас то­пы­рақ­тар қа­лып­тас­қан, ал тө­мен­гі бө­лі­гін­де сор­таң то­пы­рақ­тар үлес ете­ді.

Қы­рат бет­кейле­рі­нің саз­ды құ­ры­лым­да­ры­ның тұз­ды­лы­ғы­на байла­ныс­ты мұн­да тұз­ды тас­қын­дар жи­нал­ған. Қы­рат­тың өсім­дік жа­мыл­ғы­сы әртүр­лі. Қаш­қан­та­уда тұз­ды-жу­сан­ды шөл­дер мен ба­ялыш то­бы­ның ке­ше­ні, ба­ты­сын­да — жу­сан­ды ба­ялыш жә­не шы­ғы­сын­да жу­сан­ды ба­ялыш, әсі­ре­се бұйыр­ғын­дар, кең та­рал­ған. Тө­мен тү­су­лер­де же­ңіл то­пы­рақ­тар­да олар­мен бір­ге қа­ра сек­сеуіл, эфед­ра, шер­кез жә­не жүз­гін­нің то­бы өсе­ді. Бел­та­удың сол­түс­тік бет­кейі Қы­зыл­құм­ға өте­ді, мұн­да құм­ды ака­ция, жүз­гін жә­не ақ­сек­сеуіл та­рал­ған. Сол­түс­тік шы­ғыс жә­не қи­ыр шы­ғы­сы Жа­ңа­да­рия шө­лі­нің тұз­ды-жу­са­ны­мен қо­сы­ла­ды. Та­қыр­лар­дың тө­мен­гі жа­ғын­да бұйыр­ғын, қа­ра­сек­сеуіл жә­не бір жыл­дық со­лян­ка­лар­дың жал­ғыз тал­да­ры кез­де­се­ді. Қы­рат­тар мал ша­ру­ашы­лы­ғын­да ға­на пайда­ла­на­ды. Бел­тал, Үш­та­ған, Боз­ғыл қо­ныс­та­ры ар­те­зи­ан сква­жи­на­ла­ры­мен су­арыл­ған, мұн­да су тұз­ды кү­кір­ттің дә­мі бар.

Тау жұр­нақ­ты қы­рат­тар­дан бас­қа, оң­түс­тік Арал ма­ңын­да пласт жа­зық­тар жә­не эол­ды де­ну­да­ция­лық тө­бе­шік­ті-тол­қын­ды жа­зық­тар та­рал­ған. Сол­түс­тік-ба­тыс Қы­зыл­құм шөл­де­рі­нің құм­да­ры­ның шет жа­ға­сын­да көр­се­тіл­ген құм­ды шөл­дің фун­да­мен­ті кон­ти­нен­таль­ді ал­лю­ви­ал­ды жә­не про­лю­ви­ал­ды қат­пар­лы құ­ры­лым­да­ры­мен құ­рал­ған. Сол­түс­тік-ба­тыс Қы­зыл­құм айма­ғын­да тө­бе­шік­ті-қыр­қа­лы, кейде бар­хан­ды, құм­ды-эол­ды рель­еф фор­ма­ла­ры үлес ете­ді. Олар кө­бі­не­се та­қыр­лар мен сор­ды тө­мен тү­су­лермен тү­зіл­ген. Аймақ­қа шөл­ді құм­ды то­пы­рақ­тар кең та­рал­ған. Арал те­ңі­зі­не жа­қын­да­ған сайын аса тұз­ды емес то­пы­рақ­тар­дың құ­ра­мын­да тұз кө­бейеді. Те­ңіз шет­те­рін­де жә­не Аму­да­рия дель­та­сын­да қа­зан ­шұң­қыр­лар то­пы­рақ­та­ғы су­дың ин­фильтра­ция әсе­рі­нен қат­ты тұз­дал­ған сор­ға айнал­ған. Та­ша­қыр жә­не Саз­ды­бай то­пы­рақ­та­ры­ның құм-­тас­та­рын­да гип­сті сұр-қо­ңыр то­пы­рақ да­ми­ды, ал ак­ку­му­ля­ция әсе­рі­нен саз­ды құ­ры­лы­мын­да та­қыр­лы кат­ты тұз­дал­ған то­пы­рақ­тар да­мы­ған.

