Управление биологической активностью почв

ӘОЖ: 619:616.24.636.3

Эхинококкоз республикамызда кең тараған гельминтоздарға жатады және адамға да жұқпалы. Осы гельминтпен зақымданған қой өлім-жітімге ұшырайды немесе лажсыздан сойылады және олардан алынатын өнім мөлшері мен сапасы төмендейді. Сондықтан да сойыс өнімдерінің сапасын анықтау жұмыстарын жүргізу керек.

Ет құндылығының негізгі көрсеткіштері оның сапасының жоғарылығы мен адам ағзасына зиянсыздығынан құралады. Еттің адам денсаулығына зиян келтірмеуі жануарлардың физиологиялық күйіне, сойыс өнімдеріндегі патологиялық өзгерістерге, ауру тудыратын микроорганизмдерге, олардың бөлетін уытына және ет құрамындағы әртүрлі бөгде химиялық және физикалық қосылыстар болуына байланысты.

Малдың өнімділігін арттыруда микроэлементтердің атқаратын қызметі зор. Миркоэлементтердің мал азығында өте аз мөлшерде болғанымен олардың тіршілік қызметі аса зор, әсіресе ең маңыздылары – темір, мыс, кобальт, мырыш, марганец. Бұлар жеткілікті берілсе ғана малдың дені сау, олардың өнімділігі жоғары болады. Өйткені микроэлементтер мал организмінде зат алмасуына әсер етеді [1].

Микроэлементтер еттің құнарлығын көрсететін көрсеткіштердің бірі. Микроэлементтердің зат алмасу үрдісінде алатын орны ерекше. Микроэлементтердің көмегімен денеде бірқатар маңызды қызметтер атқарылады. Олар торшаның, сүйектің т.б. ағзалардың құрамына еніп, олардың негізін қалайды. Торшадағы осмос қысымы және осмос құбылыстарын бақылап, реттеуге қатынасып, ағзалардағы қышқылдық-сілтілік тепе-теңдікті ұстап тұрады, сутек иондарының тұрақтылығын сақтайды. Олар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың құрамына енеді [2].

Ағзаның құрамына енетін элементтер үш категорияға бөлінеді – макроэлементтер, микроэлементтер және ультраэлементтер. Әр элемент ағзада белгілі бір маңызға ие. Осы элементтердің қайсысы болмасын ағзада жетіспесе ауру тудыруы және кейде өлімге соқтыруы мүмкін [3].

Темірдің сіңірілуі мал жасына, азықтандырылуына, асқорыту мүшелерінің қабілетіне және т.б. микроэлементтер түріне байланысты [4].

В₁₂ витаминінің түзілуі төмендегенінен денедегі кобальттың азаюы мүмкін [5].

Еттегі минералды заттардың жалпы мөлшері 1,0-1,5 % олардың көпшілігін натрий, калий, кальций, магний, темір, цинк, кобальт және басқа т.с.с. құрайды. Микроэлементтер негізінен ферменттер, гормондар құрамына кіреді. Еттегі минералды заттардың сандық және сапалық ара-қатынасы организмге қолайлы түрде болғандықтан, олар еттің тағамдық, соның ішінде биологиялық құндылығын арттырады. Минералдық заттардың массалық үлесі қой етінде 0,8-1% шамасында қондылығына, физиологиялық жағдайына байланысты [6, 7, 8].

Зерттеу мақсаты. Эхинококкозға шалдыққан қой етіндегі микроэлементтер мөлшерін анықтау.

Әдістер мен материалдар. Жұмысымыздың тәжірибе бөлімі Облыстық бактериологиялық зертханасының «Ветеринарлық санитарлық сараптау және сертификаттау» бөлімінде, дені сау және эхинококкозға шалдыққан 20 бас қой ұшаларына жүргізілді. Зерттеу барысында әр қайсысы он бас қойдан тұратын 2 топ құрастырдық. I – бақылаулық тобы, II - тәжірибелік тобы.

Алынған нәтижелер мен талдаулар. Эхинококкозға шалдыққан қой етіндегі микроэлементтер мөлшерін анықтау төмендегі 1-ші кестеде келтірілген.
1-кесте – Эхинококкозға шалдыққан қой етіндегі микроэлементтер мөлшері (n = 20)

Темірдің ағзадағы рөлі зор. Екі валентті темір қанның негізгі құрамдас бөлігі. Мал өнімдерінде белоктық және бейорганикалық қосылыстарда, гемоглобин және миоглобин құрамында кездеседі. Жетіспегенде олигемия, олигоцитемия және олигохромия өршіп, анемия, лейкемия ауруы пайда болады. Темір жетіспеген жағдайда гипохромды қан аздық (яғни гемоглобиннің жеткіліксіздігіне байланысты) өріс алады. Темір шамадан тыс көп болғанда ағзаны уландыруы мүмкін.

