Ша­ру­ашы­лық бойын­ша еш­кі­лер­дің эйме­ри­ямен за­қым­да­луы

Әр жас­та­ғы еш­кі­лер­дің эйме­ри­яның қай тү­рі­мен за­қым­дал­ға­нын зерт­те­ген­де, бі­рін­ші рет он се­гіз күн­дік лақ­тан Eimeria ninakohlyakimovae бө­лін­се, бір айлық жұп­тұ­яқ­ты­дан Eimeria ni­na­kohlya­kimovae-ден бас­қа Eimeria galouzoi шық­ты. Ал екі айлық лақ­та атал­ған эйме­ри­яның екі тү­рі­нен бас­қа, Eimeria faurei жұқ­қан. Со­ны­мен, екі айлық­тан бас­тап біз тек­сер­ген еш­кі­лер­де эйме­ри­яның үш тү­рі кез­дес­ті.

18

18 күндік

1 жас

Жасы



зерттелгеннің саны







14

б)


12


10


8





6


4


2


0


18 күндік

1 айлық

2 айлық

3 айлық

4-5 айлық

1 жас

18 күндік

1 жас

1-сур. Ешкілердің эймериямен зақымдалу көрсеткіші

Сәуір жә­не ма­мыр айла­рын­да күн жы­лы­нып, эйме­ри­яға қо­лайлы тем­пе­ра­ту­ра жә­не дым­қыл­дық пайда бо­ла­ды. Осы кез­де эйме­ри­яның ооцис­та­сы жақ­сы спо­ра­ла­нып, ин­ва­зи­ялы ста­ди­яға тез айна­ла­ды. Яғ­ни, мал­дың ара­сын­да ауру кең та­райды. Көк­тем­мен са­лыс­тыр­ған­да, жаз айын­да ин­ва­зи­яның азаю се­бе­бі: бұл кез­де жұп­тұ­яқ­ты­лар жаз­дық жайылым­ға шы­ға­ды, жайылым­ның мол жә­не шы­рын­ды шө­бі ағ­за­ның кү­шін ар­та­ды. Тем­пе­ра­ту­ра­ның жо­ға­ры­лау әсе­рі­нен ашық жер­де­гі эйме­ри­ялар­дың эк­зо­ген­дік да­муы тө­мен­дейді. Қа­лың шөп­тің ара­сын­да су­дың ма­ңайына ауру еш­кі­нің нә­жі­сі­мен шық­қан ооцис­та­лар ға­на ин­ва­зи­яның кө­зі бо­ла­ды. Еш­кі­лер­де күз айын­да ооцис­та­лар­дың бө­лі­ну­інің тө­мен­деуі олар­дың ағ­за­ла­ры­ның кү­шейіп ин­ва­зи­яға қар­сы әсер ете алуы жә­не күз­де тем­пе­ра­ту­ра­ның тө­мен­деуі ооцис­та­ның спо­ра­ла­ну­ын тө­мен­де­ту­ін­де. Жи­нал­ған де­рек­тер бойын­ша қыс айын­да еш­кі­лер­дің ша­ма­лы ба­сы ға­на эйме­ри­оз ауру­ына шал­дық­қан. Се­бе­бі, қыс айын­да тө­мен­гі тем­пе­ра­ту­ра эйме­ри­яның спо­ра­ла­ну­ын тө­мен­де­те­ді, көп ооцис­та­лар өз кү­шін жо­яды, су­ық­қа шы­дай ал­май бү­лі­не­ді, яғ­ни па­ра­зит­тің еш­кі­лер­ге ин­ва­зия кө­зі аза­яды.

70

2-сур. Жыл маусымына байланысты ешкілердің эймериямен зақымдалуы

2-су­рет­те­гі еш­кі­лер­дің эйме­ри­оз ауру­ымен жаз­ғы­тұ­рым, жаз, күз, қыс мез­гіл­де­рін­де ауыр­ған кез­де эк­стен­сив­ті ин­ва­зи­ясы­на ин­тен­сив­ті ин­ва­зи­ясы сай ке­ле­ті­нін байқаймыз. Мик­рос­коп­тың жи­ыр­ма кө­рі­ні­сі­мен қа­рап са­нын есеп­те­ген­де, жаз­ғы­тұ­рым ин­ва­зия ин­тен­сив­ті­лі­гі отыз, жаз айын­да жи­ыр­ма бір, күз­де — ал­ты бол­са, қыс айын­да — ал­тау.

