Тошкент молия институти
жүктеу/скачать 5.38 Mb.
|
| Ҳақиқатдаги назорат. Ҳақиқатдаги назорат – бу аудитор томонидан моддий активлар текширилиши ёки санаб чиқилишидир. Бунда олинадиган далиллар тури кўпинча товар-моддий қимматликлари ва нақд пуллар билан боғлиқ. Лекин ундан қимматли қоғозларни, олинган векселлар ва асосий моддий активларни текширишда ҳам фойдаланиш мумкин. Аудит мақсадлари учун ҳақиқатдаги назоратни (масалан, қимматли қоғозлар бозорида сотишга яроқли қимматли қоғозлар ва нақд пул маблағлари) ҳужжатларга асосланган назоратдан (масалан, тўланган чеклар ва сотиш бўйича ҳужжатлар устидан) ажрата олиш муҳим аҳамиятга ега. Агар текширилаётган ҳужжат (масалан, сотиш учун накладной каби) ўз-ўзича ҳеч қандай аҳамиятга ега бўлмаса, бундай далиллар ҳужжатлаштириш дейилади. Масалан, имзо қўйилгунча чек ҳужжат ҳисобланади, имзо қўйилгандан кейин у активга айланса, тўлангандан сўнг яна ҳужжатга айланади. Техник нуқтаи назардан, чекнинг ҳақиқатдаги назорати чек актив ҳисобланган пайтдагина ўринли бўлиши мумкин.
Ҳақиқатдаги назорат (мазкур актив реал мавжудлигини текширишнинг бевосита усули сифатида) ишончли ва фойдали турдаги аудит далиллари олиш учун имкон яратади. Одатда, ҳақиқатдаги назорат – бу активнинг миқдорий хусусиятлари ва унинг тавсифи тўғрилигини текширишга имкон берувчи объектив усулдир. Баъзи ҳолларда, у актив ҳолатини ёки унинг сифат хусусиятларини баҳолаш бўйича ҳам фойдали усул ҳисобланади. Аммо ҳақиқатдаги назорат мавжуд активлар ростдан ҳам мижозга тегишли еканини тасдиқлаш учун етарли емас. Бундан ташқари, кўп ҳолларда аудитор маънавий ескириш ва аслига мувофиқлик каби сифат омиллари ҳақида хулоса қилиш учун етарли малакага ега бўлмайди. Ҳақиқатдаги назорат ёрдамида молиявий ҳисобот учун баҳолаш тўғри қилинган-қилинмаганини аниқлаш ҳам, одатда, мумкин емас. Тасдиқ. Тасдиқ – аудитор сўровига биноан мустақил учинчи томондан ёзма жавоб олиш бўлиб, унда у ёки бу маълумотнинг тўғрилиги тасдиқланади. Тасдиқ мижозга боғлиқ бўлмаган манбалардан келиб тушаётгани учун, улар айниқса қимматли ва тез-тез қўлланиладиган далил турлари саналади. Бироқ бундай тасдиқлар олиш жуда қимматга тушади. Шунингдек, бу сўров йўлланган шахслар учун айрим ноқулайликлар туғдириши мумкин. Шунинг учун бундан четлаб ўтиш мумкин бўлган барча ҳолларда шундай йўл тутилади. Тасдиқдан фойдаланиш ёки фойдаланмаслик алоҳида олинган вазият учун ишончлилиги юқори маълумотлар қанчалик зарурлиги, шунингдек, муқобил далиллардан фойдаланиш имконияти қай даражада еканлигига боғлиқ. Ташкилотлар ўртасидаги алоҳида хўжалик операцияларини, масалан, олди-сотди бўйича операцияларни текширишда, одатда, тасдиққа мурожаат қилинмайди, чунки аудитор бу мақсад учун ҳужжатлардан фойдаланиши мумкин. Худди шунингдек, асосий маблағ тушумларини аудит қилишда ҳам тасдиқ камдан-кам ҳолларда ишлатилади, чунки бу активларни ҳужжатлар ва ҳақиқатдаги назорат ёрдамида етарлича ишончли даражада текшириш мумкин. Агар бу амалий ва ўринли бўлса, ҳар гал аудиторлардан дебиторлик ҳисобларидан саралаш бўйича тасдиқ олиш талаб қилинади. АИCПА томонидан илгари сурилган ушбу талабнинг амал қилиши боиси шундаки, дебиторлик ҳисоби, одатда, молиявий ҳисоботга нисбатан аҳамиятли ва тасдиқ бундай ҳисоблар бўйича юқори даражадаги ишончли далилни ўзида акс еттиради. Бошқа қандайдир ҳисоблар бўйича (дебиторлик ҳисобидан ташқари) тасдиқлар талаб қилинмаса-да, далилларнинг бу тури кўп турдаги маълумотларни текширишда жуда фойдалидир. Тасдиқ ишончли далилга айланиши учун, сўров жўнатилгандан то жавоб олингунга қадар у аудитор назорати остида бўлиши керак. Тасдиқ ҳақида сўровларни тайёрлаш, уларни жўнатиш ва жавоб олиш билан мижознинг ўзи шуғулланаётган бўлса, бу аудитор назоратни қўлдан бой берганини, шу билан бирга ўз мустақиллигини йўқотиб қўйганини англатади. Бундай ҳолларда далиллар ишончлилиги пасаяди. Ҳужжатлаштириш. Ҳужжатлаштириш кўпинча ёзма тасдиқ аталади. Аудитор томонидан молиявий