Жүргізілген зерттеулер нәтижесі бойынша қой етіндегі темір микроэлементінің мөлшері 2090 ± 0,87 мкг %, ал ауру қой етінде 2010 ± 1,71 мкг % болатындығы анықталынды. Яғни сау қой етіндегі мөлшерден 3,9 %-ға төмен болды.

Кобальт реакциялық қабілеттілігіне байланысты орташа белсенділігі бар металдар қатарына жатады. Кобальт иондары уреаза, цитохромоксидаза, сукцинатдегидраза белсенділігін тежейді. Сонымен қатар, кобальт жекелеген оксидоредуктазаның сульфгидрильді тобын тежейді, соның нәтижесінде сүйек кемігінің оттегіне ашығуына әкеп соқтырады. Бұл, өз кезегінде, гемоглобиннің қалыпты түрде белсенді түзілуі мен эритроциттердің пісіп жетілуінің тездетілуін қамтамасыз ете отырып, эритропоэтин синтезі арқылы функцияларды күшейтуге қатысады. Сондықтан кобальттың жетіспеушілігінен жануарлар – анемиямен, қан құрамында эритроциттер мен гемоглобин концентрациясының төмендеуімен, тәбеттің жоғалуымен, арықтауымен, өсудің тежелуімен, сипатталатын малдың жағалаулық ауруына ұшырайды, сүйекте остеодистрофия байқалып, сүйек жұқарады, жұмсарады.

Біздің зерттеуіміздің нәтижесі көрсеткендей сау қой етіндегі кобальт микроэлементінің мөлшері 6,0 ± 0,05 мкг %, ал ауруға ұшыраған қой етінде 5,8 ± 0,04 мкг % құрады. Оның мөлшері ауруға шалдыққан қой етінде сау қой етіндегі мөлшердің 96,7 % құрайды.

Марганец азықпен, сумен түскенде ащы ішекте 15 % дейін сіңісіп, жануардың бауырында шоғырланады. Марганец ағзада төмендегідей ферменттерді белсендендіреді: аргиназа, гликозилтронсфераза, тиаминаз, енолаз, дезоксирибонуклеаза, супероксиддисмудтаза, гликолиз және үшкарбон қышқыл цикл реакциясын реттейді. Оның метоболизм процесіне тиімділігі мыс және мырыш тиімділігімен синергизмінде көрінеді. Бұл элемент белоктарды ыдырататын ферменттердің құрамына енеді, белоктың, көмірсудың, майдың алмасуын реттейді. Ол ағзаның өсіп-дамуына, қанның түзілуіне, сүйектің жетілуіне қолайлы жағдай туғызады. Сонымен қатар, марганец бұлшық еттің қалыпты қызметі үшін қажет.

Жануар организмінде марганецтің жетіспеушілігі ең алдымен, сүйек түзілісінің бұзылуымен сипатталады. Сондықтан бауырға қарағанда сүйек ұлпасында бұл элементтің болуының маңызы зор.

Зерттеу нәтижесі сау қой етінде марганецтің мөлшері 35 ± 0,05 мкг %, ал зақымданған қой етінде оның мөлшері 32,3 ± 0,62 мкг % екендігін көрсетті. Эхинококкозға шалдыққан қой етінде сау қой етіндегі мөлшердің 92,3 % құраған.

Мыс азықпен, сумен жануар организміне түсіп ащы ішекте сіңіп, бауырда шоғырланады. Мыстың сіңуі металлотионин ақуызына байланысты болуы ықтимал. Зат алмасуда мыстың алар орны ерекше, оның химиялық қасиеті басқа микроэлементтерге қарағанда жоғары. Өйткені, мыстың иондары, басқа металдардың иондарына қарағанда, тұрақты, кешенді құра отырып белокпен өзара белсенді әсерлеседі. Сонымен қатар мыс тиімді катализатор. Жануар ағзасында мыстың барлық дерлік мөлшері белок құрамында болады. Мыс ағзада темірдің алмасуына тікелей араласады. Әртүрлі витаминдер мен ферменттердің құрамына кіріп, тотығу-тотықсыздану үрдістеріне қатысады. Ол қалыпты жағдайда физиологиялық және биохимиялық үрдістерді қамтамасыз етеді. Мыс гемокупреин түрінде эритроциттердің құрамында болады да ұлпалық тыныс үрдістерінде маңызды қызмет атқарады.

Мыстың ағзада мүлде болмауынан немесе жетіспеушілігінен – лейкопения, анемия, ірі артериялардың әлсіздігі, сүйек ұлпасының деминерализациясы, жүйке талшықтарының демиелинизациясы дамиды. Сонымен қатар ағзалар мен жүйелер жұмысы бұзылады.