Со­ны­мен, эйме­ри­оз­ға тек­се­ріл­ген то­ғыз ша­ру­ашы­лық­тың еш­кі­ле­рін­де Eimeria ту­ысы­нан па­ра­зит­тің үш тү­рі анық­тал­ды. Әр ша­ру­ашы­лық­та жұп­тұ­яқ­ты­лар­дың ооцис­та­мен за­қым­да­луы әр­түр­лі дә­ре­же­де бол­ды. Эйме­ри­оз ауру­ына шал­ды­ғу еш­кі­лер­дің ара­сын­да жа­сы­на жә­не ма­усым­ға байла­ныс­ты байқал­ды.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Эйме­ри­озы овец и коз: Па­ра­зи­то­ло­гия и ин­ва­зи­он­ные бо­лез­ни сельско­хо­зяй­ствен­ных жи­вот­ных. – М.: Кни­га, 1959. – С. 440–443.
   
2. 
   Сван­ба­ев С.К. Кок­ци­дии и кок­ци­ди­озы жи­вот­ных Ка­зах­ста­на: Дис. ... д-ра би­ол. на­ук. – Ал­ма-Ата, 1968. – С. 71.
   
3. 
   Ме­ли­кян Е.Л. Эйме­ри­оз мел­ко­го ро­га­то­го ско­та в Ар­мян­ской ССР: Ав­то­реф. дис. ... канд. би­ол. на­ук. – М., 1963.
   
4. 
   Бер­кин­ба­ева О., Би­се­но­ва Р., Байтур­си­нов К.К., Из­ке­нов Н.Т. Рас­прос­тра­не­ние кок­ци­дии у мел­ко­го ро­га­то­го ско­та и сайга­ков в Ка­зах­ста­не // V Всесоюз. съезд про­то­зо­оло­гов. – Ви­тебск, 1992. – 34. – № 4. – С. 28.
   
5. 
   Ис­ка­ков М.М. Эйме­ри­оз мел­ко­го ро­га­то­го ско­та в хо­зяй­ствах Се­ми­па­ла­тин­ской об­лас­ти // Вопр. сов­р. вет. па­ра­зи­тол. в Ка­захс­та­не. – Ал­ма-Ата, 1990. – С. 178–182.
   
6. 
   Сван­ба­ев С.К. Ре­ко­мен­да­ции по борь­бе с кок­ци­ди­оза­ми мел­ко­го ро­га­то­го ско­та. – Ал­ма-Ата, 1975. – С. 5–10.
   
7. 
   Эйме­ри­озы овец и коз: Жиз­нен­ные цик­лы кок­ци­дий до­маш­них жи­вот­ных. – Л.: Кни­га, 1967. – С. 247–249.
   
8. 
   Waruiru R.M., Githigia S.M., Nginy J.M. The prevalence of coccidia of goats in ol magogo farm in Kenya // Bull. Anim. Health and Prod. Afr. – 1991. – 39. – № 2. – P. 247–249.
   
9. 
   Callaghan M.G. Coccidia of domestic and feral goats in South Australia // Vet. Parasitol. – 1989. – 30. – № 4. – С. 267–272.
   
10. 
    Vercruysse J. The coccidian of sheep and goats in Senegae // Vet. Parasitol. – 1982. – 10. – № 4. – С. 297–306.
    

ӘОЖ 57:[ 57. 083.13+ 579 ]

А.О.Ыбы­ра­ева¹, Н.Т.Әбіл­қа­сы­мо­ва¹, Ж.С.Шайке­но­ва<sup>2

1</sup>Е.А.Бө­ке­тов атын­да­ғы Қа­ра­ған­ды мем­ле­кет­тік уни­вер­си­те­ті;
²ҚР БҒМ Фи­то­хи­мия ин­сти­ту­ты, Қа­ра­ған­ды

ШТАММ RIZHOPUS STOLONIFER КӨ­МЕ­ГІ­МЕН СЕС­КВИ­ТЕР­ПЕН­ДІ
ЛАК­ТОН АХИЛ­ЛИН­ДІ МИК­РО­БИ­ОЛО­ГИ­ЯЛЫҚ ТА­СЫ­МАЛ­ДАУ

Изу­че­ны пер­вич­ные ха­рак­те­рис­ти­ки фер­мен­та­тив­ной мо­ди­фи­ка­ции сес­кви­тер­пе­но­во­го лак­то­на ахил­ли­на, вы­де­лен­но­го из рас­те­ния Achillea millefolium L, с по­мощью гриб­но­го штам­ма Rizhopus Stolonifer. Об­на­ру­же­на до­зо­вая за­ви­си­мость тит­ра гриб­ных кле­ток от кон­цен­тра­ции ве­ще­ства, оп­ре­де­ле­но вли­яние тем­пе­ра­тур­но­го ре­жи­ма и сос­та­ва сре­ды.

