Тулегенова газиза адилбековна

118 
- халқымыздың жас кезеңдеріне байланысты ырым-жоралғылары, 
рәсімдері;
- тәрбиедегі ұлттық дәстүр: тыйым сөздер мен ым-ишара; 
- қонақжайлық дәстүрі - қонақ күту рәсімдері, қонаққа бару рәсімдері 
жөнінде толық ақпаратпен қамтамасыз ету үшін ата-аналарға арналған 
педагогикалық лекторий ұйымдастыру қолға алынды. Педагогикалық 
тәжірибе барысында ата-аналарға арналған «Халқымыздың отбасылық 
дәстүрлері» тақырыбындағы лекторийлер жоспары құрылды. Ата-аналарға 
арналған лекторий жұмысы айына 1рет өткізіліп, төмендегідей 
тақырыптарды қамтыды: 
№1. Отбасылық дәстүрлер, оларды өткізу ережелері. 
№2. Отбасында бесікке салу тойын өткізу, ондағы орындалатын 
рәсімдер. 
№3. Тұсаукесер рәсімінің тәрбиелік мәні. 
№4. Тілашар тойын өткізу. 
№5. Отбасында қонақжайлық дәстүрдің сақталуы. 
№6. Отбасылық мерекелерді қалай өткіземіз. 
№7. Салт, дәстүрлер фестивалін ұйымдастыру. 
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында: «Дәстүр – белгілі бір ұлттың 
немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын, тарихи қалыптасқан, 
олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған 
әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қоғамды 
басқару жүйесін, әлеуметтік қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізу 
тәсілін, әлеуметтік мұра нысандарын (материалдық және рухани патриоттық 
тәрбиені), оларды ұрпақтан ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін 
қамтиды. Белгілі бір қоғамдық тәртіптер, мінез-құлық нормалары, 
құндылықтар, идеялар, салт, жоралғылар т.б. дәстүр ретінде қаралады. Қазақ 
халқы дәстүге бай халық. Ұлтымыздың тамаша дәстүрлеріне үлкенді 
сыйлау, қонақжайлылық, бауырмалдық, балажандық, төзімділік, арлылық т.б. 
жатады» - деп тұжырымдалады [84, б. 29]. 
Профессор К.Ж. Қожахметова дәстүр ұғымына мынадай анықтама 
береді: «Дәстүр – тұлғаның маңызды рухани-адамгершілік сапаларын 
қалыптастыруға бағытталған күрделі қоғамдық қатынастардың жүйесі. Олар: 
өз халқына, отанына, тарихы мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік, оны 
қорғауға дайын болу, досқа адалдық, жауапкершілік, аманатты сақтау, ата-
баба рухын қадірлеу, «қара шаңырақты», үлкендерді сыйлау. Дәстүр 
салттармен, рәсімдермен көрініс тауып отырады» [52, б. 173].
Ұлттық 
дәстүрлерді, 
мінез-құлық 
ережелерін 
эмоционалды-
семантикалық талдау арқылы оқушылар бұл дәстүрлерді саналы түрде 
қабылдайды. Профессор Қ.Ж. Қожахметова дәстүр ұғымына келесі анықтама 
береді: «Дәстүр - адамның маңызды рухани-адамгершілік қасиеттерін 
қалыптастыруға бағытталған қоғамдық қатынастардың күрделі жүйесі.
Олар: өз халқына, Отанына, тарихы мен мәдениетіне деген 
сүйіспеншілік, оны қорғауға дайын болу, досқа деген адалдық, 