Біздің зерттеуіміз бойынша сау қой етінде мыстың мөлшері 238 ± 0,75 мкг %, эхинококкозға шалдыққан қой етінде 234 ± 0,79 мкг % құрады. Яғни, зақымданған қой етінде мыстың мөлшері сау мал етіндегі мөлшердің 98,3 % құрайды.

Мырыш бұл гормондар синтезіне, екі валентті катиондардың сорылу үрдістеріне қатысатын микроэлемент. Ағзада көбейген жағдайда уландыруы мүмкін.

Мырыштың сіңуі - күйіс қайырушы жануарлардың қатпаршағы мен ащы ішегінде, сондай-ақ құстардың бұлшық ет қарнында жүреді. Мырыштың жоғары деңгейі сүйек ұлпасында, бауырда, бүйрек үсті безінде, жұмыртқалықтарда анықталған. Жануар ағзасы үшін мырыштың биологиялық рөлі әр түрлі. Мырыш эритроциттердің карбоангидраза ферментінің құрылымдық құрамына кіреді. Демек, оның тыныс алу үрдісімен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.

Мырыштың жетіспеушілігінің нәтижесінде жануарлардың лимфоидты ұлпалары морфологиялық өзгеріске ұшырайды. Ұзақ уақыт бойына рацион құрамында мырыштың мүлдем болмауы тимусқа депрессорлық әсерін тигізеді. Сондай-ақ, Т-лимфоцит жүйесіне де ықпал етеді. Тимус массасының төмендеуі, әдетте, лейкоциттердің жалпы мөлшерінің төмендеуімен сипатталады. Мырыш сүйектік сілтілік фосфатаза мен сүйектің минералдық алмасуын белсендендіреді.

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей бақылау тобындағы қой етінде мырыш микроэлементі 2820 ± 0,79 мкг % болса, тәжірибе тобындағы қой етінде 2760 ± 0,62 мкг % екендігі анықталды. Яғни, зақымданған қой етінде сау мал етіне қарағанда 2,2 % кем екендігі көрінеді.

Қортынды. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес, тәжірибелік топтардағы қой етіндегі микроэлементтер мөлшерінің сау қой етіне қарағанда айтарлықтай төмен болатындығы анықталған. Яғни адам ағзасының микроэлементтерге қажеттілігі мөлшерін төмендететіндігін байқатады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Омарқожаев, Н. Мал микроэлементоздарын айқындап, алдын-алу жолдары / Н. Омарқожаев, Ә. Ермаханов – Алматы : Жаршы «Бастау». – 1995. – № 2. – 52-63 б.

2. Anke, M. Groppel, B.: Jn: Trace elements in animals. Ed. Mills and Livindstone. – Edinburg and London. – 1970. – P. 1-20.

3. Метревели, Т. В. Биохимия животных / Т. В. Метревели. – С.-Петербург. – 2005. – С. 6-7.

4. Underwood, 9. J.: Trace elements in human and animal nutrion. – Academic press. – New York and London. – 1971. – P. 450-480.

5. Georgijevskij, V. J. Minerologie pitanie zivotnych / V. J. Georgijevskij, V. N. Annenkov, V. T. Samochin – M.: Kolos, 1979. – S. 217-225.

6. Суванкулов, Ш. Совершенствование технологических процессов и средств механизации пастбищнего каракулеводства : автореф. ... д-ра техн. наук / Ш. Суванкулов. – С-Петербург. – 1994.

7. Ермаханов А. Влияние комплекса солей кобальта, меди и иода на некоторые показатели обмена веществ у суягных овцематок и ягнят, здоровых и больных бронхопневмонией на Юго-Востоке Казахстана : автореф. ... канд. вет. Наук. – А. Ермаханов. – Алма-Ата. – 1981.

8. Кравцов, Р. И. Микроэлементы: здоровье, продуктивность животных, качество продукции / Р. И. Кравцов. – Львов. – 2001.

УДК: 619:616.636:576

Территориальные совокупности природных и антропогенных предпосылок болезней животных используются в качестве ведущих интегральных показателей проявления ветеринарно-экологических ситуаций с разными уровнями напряженности и токсигенности для здоровья животных [1, 2].

Для этих целей разрабатывают картографический алгоритм ветеринарно-географического и ветеринарно-экологического анализа. Он является каркасом для разработки и дальнейшего использования ветеринарно-географических и ветеринарно-экологических карт. Последовательность картографического алгоритма позволяет при смене уровня от компонентных карт на более высокий и более информативный (ветеринарно-географическое районирование и ветеринарно-экологическое ранжирование) не только наращивать объем информации и интегрировать ее, но и сохранять возможность отражения, как закономерностей, так и особенностей ситуаций, а также использовать ГИС-технологии [3, 4].