Құм-­тас­ты қыр­қа­лар­дың өсім­дік жа­мыл­ғы­сы­ның ең бас­ты­сы псам­мо­фит­тер, илек­ті ақ­сек­сеуіл жә­не күйін­сүйеш­тер­мен си­пат­та­ла­ды. Тө­бе­шік құм­да­ры­на жүз­гін, қаң­ғыр­бас­шы, на­шар тол­қын­дар­да эфед­ра­лар, ал сква­жи­на­лар­дың жә­не құ­дық­тар­дың то­пы­рақ­та­рын­да ады­рас­пан­дар кез­де­се­ді. Сұр жу­сан, кав­рах, гре­бен­щик т.б. өсім­дік­тер та­рал­ған.

Сол­түс­тік-ба­тыс Қы­зыл­құм оң­түс­тік Арал ма­ңы айма­ғын­да ор­на­лас­қан жә­не эол­ды про­цестер­мен өн­ді­ріл­ген. Қа­лың емес құм­ды жа­мыл­ғы­лы жер­лер­де әсі­ре­се қа­зан­шұң­қыр­дың тү­бін­де құм­-тас­тар не­ме­се жо­ғар­ғы пли­оцен­нің саз­да­ры ашы­лып кө­рі­не­ді. Құм­дар ірі жә­не би­ік суб­ме­ри­ди­онал­ды қыр­қа­лар, бір-бі­рі­нен 1000–1300 м қа­шық­тық­та тұ­ра­ды. Олар­дың ара­ла­рын­да қа­зан­шұң­қыр­лар­мен бө­лін­ген ұсақ қыр­қа­лар ор­на­лас­қан.

Арал те­ңі­зі­нің оң­түс­тік-шы­ғыс бө­лі­гі­нің ше­тін­де қа­зан­шұң­қыр­мен қыр­қа­ара­лық тө­мен тү­су­лер­де жа­ға­дан 2–5 км қа­шық­тық­та те­ңіз су­ының фильтра­ция әсе­рі­нен әртүр­лі көл­дер қа­лып­тас­қан. Суб­ак­вал­ды ке­шен­дер құ­рақ­ты қа­мыс­тар мен ро­гоз­дар­мен қор­шал­ған. Те­ңіз­дің құр­ғауы көл­дер­дің құ­рып ке­ту­іне кел­тір­ді, ал олар­дың ор­ны тұ­зы мол ак­ку­му­ля­ци­яға ұшы­ра­ды. Кейбір қа­зан­шұң­қыр­лар­да нат­рий-хло­рид­ті не­ме­се суль­фат­ты-хло­рид­ті тұз­дар нат­рийдың үл­кен қо­ры 2000-нан 5000 т/га 0–50 см қа­бат­та қа­лып­тас­қан. Бұл көл қа­зан­шұң­қыр­лар­дың жа­ға­ла­рын­да тұз­дың қа­лың­ды­ғы 1 см-ден аса­ды. Эол­ды-кұм­ды жа­зық­тар­да өсім­дік аз емес. Бұл үл­кен қыр­қа­лар­да жә­не ірі құм­дар­да өсе­тін ақ­сек­сеуіл, қо­ян­сүйек тө­бе­шік­тің бет­кейін қор­шайды, тө­бе­шік­те жә­не құм­дар­да жүз­гін өсе­ді. Сол­түс­тік-ба­тыс Қа­ра­құм­ның та­би­ғи ке­шен­де­рі Арал те­ңі­зі­нің дең­гейінің тө­мен­деуі мен ыл­ғал­да­ну кө­ле­мі­нің азаюымен өз­ге­ре­ді. Ол те­ңіз ак­ва­то­ри­ясын­да пайда бо­лып, жел­мен шет­те­гі құм­ды шөл­дер­ге ұшып ке­те­ді. Осы­лай Арал ма­ңын­да ауа ыл­ғал­да­ну­ының қо­лайлы ре­жи­мі қа­лып­та­са­ды. Тү­бір­лі қа­бат су буы­ның кон­ден­са­ци­ясы ыл­ғал­да­нып ве­ге­та­ци­ялық эко­ло­ги­ялық жағ­дайда псам­мо­фит­тер өсу­іне жағ­дай жа­сайды. Те­ңіз дең­гейінің тө­мен­деуі грун­ттық жә­не жер ас­ты су­ла­ры­ның дең­гейіне әсер ете­ді. Арал грунт су­ла­ры­на 200 км жа­ға­лау сы­зы­ғы­нан қа­шық­та­ған­нан өзі­нің әсе­рін ти­гі­зе­ді. Сон­дық­тан жер ас­ты су­ының дең­гейі тө­мен түс­ті, ал ар­те­зи­ан су­ла­ры­ның шы­ғуы азайды.