ҳисоботга киритилаётган ёки киритилиши лозим бўлган маълумотлар асосланганлигига ишонч ҳосил қилиш мақсадида ўз мижозининг ҳужжатлари ва ёзувлари ўрганилишини назарда тутади. Аудитор ўрганиб чиқаётган ҳужжатлар – мижознинг хўжалик операциялари бўйича маълумотларнинг тизимли ҳисобга олиш учун мижоз томонидан ишлатиладиган ёзувлардир. Ҳар бир хўжалик операцияси, одатда, мижозга тегишли камида битта ҳужжатда қайд қилингани боис, катта миқдордаги шундай далиллар аудитор ихтиёрида бўлади. Масалан, мижоз, одатда, ўз мижозининг буюртмалар бланкаси, транспорт ҳужжати, ҳар бир товар чиқариш учун юкхат нусхаси ва бошқаларни ўзида сақлайди. Ушбу ҳужжатлар – анча фойдали далиллар бўлиб, уларнинг ёрдамида аудитор сотиш ҳажми ва бошқа хўжалик операциялари бўйича мижознинг ҳисоб юритиши аниқлигини текшириши мумкин. Ҳужжатлаштириш – барча аудиторлик текширувларида кенг қўлланиладиган далил шаклидир, чунки аудитор ортиқча сарф-харажат қилмасдан ҳам бундай маълумотларни осон қўлга киритиши мумкин. Баъзан шундай бўладики, ҳужжатлаштириш аудиторнинг ихтиёрида мавжуд далилларнинг ягона фойдали шаклига айланади. Ҳужжатларни ички ва ташқи турларга ажратиб олиш қулай. Агар ҳужжат хўжалик тизими доирасида тайёрланган бўлса, ҳеч қачон унинг чегарасидан чиқмай, мижозлар ёки савдогарлар каби бегона шахслар қўлига тушмай ўша ерда сақланса, у ички ҳужжат ҳисобланади. Ички ҳужжатларга мисоллар сирасида сотиш бўйича юкхатлар нусхалари, товар чиқариш учун ҳужжатлар, ходимларнинг иш вақти ёки товар-моддий қимматликларни инвентаризациялаш натижалари қайд қилинадиган ҳужжатлар ва бошқаларни еслатиб ўтиш мумкин. Мижознинг хўжалик тизимидан ташқарида кимнингдир бировнинг қўлида бўлган ҳужжатлар еса ташқи ҳужжатлар ҳисобланади. Ўша бегона шахс ҳисобга олинган хўжалик операцияларининг қатнашчиси бўлиши мумкин. Бундай ҳужжат исталган вақтда мижоз қўлида бўлади ёки аудитор ундан бемалол фойдаланиши мумкин. Айрим ҳолларда ташқи ҳужжатлар мижознинг хўжалик тизимидан ташқарида пайдо бўлади ва фақат пировардида мижознинг қўлига келиб тушади. Бундай ташқи ҳужжатларга мисол тариқасида етказиб берувчилар юкхатлари, тўланган векселлар ва суғурта полисларини келтириш мумкин. Тўланган чеклар каби бошқа ҳужжатлар мижоз томонидан тузилади, кейин еса бегона шахсларга юборилади ва охир-оқибат яна мижозга қайтади. Аудитор биринчи навбатда ҳужжат ички ёки ташқи еканлигига еътибор қилган ҳолда, уни ишончли далил сифатида қабул қилади. Агар бу ҳужжат ички бўлса, у ҳолда унинг ишончлилигининг асосий мезони – уни хўжалик ички назоратининг самарали тизими шароитида яратиш ҳисобланади. Кучсиз хўжалик ички назорати шароитида тузилган ички ҳужжатлар ишончли далил бўлиши мумкин емас. Ташқи ҳужжатлар аудитор мижозида ҳам, хўжалик операциясида қатнашувчи бошқа томонда ҳам бўлади. Бу еса хўжалик операциясининг иккала иштирокчиси ҳужжатда мавжуд маълумотлар ва шартларга бир хил даражада рози еканлигини кўрсатади. Шунинг учун ташқи ҳужжатлар ички ҳужжатларга қараганда ишончлироқ далил ҳисобланади. Кузатишлар. Кузатишлар деганда биз муайян хатти-ҳаракатларни баҳолаш учун сезги аъзоларидан фойдаланишни назарда тутамиз. Бутун аудит давомида турли-туман объектлар ва хатти-ҳаракатларни баҳолашда кўриш, ешитиш, ҳидлаш ва пайпаслаш аъзолари кабилардан фойдаланиш учун катта имкониятлар мавжуд. Масалан, аудитор ўз мижозида мавжуд воситалар ҳақида умумий тасаввур ҳосил қилиш учун, бутун заводни айланиб чиқиши мумкин; у асбоб-ускуналар занглаб кетмаганини кўриши, у қанчалик ескирганини баҳолаши, бухгалтерия ҳисобини юритувчи шахсларни кузатиши ва шу орқали уни айнан шу иш билан шуғулланиши лозим бўлган шахслар амалга ошираётганини аниқлаши мумкин. Камдан-кам ҳолларда кузатишларнинг ўзигина етарли бўлади. Дастлабки таассуротларни турли далиллар билан тасдиқлаш ҳам талаб етилади. Шундай бўлса-да, кузатиш – аудитнинг фойдали қисмидир. жүктеу/скачать 5.38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|