Распространение инфекционных болезней во многом зависит от хозяйственных и экономических связей, способов ведения животноводства, плотности поголовья животных, степени миграции населения, условий заготовок, хранения и переработки продуктов и сырья животного происхождения [4, 5].

С целью разработки картографического алгоритма ветеринарно-географического и ветеринарно-экологического анализа ящура, бешенства и бруцеллеза животных, с использованием ГИС-технологий нами проведена работа по созданию базы данных, программы ArcGis по следующим показателям: село, сельский округ, район, область, координаты, общее количество животных в неблагополучных пунктах (КРС, МРС, лошади, собаки), дата регистрации неблагополучного пункта, структура заболеваемости отдельных видов животных (КРС, овцы, дикие животные), количество вакцинированных животных по видам.

Порядок проведения исследований и основные компоненты географической информационной системы отражены на рисунке.

С использованием программы ArcGis, внесены GPS точки неблагополучных пунктов по данным заболеваниям за 2003-2009 годы. Для визуализации неблагополучных пунктов болезней сельскохозяйственных животных используется приложение ArcMap. Определение географических координат неблагополучных пунктов болезней сельскохозяйственных животных проводили с помощью GPS приемника.

Распространение ящура во многом зависит от хозяйственных и экономических связей, способов ведения животноводства, плотности поголовья животных, степени миграции населения, условий заготовок, хранения и переработки продуктов и сырья животного происхождения. Это наглядно показывает программа ArcGis. С использованием данной программы нами внесены GPS точки неблагополучных пунктов по ящуру сельскохозяйственных животных за период с 1999 по 2008 год. Затем на карту были наложены слои железных и автомобильных дорог, в результате чего получили карту республики, с отображением данных объектов.

Анализ расположения неблагополучных пунктов по ящуру на территории республики показывает, что в 80 % случаев неблагополучные пункты по ящуру возникали вдоль железных и автомобильных дорог. Следовательно, в механизме распространения ящура важную роль имеет перенос вируса по железным и автомобильным дорогам, в случаях бесконтрольной перевозки скота или другого биоматериала.

Для расчета вышеперечисленных величин создана база данных по ящуру, включающая в себя количество неблагополучных пунктов, восприимчивого и заболевшего поголовья, количество населенных пунктов, вид животных, вакцинация за 9 лет.

В результате сравнения полученных данных напряженности эпизоотической ситуации по степени риска заноса, возникновения и распространения ящура в период с 2006 по 2008 гг. проведено зонирование территории республики:

а) высокой степени – напряженность эпизоотической ситуации выше среднего показателя по республике;

б) средней степени – напряженность эпизоотической ситуации на уровне среднего показателя по республике;

в) низкой степени – напряженность эпизоотической ситуации ниже среднего показателя по республике.

Анализируя данные картографического анализа распространения неблагополучных пунктов по бешенству, можно отметить, что среди изученных шести областей северного и восточного регионов республики, наиболее неблагополучной является Костанайская область. За анализируемый период было зарегистрировано 105 очагов инфекций, из них 50 % были зарегистрированы в 2007 и 2008 году, соответственно 29 и 21 очага. В инфекционный процесс были вовлечены собаки, лисы, кошки, коровы и лошадь. В Восточно-Казахстанской области было зарегистрировано 34 очага, из них 16 приходится на 2008 г, что составляет 47 %. Болезнь регистрировалось среди собак, кошек, лисиц, овец и коровы. В остальных областях болезнь носила спорадический характер проявления. За период 2003-2009 гг., в Акмолинской области было зарегистрировано 3 очага, Карагандинской 2, Павлодарской 4, СКО 11 неблагополучных пунктов.

Данные картографического анализа распространения бруцеллеза в северных и восточных регионах республики, показывает, что в Костанайской, Северо-Казахстанской и Павлодарской областях болезнь регистрировалось среди КРС, Восточно-Казахстанской и Карагандинской области среди КРС и МРС. Анализируя сравнительные данные, следует отметить, что в вышеуказанных областях за определенный период было зарегистрировано 135 очагов, 40% которых приходится на Восточно-Казахстанскую область. В Павлодарской и Карагандинской областях зарегистрировано по 26,6 % и 22,9 % очага соответственно. В Костанайской области было зарегистрировано 10 очагов, что составило 13,5 % и Северо-Казахстанской области всего зарегистрировано 4 очага или 3 %.

Таким образом, на основании проведенных исследований методами математического анализа определены показатели относительных эпизоотологических величин эпизоотического процесса инфекционных болезней.

УДК: 616:618.19-002-08:636.2 (574)