Inital trais of the fermentation sequiterpene lactone achillin, isolated from plant — Achillea milletolium L, by the fungus streins were studied. Titer of fungus depends from compound^, s concentration. Influence of temperature duty and solvent^, s components are determined.
Би­отех­но­ло­ги­ялық про­цес­тің не­гі­зін құ­райтын бір­ден-бір құ­рал клет­ка бо­лып та­бы­ла­ды. Ю.А.Ов­чин­ни­ко­ва­ның айтуы бойын­ша, клет­ка — кі­ші­гі­рім өз ал­дын­а хи­ми­ялық зауыт, ол бел­гі­лі бір бағ­дар­ла­ма бойын­ша жү­ре­тін өн­ді­ріс. Он­да бір ми­нут сайын жүз­де­ген күр­де­лі байла­ныс­тар, әсі­ре­се өте үл­кен ли­омер­лер жә­не бе­лок тү­зі­ле­ді [1]. Қа­зір­гі кез­де­гі би­отех­но­ло­ги­ялық өн­ді­рі­сі­нің не­гі­зі — мик­ро­ор­га­низ­мдер син­те­зі, яғ­ни мик­ро­ор­га­низм кө­ме­гі­мен әр­түр­лі зат­тар­дың син­тез­де­луі бо­лып та­бы­ла­ды. Шы­ғу те­гі жа­ну­ар­лар мен өсім­дік­тер бо­ла­тын объ­ек­ті­лер көп қол­да­ны­лып жүр­ген жоқ, со­ған байла­ныс­ты олар­ға жо­ға­ры қа­жет­ті­лік ту­ын­дап отыр [2].

Ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­тар­дан мик­ро­би­оло­ги­ялық та­сы­мал­дау ар­қы­лы жа­ңа дә­рі-дәр­мек пре­па­рат­та­рын алу мақ­са­тын­да жа­ңа би­оло­ги­ялық белсенді өнім­дер­ді алу көп­те­ген уақыт бойы ғы­лы­ми-зерт­теу жұ­мыс­та­ры­ның объ­ек­ті­сі бо­лып ке­ле­ді. Осы ба­ғыт­та орын­да­лып жат­қан ғы­лы­ми жә­не прак­ти­ка­лық қы­зы­ғу­шы­лық­ты ту­дыр­ған жұ­мыс­тар Қа­зақ­стан­да­ғы фар­мин­дус­три­яның да­му ба­за­сын арт­ты­ра­ды. Та­за өнім­дік ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­ты алу әр­қа­шан өзі­нің ак­ту­ал­ды­лы­ғы­мен ерек­ше­ле­не­ді. Ор­га­ни­ка­лық син­тез­де қол­да­ны­ла­тын ка­та­ли­за­тор­лар ре­ак­ция ар­қы­лы көп мөл­шер­де өнім шы­ға­рып, ре­гио- жә­не сте­риоизо­мер­лер син­те­зін жүр­гіз­бейді. Би­оло­ги­ялық ак­тив­ті зат­тар­дың жи­на­луы ті­ке­лей мо­ле­ку­ла­лар­дың құ­ра­мы­на байла­ныс­ты. Сол себепті бұл сұ­рақ­ты ше­шу­дің пер­спек­тив­ті әді­сі мик­ро­би­оло­ги­ялық та­сы­мал­дау ар­қы­лы ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­тар­ды мо­ди­фи­ка­ци­ялау бо­лып та­бы­ла­ды. Био­та­сы­мал­дау ке­зін­де оңай алы­на­тын тұн­ба­да ал­ма­су про­цес­те­рін көп­те­ген бак­те­ри­ялар мен тө­мен­гі са­ты­да­ғы са­ңы­ра­уқұ­лақ­тар­ды қол­да­ну­ға бо­ла­ды. Екін­ші рет­ті ме­та­бо­лит­тер кә­дім­гі ме­та­бо­лит­тер­ге дейін дег­ра­да­ция жә­не мо­ди­фи­ка­ция жүр­гі­зе ала­тын ксе­но­би­оти­ка­лық қо­сы­лыс­тар­ды бейта­рап­тай­ды [3].

Жа­ңа ре­ком­би­нан­тты штамм-мик­ро­ор­га­низ­мдер алу би­ота­сы­мал­дау би­отех­но­ло­ги­ясы­ның да­муы бо­ла­ды. Ре­ком­би­нан­тты штам­мдар­дың не­гіз­гі қа­си­еті — бір клет­ка­да әр­түр­лі пайда­лы зат­тар­дың: жо­ға­ры ка­та­лиз­дік ак­тив­ті­лік, по­тен­ци­ал­ды па­то­ген­нің жоқ­ты­ғы, куль­ту­ра­лау т.б. жи­ын­ты­ғы­ның бо­луы. Бар­лық өнім­ді жұ­мыс­тар ті­рі ор­га­низ­мдер іс-әре­кет­те­рі­не не­гіз­дел­ген. Сол өн­ді­ріс­тер­дің өнім­де­рі­не: ан­ти­би­отик­тер, амин қыш­қыл­да­ры, нук­ле­озид­тер, фер­мен­ттер, бу­нақ­де­не­лі­лер­мен кү­ре­се­тін би­оло­ги­ялық зат­тар, бе­лок­тар, ви­та­мин­дер, азот­фик­сир­ле­уші-бак­те­ри­ялар, ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­тар­дың би­омо­ди­фи­ка­тор-мик­ро­ор­га­низ­мде­рі, зи­ян­ды зат­тар­дың би­одег­ра­дан­ты т.б. жа­та­ды.

Қа­зір­гі би­отех­но­ло­гия мен мик­ро­би­оло­ги­яның ең не­гіз­гі мін­де­ті — ре­гио­нал­ды штам­мдар-мик­ро­ор­га­низ­мдер кө­ме­гі­мен ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­тар­дың хи­ми­ялық мо­ди­фи­ка­ци­ясы проб­ле­ма­сы, би­ока­та­лиз нә­ти­же­сін­де алын­ған са­па­лы би­оло­ги­ялық ак­тив­ті зат­тар, яғ­ни со­лар­дың не­гі­зін­де жа­ңа дә­рі-дәр­мек пре­па­рат­та­рын жа­сау бо­лып та­бы­ла­ды [4].

Тер­пе­но­ид­тар­дың мик­ро­би­оло­ги­ялық өз­ге­ру­ле­рі прак­ти­ка­да жа­ңа дә­рі-дәр­мек пре­па­рат­та­рын алу, өн­ді­ріс­тер­де хош иіс зат­та­ры ре­тін­де қол­да­ну жә­не би­отех­но­ло­ги­яда қол­да­ны­ла­тын екін­ші рет­ті ме­та­бо­лит­тер алу үшін қол­да­ны­ла­ды. Мик­ро­ор­га­низ­мдер­ді ак­тив­ті по­ли­фер­мен­тті жүйе ре­тін­де қол­да­ну, яғ­ни эк­зо­ген­ді ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­тар­ды та­за өнім­ге мо­ди­фи­ка­ци­ялай алуы, мик­ро­би­оло­гия­лық ре­ак­ци­ялар­ды ре­гиосе­лек­тив­ті жә­не сте­ри­ос­пе­ци­фи­ка­лық­қа не­гіз­дейтін жай жағ­дайда­ғы би­осин­тез­де бір фер­мен­та­ци­яны бір­не­ше ре­ак­ци­яда жүр­гі­зу­ін­де [7].

Мик­ро­ор­га­низ­мдер­мен орын­да­ла­тын ре­ак­ция спек­трі шек­сіз, со­ған байла­ныс­ты олар эко­ло­гия­лық қойма­ның кез кел­ге­нін ерек­ше қа­был­дай ала­тын қа­си­ет­те­рі бар. Яғ­ни сол өз­ге­ріс­ті әр­түр­лі мик­ро­ор­га­низ­мдер­дің так­со­но­ми­ялық тү­рі — бак­те­рия, са­ңы­ра­уқұ­лақ, дрож­жи­лар орын­да­уға қа­бі­лет­ті [8]. Та­сы­мал­дау ре­ак­ци­ясы­н жүр­гі­зу­дің ең қа­ра­пайымы — то­лық қо­рек­тік ор­та­да өсе­тін куль­ту­ра­ға та­сы­мал­да­ушы субстрат­ты ен­гі­зу. Әдет­те та­сы­мал­да­ушы куль­ту­ра оп­ти­мал­ьді қо­рек­тік ор­та­да өсі­рі­ле­ді де, ал ­та­сы­мал­да­ушы өнім про­цес­тің ба­сын­да не­ме­се куль­ту­ра­ның да­му ба­ры­сын­да ен­гі­зі­ле­ді. Ре­ак­ция өні­мі оның куль­ту­ра сұйық­ты­ғын­да жо­ға­ры кон­цен­тра­ци­яға жет­кен­де ға­на экстра­гир­лейді.