Оң­түс­тік Арал ма­ңын­да ежел­гі ал­лю­ви­ал­ды аты­ра­улы жа­зық­тар құ­рал­ған: екеуі ежел­гі аты­рау­лар — Ақ­ша­да­ри­ялық жә­не Жа­ңа­да­ри­ялық. Ақ­ша­да­ри­яның ал­лю­ви­ал­ды аты­рау жа­зық­та­ры ежел­гі плейсто­цен­де жә­не го­ло­цен жас­та пайда бол­ған, Аму­да­рия аты­рауының шы­ғы­сы­на қа­рай со­зыл­ған. Ақ­ша­да­рия жа­зы­ғы­ның бе­ті сол­түс­тік­тен сол­түс­тік-ба­тыс­қа қа­рай құ­ла­ма­лы ор­на­лас­қан. Оң­түс­ті­гі мен шы­ғы­сы Қы­зыл­құм­мен қор­шал­ған. Сол­түс­ті­гін­де Бел­тау қы­ра­ты­мен шек­те­се­ді, сол­түс­тік-ба­ты­сын­да Аму­да­рия аты­рауымен қо­сы­ла­ды, ал сол­түс­тік-шы­ғыс­та Жа­ңа­да­ри­ямен жал­ғас­қан. Жа­зық­тың тер­рас­са­сы тек бө­лек құм-­тас­ты тө­бе­шік­тер мен қыр­қа­лар кө­те­рі­лі­сі­мен бұ­зы­ла­ды. Аты­ра­удың бе­ті те­гіс та­қыр­лы жә­не құр­ғақ өзен ар­на­ла­ры­мен кес­кін­дел­ген (Ит­қа­ра­өзек, Қа­ра­көл, Қа­мыс­ты­сай т.б.).

Жа­ңа­да­ри­яның ал­лю­ви­ал­ды-аты­ра­улы жа­зы­ғы ор­та­ша плейсто­цен­ді жас­та жә­не те­ңіз­дік оң­түс­тік-шы­ғыс жа­ға­лық зо­на­ны алып жа­тыр. Ба­ты­сын­да Арал­ға құ­ла­ма­лы, қыр­қа­лы жә­не тө­бе­шік­ті құм­дар­мен күр­де­лен­ген. Бе­ті те­гіс та­қыр­лы жә­не те­ңіз­ге жа­қын­да­ған сайын эол­ды құм­дар кө­бейеді. Көп­те­ген құр­ғақ ар­на­лар та­қыр, құм­дар, ал са­ға­лық бө­лі­гін­де қыр­қа­лы құм­дар­мен қор­шал­ған сор­лар ор­на­лас­қан. Те­ңіз дең­гейінің тө­мен­деуіне дейін жа­ға­лық қыр­қа ара­лық тө­мен­де­улер су­ға бат­ты; су фильтра­ци­ясы ар­қы­лы өтіп, Арал­дың жа­нын­да ша­ғын көл­дер ор­на­лас­ты. Қа­зір­гі кез­де олар құр­ғап, оның ор­нын­да көп­те­ген сор­лар жә­не тұз­ды жа­зық­тар пайда бол­ды.

Грунт су­ла­ры ежел­гі ал­лю­ви­ал­ды жа­зы­ғын­да өте те­рең­де жа­тыр (10–20 м тө­мен) жә­не тер­ри­то­ри­яның та­би­ғи ке­ше­нін­де да­мы­ма­ған. Тек су­ар­ма­лы жер­лер­де ға­на грунт су­ла­ры­ның дең­гейі
10–20-ға же­тіп жә­не іш­кі аты­рау бө­лі­гі­не қа­рай кө­те­рі­ле­ді.

Ежел­гі ал­лю­ви­ал­ды жа­зық­тық­тар­дың та­би­ғи ке­шен­де­рі­нің өсім­дік жа­мыл­ғы­сы үл­кен дег­ра­да­ция­ға ұшы­райды. Бұ­рын сек­сеуіл, ал Же­тім­сең­гір қо­ны­сын­да қа­ра­сек­сеуіл қо­ғам­дас­тық­та­ры бол­ған. Оң­түс­тік Арал ма­ңын­да те­гіс сор­ды жа­зық­ты дель­та­лар (аты­ра­улар) Аму­да­ри­яның те­ңіз­ді жа­зық­ты дель­та­сы­ның су­ба­ре­ал­ды бө­лі­гін­де кең та­рал­ған. Те­ңіз­дік сор­лар Қу­аң­да­рия ар­на­сы­ның шы­ғы­сы­на жә­не Жыл­тыр­бас шы­ға­на­ғы­ның оң­түс­тік жа­ға­лау зо­на­сы­нан Көк­да­рия са­ға­сы­на дейін со­зы­ла­ды. Ак­ку­му­ля­тив­ті жа­зық­тың бе­ті на­шар ті­лім­дел­ген жә­не те­ңіз­ге қа­рай құ­ла­ма­лы ор­на­ла­са­ды. Құр­ғап қал­ған көл­дер (Ата­байқұм, Ге­лей) бар. Олар­дың ар­на­ла­рын­да жы­ра­лар­мен ті­лім­дел­ген жа­зық­тар кез­де­се­ді. Көл­ді-ал­лю­ви­аль­ды жа­зық­тың дель­та­сы көл­дер­дің құр­ғап қал­ған тү­бін­де анық­тал­ған. Көл­дер­дің жә­не бат­пақ­тың үл­кен бө­лі­гі құр­ғап, сор­таң­дар­ға айна­ла­ды. Көл­ді-бат­пақ­ты қа­зан­шұң­қыр­лар саз­ды жә­не құ­майтты көл фа­ци­ясы­ның жауын-ша­шы­ны­мен то­лық­қан. Оның же­ңіл ме­ха­ни­ка­лық құ­ра­мын­да грун­ттар, құм­дар кез­де­се­ді. Грунт су­ла­ры 3–5 м жә­не одан тө­мен те­рең­дік­те ор­на­ла­са­ды. Су қойма­ның жа­нын­да­ғы ми­не­ра­ли­за­ция ти­пі хло­рид­ті-суль­фат­ты жә­не хло­рид­ті бо­лып та­бы­ла­ды. Те­ңіз­дің жа­ға­лық зо­на­сын­да құр­ғақ қал­дық­тар­дың кө­ле­мі 20–50 г/л ша­ма­сын­да. Өсім­дік жа­мыл­ғы­сы кес­кін­дел­ген, он­да қа­ра­ба­рақ, бір жыл­дық со­лян­ка­лар, құ­рақ­тар жә­не кер­мек­тер кез­де­се­ді.