119 
жауапкершілік, сенімділік, ата-баба рухына құрмет, «қара шаңыраққа», 
үлкендерге құрмет. Дәстүр әдет-ғұрыптан көрінеді» [27, б. 73]. 
Ұлттық 
дәстүрлерді, 
мінез-құлық 
ережелерін 
эмоционалды-
семантикалық талдау арқылы оқушылар бұл дәстүрлерді саналы түрде 
қабылдайды.Қазақтардың отбасылық дәстүрлері, түрлі рәсімдердің тәртібі әр 
отбасында сақталып, атадан оқушыға мирас болып отырды. Балалар 
отбасында өсіп, қазақ халқының дәстүрлерін көреді, барлығы дерлік 
оқушылардың қатысуымен жасалады. Оларды көріп отырып, балалар өлеңнің 
сөздері мен әрекеттерін жаттап алады. Таңқаларлық жағдай емес, адамдар 
«бала кезінен» үлкендердің әрекеттерін көріп өседі. Әр түрлі кездесулерде 
олар ересектердің мінез-құлқына еліктеп, оларды әңгімелесуде өздеріне 
ұқсауға шақырды. «Жамандықты жек көріп, жақсылыққа жақында». Ересек 
адам тек оқушының мінез-құлқы мен қарым-қатынасын бақылаушы ғана 
емес, сонымен қатар «жақсы» және «жаман», «әділеттілік» және 
«әділетсіздік» сияқты ұғымдарды басқара алатын ішкі мотиватор. Демек, 
оқушының патриоттық мінез-құлқына үлкендердің іс-әрекеттері, мысалы, 
рәсімдер, әдет-ғұрыптар, ұлттық рәсімдердегі символдық әрекеттер әсер 
етеді.
Нәтижесінде ата-аналар балалар үшін іс-әрекеттің құндылығын көруге 
басты үлгі болып табылады және олардың сыртқы әсерлері мен ішкі 
әрекеттерінің бірлігін түсіну үшін құндылықтарды таңдайды. 
Отбасылық дәстүр - бұл отбасы мүшелерінің тарихи және 
қайталанатын әлеуметтік ауқымдағы қарым-қатынасы. Отбасылық дәстүр - 
ұлттық тәрбиенің негізі. Әлеуметтік-мәдени және патриоттық тәрбиелеу 
әдістері 
Нәтижесінде патриоттық тәрбие қалыптасады. Адамдарға еліктейтін 
үлгілі құндылықтар, үлкенді сыйлау, ата-бабаға құрмет, қарттарға 
қамқорлық, баланың дамуының әр түрлі кезеңдеріне (шілде, ат қою, бесікке 
бөлеу, шаш қию, орындау және т.б.) байланысты отбасылық дәстүрлер. 
Отбасында патриоттық тәрбиенің қалыптасуына көбінесе оқушының қандай 
іс-әрекетін ата-ана қолдап, қайсысы сынға түседі. Сондықтан кіші мектеп 
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің бірден-бір белгісі - олардың 
отбасында жинақталған құндылықтар жүйесі туралы білімдерін қолдана 
білуі. 
Біз адамдар ұстанатын келесі отбасылық құндылықтарды бөліп 
көрсетеміз: 
- үлкендерді құрметтеу, оларды атамай, әже, әпке, әпке, қарындас 
сияқты ұстау; 
- ата-бабаға құрмет; 
- қарт адамдарға күтім жасау. 
Оқушылардың өз халқының дәстүрлерін, әдет-ғұрыптары мен әдет-
ғұрыптарын зерттеуге деген қызығушылығы оқушының эмоционалдық 
сферасының ерекшеліктеріне байланысты. Дәстүр бойынша, рәсімдерді 
орындау барысында қуанышты жағдайларды, көтеріңкі көңіл-күйді бастан 
кешіру барысында олар сыпайылық, эмоционалды еліктеу және қарым-

120 
қатынас кезінде әрқашан жағымды қатынас дағдыларын игереді. Бастауыш 
сынып оқушыларының патриоттық тәрбиеге деген эмоционалды қатынасы 
олардың қызығушылықтарын, икемділігі мен жағымды мотивтері мен 
қажеттіліктерін дамытудың негізі болып табылады. 
«Дәстүр дегеніміз күнделікті өмірде қолданылатын қарапайым 
әлеуметтік қатынастар. Бұл қарым-қатынаста іс-әрекеттің егжей-тегжейлері 
айқын көрсетілген. Сыртқы жағынан қарапайым болып көрінгенімен, іс 
жүзінде ережелер, тәртіп бар (жігіттің этикеті, қыздың этикеті). Бұл ережелер 
жасына және әлеуметтік мәртебесіне қарай дараланған және үнемі 
қолданылуы керек деп күтілуде. Демек, әдет-ғұрыптар қалыптасады. Қазақ 
халқының дәстүрлері баланы іс-әрекет арқылы тәрбиелеуді қамтамасыз 
етеді» [27, б. 173]. 
Қазақ халқы арасында қарт адамға, сұр сақалды қарияға, ата-анасына, 
ата-әжесіне тағзым ету, есік ашу, бас киім кию, жеңілдік жасау - 
халқымыздың қанына сіңген ізгі де ізгі істердің үлгісі. Ересектер де осындай 
сыйлыққа ризашылықтарын білдіріп: «Бақытты бол, балам!» Үлкендерден 
бата алу үлкен қуаныш. Айналасына қарап бастауыш сынып оқушысы 
адамдар өмірінде маңызды қасиеттерге ие болады. Осы қасиеттерге сәйкес, 
бала маңызды қатынастарға қанағаттану немесе қанағаттанбау сезімін бастан 
кешеді және айналасындағылармен және жақын адамдарымен қарым-
қатынас орнатады. «Дәстүр дегеніміз күнделікті өмірде қолданылатын 
қарапайым әлеуметтік қатынастар. Бұл қарым-қатынаста іс-әрекеттің егжей-
тегжейлері айқын көрсетілген. Сыртқы жағынан қарапайым болып 
көрінгенімен, іс жүзінде ережелер, тәртіп бар (жігіттің этикеті, қыздың 
этикеті). Бұл ережелер жасына және әлеуметтік мәртебесіне қарай дараланған 
және үнемі қолданылуы керек деп күтілуде. Демек, әдет-ғұрыптар 
қалыптасады. Қазақ халқының дәстүрлері баланы іс-әрекет арқылы 
тәрбиелеуді қамтамасыз етеді» [27, б. 93]. 
Қазақ халқы арасында қарт адамға, сұр сақалды қарияға, ата-анасына, 
ата-әжесіне тағзым ету, есік ашу, бас киім кию, жеңілдік жасау - 
халқымыздың қанына сіңген ізгі де ізгі істердің үлгісі. Ересектер де осындай 
сыйлыққа ризашылықтарын білдіріп: «Бақытты бол, балам!» Үлкендерден 
бата алу үлкен қуаныш. Айналасына қарап бастауыш сынып оқушысы 
адамдар өмірінде маңызды қасиеттерге ие болады.
«Шырағым», «Қарағым», «Шырақ», «Қарындас», «Інішек», «Жезде», 
«Нагашы» және басқалар.Сөздер - ересек адам мен бала арасындағы 
қатынастың ерекше құндылығының ұлттық мысалдары. Ересектер мұндай 
құрметке лайық. Сонда ересек пен бала арасында үйлесімді қарым-қатынас 
қалыптасады. 
Сонымен, біз отбасылық әдет-ғұрыптар ұлттық тәрбиенің өзегі, 
әлеуметтік-мәдени патриоттық тәрбиенің құралы екеніне сенімдіміз, 
нәтижесінде патриоттық тәрбие қалыптасады. 
Бастауыш сыныптарда гуманитарлық пәндерді оқыту арқылы 
патриотизмге тәрбиеленушілер театрландырылған мерекелер мен жарыс 