Фер­мен­та­ция әді­сі бір­не­ше кезеңдерден тұ­ра­ды:

1) куль­ту­ра ор­та­сын дайын­дау;

2) ино­ку­ля­ци­ялық кол­ба­лар­ды дайын­дау;

3) ино­ку­ля­ция;

4) субстрат­ты егу.

Мо­ди­фи­ка­ция субстра­ты ре­тін­де би­оло­ги­ялық ак­тив­ті­лік­те­рі бар Ор­та­лық Қа­зақ­стан­ның дә­рі­лік өсім­дік­те­рі­нен ҚР БҒМ Фи­то­хи­мия ин­сти­ту­ты­ның хи­мия тер­пе­но­ид­та­ры ла­бо­ра­то­ри­ясын­да бө­лі­ніп алын­ған өсім­дік­тер тер­пен­де­рі ахил­лин мен гло­уцин гид­роб­ро­мид­ті қол­дан­дық. Тер­пен­дер мо­ди­фи­ка­ци­ясы фер­мен­та­ция әді­сі­мен орын­да­л­ған. Са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мын Rizhopus stolonifer куль­ту­ра сұйық­ты­ғы­ның мөл­ше­рі 100 мл клет­ка­сын те­рең­де­тіп куль­ту­ра­лау Лу­риа-Бер­та­ни ор­та­сын­да жо­ға­ры­да айтыл­ған сес­кви­тер­пен­ді лак­тон­дар­ды 0,1 мг 1 мл-ге кон­цен­тра­ци­ясын­да, 28 ⁰С тем­пе­ра­ту­ра­да жә­не 200 об./мин маг­нит­ті ара­лас­тыр­ғыш ка­чал­ка­сын­да 500 мл кө­лем­ді кол­ба­да алы­нып жүр­гі­зіл­ді. Қо­сым­ша зерт­те­ле­тін куль­ту­ра жә­не ба­қы­ла­уда­ғы та­за куль­ту­ра қойыл­ды. Зерт­те­ле­тін куль­ту­ра­да­ғы ба­қы­лау фер­мен­та­ци­ясы штамм-ка­та­ли­за­тор­дың қо­сы­лу­ын­сыз, ал ба­қы­ла­уда­ғы та­за куль­ту­ра та­сы­мал­дау субстра­ты­ның қо­сы­лу­ын­сыз орын­да­л­ды. Ба­қы­лау үшін та­сы­мал­дау ба­ры­сын­да куль­ту­ра сұйық­ты­ғы­нан 3 мл/с тә­улік сайын сы­на­лып, со­ңы­нан екі рет­ті хло­ро­фор­мды экстрак­ци­ядан өт­кі­зі­ліп, сол экстрак­ци­ялар­ға ТСХ талдау жа­са­л­ды. Эк­спе­ри­мент ұзақ­ты­ғы куль­ту­ра­лау штам­мы­на жә­не мо­ди­фи­ка­ци­ялау субстра­ты­на байла­ныс­ты өтті.

Сес­кви­тер­пен­ді лак­тон­дар­дың тиімді би­омо­ди­фи­ка­ци­ясы­ның орын­да­луы үшін Rizhopus sto­lo­ni­fer са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мы­ның куль­ту­ра­лау ор­та­сы анық­та­л­ды. Жүр­гі­зіл­ген эк­спе­ри­мен­ттер­дің нә­ти­же­сі кес­те тү­рін­де тө­мен­де көр­се­тіл­ген. Бұ­рын­ғы зерт­теу жұ­мыс­та­ры­на сүйен­сек, жо­ға­ры­да айтыл­ған штамм Лу­риа-Бер­та­ни (LB)-ор­та­сын­да, СМ-ор­та­сы жә­не ми­ни­маль­ді Спе­цмайзен (СМ) қо­сыл­ған глю­ко­за ор­та­сын­да көр­нек­ті өсе­ді екен. Осы ор­та­лар­дың са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мы­ Rizhopus stolonifer өсуіне және өнімдік биомодификация ахиллиннің түзілуіне әсері әр­түр­лі ор­та­лар­да анық­та­л­ды

1-кес­те