Аму­да­рия дель­та­сы­ның су­ар­ма­лы же­рі те­гіс көл­ді-ал­лю­ви­ал­ды жа­зық­тық­тар­да ор­на­лас­қан. Со­ған байла­ныс­ты су­ар­ма­лы жер­лер­дің ме­ли­ора­ци­ялық жағ­дайы дель­та­ның кө­те­ріл­ген бө­лі­гін­де­гі жер­лер жағ­дайы өте жақ­сы, бас­қа­ла­ры қа­на­ғат­та­нар­лық емес. Су­ар­ма­лы жер­лер­дің бө­лі­гін­де ве­ге­та­ция ке­зең­де­рі грунт су­ла­ры­ның те­рең­де жа­туы 1–3 жә­не 2–3 м, ми­не­ра­ли­за­ция дең­гейі 2,0-ден 5,0-ге кө­те­ріл­ген. Бұл топ грун­ттар­да тұз­дар­мен айқын­да­ла­ды.

Құр­ғап кет­кен тү­бін­де Арал су­ының тер­ри­то­ри­ясы та­би­ғи ке­шен­де­рі қа­лып­тас­қан. Оның релье­фі құ­ла­ма­лы жа­зық­тар­дан тұ­ра­ды жә­не екі­ге бө­лі­ніп, бір-бі­рі­нен ерек­ше­ле­не­ді. Бі­рін­ші­сі — жа­ға-жайды қор­ша­ған эол­ды құм­дар, екін­ші­сі — бе­ті на­шар кес­кін­дел­ген сор­лар мен құр­ға­ған жер­лер. Рель­еф­тің эол­дық пі­ші­ні бар­хан, тө­бе­лі, тал­ды құм­дар­мен жә­не қа­зан­шұң­қыр­лар­мен айқын­да­ла­ды. Те­ңіз­дің құр­ғап қал­ған тү­бі­нің та­би­ғи ке­шен­де­рі құ­ры­лым­ды — мор­фо­ло­гия жа­ғы­нан өте күр­де­лі. Мұн­да бір-бі­рі­мен байла­ныс­ты ге­ожүйелер та­рал­ған. Аймақ­тың эко­жүйелік дег­ра­да­ци­ясы адам­ның ша­ру­ашы­лық әре­ке­ті­мен қи­ын­да­ты­ла­ды. Арал ма­ңы­на тех­но­эро­зия үл­кен зи­ян әкел­ді. Ол үл­кен тер­ри­то­ри­ялар­ды қор­ша­ған қо­қыс­тар жә­не ге­оло­ги­ялық зерт­те­улер мен бұр­ғы­ла­ма жұ­мыс­тар, ин­же­нер­лік құ­ры­лыс объ­ек­ті­лер­дің са­лы­ну­ымен әсер ете­ді. Тех­но­эро­зия те­рең (1–1,5 м) қа­зан­шұң­қыр­лар деф­ля­ци­ясы­ның бұр­ғы­ла­ма жұ­мыс­та­ры­ның кө­беюі т.б. өз­ге­ріс­тер әсе­рі­нен бо­ла­ды.

Арид­ті кли­мат жағ­дайын­да су­ды ти­ім­сіз пайда­ла­ну, со­ны­мен қа­тар су­ар­ма­лы жер­лер­ді ти­ім­ді жә­не ти­ім­сіз да­мы­ту Сыр­да­рия өзе­ні бас­сейні­нің су­ының азаюына әке­ліп соқ­тыр­ды. Жер бе­ті су­ла­ры­ның лас­та­ну­ын ба­қы­лау нә­ти­же­ле­рі бойын­ша Сыр­да­рия өзе­ні­нің лас­та­ну дең­гейі Оң­түс­тік Қа­зақ­стан об­лы­сын­да 2 тұс­та­ма­мен си­пат­та­ла­ды: ЛЗИ (лас­та­ну зат­тар­дың ин­дек­сі) — 3, 4; 4-класс — «лас­тан­ған». Ба­қы­лау мә­лі­мет­те­рі бойын­ша, лас­та­ушы зат­тар­дан суль­фат, мыс, фе­нол­дар­дың ШМК –сы 2–6 бол­ған. Ең қат­ты лас­та­ну көк­тем­гі ке­зең­ге сай кел­ді: мыс жә­не нит­рит­тар — 16 ШМК, суль­фат — 7 ШМК, фе­нол — 6 ШМК, мұ­най өнім­де­рі — 4 ШМК [2]. Зерт­те­уші­лер пі­кі­рін­ше, Сыр­да­рия, Шу, Та­лас, Ка­ра­тал, Ак­су, Леп­сі, Тен­тек, Көк­су өзен­де­рі­нің су­ла­ры бір­ша­ма та­за деп есеп­те­лі­не­ді. Со­ның ішін­де Сыр­да­рия өзе­ні ауыл ша­ру­ашы­лы­ғын хи­ми­ялан­ды­ру мен дре­наж­ды су­лар­мен лас­та­ну­да [3].

Қа­зір­гі кез­де Сыр­да­рия бас­сейннің эко­ло­ги­ялық жағ­дайына «Байқо­ңыр» ға­рыш айла­ғы қат­ты әсер ти­гі­зе­ді. Ға­рыш айла­ғы 0,57 млн. га ауыл ша­ру­ашы­лы­ғы­на жа­рам­ды жер­ді алып жа­тыр. Жал­пы рес­пуб­ли­ка тер­ри­то­ри­ясын­да 47 аудан­ға ра­ке­та сы­нық­та­ры түс­кен. «Байқо­ңыр» ға­рыш айла­ғы­нан ауаға 1995 ж. 30–35 мың т қат­ты жә­не газ тә­різ­дес лас­та­ғыш зат­тар ұш­қан. Ра­ке­та сы­нық­та­ры құ­ла­ған жер тек адам­ға емес, қор­ша­ған ор­та­ға да эко­ло­ги­ялық қауіпі бо­ла­ды.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Ак­пам­бе­то­ва К.М. Ге­омор­фо­ло­гия арид­ных тер­ри­то­рий Ка­зах­ста­на: Учеб­. по­со­бие. – Ка­ра­ган­да, 2002. – 112 с.
   
2. 
   Байту­лин И.О., Байту­лин А.И., Бо­га­чев В.П., Дус­ка­ев К.К., Ро­ди­онов А.М. Эко­ло­гия Рес­пуб­ли­ки Ка­зах­стан. – Ал­ма­ты, 2001. – 132 с.
   
3. 
   Бейсе­но­ва Ә., Са­ма­қо­ва А., Ес­по­лов Т., Шіл­де­ба­ев Ж. Эко­ло­гия жә­не та­би­ғат­ты ти­ім­ді пайда­ла­ну. – Ал­ма­ты, 2004. – 326 б.
   

ӘОЖ 911.3(574)

Г.Б.Тоқ­та­ға­но­ва

Қор­қыт-Ата атын­да­ғы Қы­зы­лор­да мем­ле­кет­тік уни­вер­си­те­ті

1-кес­те

Ауыл­ ша­ру­ашы­лы­ғы­ның 1999–2000 жж. өнім құ­ны соң­ғы он жыл­да­ғы өнім құ­ны­мен са­лыс­тыр­ған­да 32 % тө­мен. 2000 ж. бар жо­ғы ас­тық да­қыл­да­ры 72,2 мың га жер­ге егіл­ді, оның 58,0 мың га же­рі — кү­ріш­ті ал­қап. Жал­пы об­лыс бойын­ша 196,2 мың т, не­ме­се 106,5 %, ас­тық өн­ді­ріл­ді, оның ішін­де 179,0 мың т, не­ме­се 104,6 %, — кү­ріш, 62,3 мың т, не­ме­се 129,5 %, — кар­топ, 61,1 мың т, не­ме­се 112,1 %, — кө­кө­ніс, 88,4 мың т, не­ме­се 109,3 %, — бақ­ша­лы же­міс-жи­дек (2-кес­те).

2-кес­те