121 
сәттерін, ойындарды кеңінен қолдануы керек. Бұл оқушылардың ойынға 
деген қажеттілігін қанағаттандырады және физикалық белсенділікті 
жақсартады. Ойын мерекелері оқушылардың ақыл-ойын жұмылдырады және 
өзін-өзі ұстау дағдыларын дамытады. Мерекенің жарқын көңіл-күйі 
оқушылардың санасында ерекше із қалдырады, өзіне-өзі қанағаттану және 
олардың іс-әрекеттерін объективті бағалауды дамытады. Нәтижесінде 
оқушының өзін-өзі бағалауы және патриоттық тәрбиесі оң болады. 
Патриоттық ойындар арқылы балалар ішкі әлемге әсер етіп, жүректерін 
тәрбиелеуге мүмкіндік алады. Ол үшін біз «Алтын қақпа» телевизиялық 
ойыны түрінде өткізілетін оқу іс-әрекетінің жоспарын ұсынамыз. 
Тақырыбы: Өз халқын сүйген, оның дәстүрін сүйеді.Үлкен мен бала 
қарым-қатынасындағы сыпайылықты білдіретін және ерекше бір жағымды 
естілетін «шырағым», «қарағым», «шырақ», «қарындас», «інішек», «жезде», 
«нағашы» т.б. сөздер үлкен мен бала арасындағы ерекше құндылықты 
қарым-қатынастың ұлттық үлгілері болып табылады. Үлкендер де өз 
тарапынан бұндай сыйластыққа лайық ықылас танытып отырады. Содан 
барып үлкен мен бала арасындағы жарасымды қарым-қатынас орнығады.
Сонымен, отбасылық салт, дәстүр халықтық тәрбиенің өзегі, 
әлеуметтік мәдени патриоттық тәрбиені беру құралы, соның нәтижесінде 
патриоттық тәрбие қалыптасатындығына көз жеткіздік.
Бастауыш сыныптардағы гуманитарлық пәндерді оқыту арқылы 
оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу театрландырылған мерекелер мен 
сайыс ойын сәттерін, ойын-мерекелерді көптеп пайдаланған жөн. Бұның өзі 
оқушылардың ойынға деген қажеттілігін жүзеге асырып, қозғалыс 
белсенділігін жетілдіреді. Ойын мерекелер оқушылардың ақыл-ой 
мүмкіндіктерін жұмылдырып, өзіндік тәртіп дағдыларын қалыптастырады. 
Мерекедегі жарқын көңіл-күй оқушылардың санасында ерекше із қалдырып, 
өзіне-өзі риза болуы және өз әрекетін объективті бағалауы жетіле түседі. 
Соның нәтижесінде оқушының өзін-өзі бағалауы, патриоттық тәрбиесі 
жағымды болады. патриоттыққа тәрбиелеу бағыттайтын ойын-мерекелер
арқылы оқушылардың ішкі жан-дүниесіне әсер етіп, олардың жүрек 
тәрбиесін іске асыруға мүмкіндіктер болады. Осындай мақсатта өткізілген 
«Алтын қақпа» теле-ойыны үлгісіндегі тәрбиелік шараның жоспарын 
ұсынамыз. 

жүктеу/скачать 2.31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: