В. И. Абаева филиал Федерального государственного бюджетного учреждения науки Федерального научного центра «Владикавказский научный центр Российской академии наук» информационные технологии в фольклористике сборник

45
7. Разум сердца. Мир нравственности в высказываниях и афоризмах.
М., 1989. 
8. Асаты Наталья. Ирон алæмæты аргъауы æнæивгæ поэтикон 
структурæтæ – традицион формулæтæ æмæ иумæйаг бынæттæ: моно-
графи. Дзæуджыхъæу, 2010. 124 с.
9. Джыккайты Шамил. Нæртон лæг æмæ нæртон намыс // Джыккайты 
Шамил. Ныхасы фарн: зонадон уацтæ æмæ эссе. Дзæуджыхъæу, 1996.
10. Джусойты Нафи. Поэты хивæнд. Цхинвал, 2009.
Асаты Æ.Н. 
ИРОН АЛÆМÆТЫ АРГЪАУЫ ЧЫЗГ-ХЪАЙТАРЫ ХУЫЗТÆ: 
АМОНÆДЖЫ ÆРМÆГÆН
ТИПЫ ГЕРОИНИ ОСЕТИНСКОЙ ВОЛШЕБНОЙ СКАЗКИ: 
МАТЕРИАЛЫ ДЛЯ УКАЗАТЕЛЯ
Аннотация. Данное научное исследование посвящено анализу об-
раза героини осетинской волшебной сказки. Как показал анализ, героиня 
осетинской волшебной сказки редко характеризуется по социальной при-
надлежности. Она может быть как дочерью царя, так и дочерью бедня-
ка. Также она может быть сестрой семи или более братьев или сиротой. 
Характеристика этого персонажа формируется в зависимости от того, к 
какому типу героинь она относится. Как правило, она умна, красива, тру-
долюбива. Живет в труднодоступном и охраняемом месте. В случае необ-
ходимости – это достойный воин. От того, к какому типу относится героиня 
осетинской волшебной сказки зависит герой какого типа на ней женится. 
Ключевые слова: осетинский фольклор, волшебная сказка, героиня, 
невеста, чудесное средство, чудесный помощник, сюжет, соответствия, об-
щие и специфические элементы.
Annotation. This scientific study is devoted to the analysis of the image 
of the heroine of the Ossetian fairy tale. As the analysis showed, the heroine 
of the Ossetian fairy tale is rarely characterized by social affiliation. She can 
be both the daughter of a king, and the daughter of a poor man. She can also 
be a sister of seven or more brothers or an orphan. The characteristic of this 
character is formed depending on what type of heroines she belongs to. As a 
rule, she is smart, beautiful, hardworking. He lives in a remote and protected 
place. If necessary–this is a worthy warrior. From what type the heroine of the 
Ossetian fairy tale belongs to what type of hero marries her.
Keywords: Ossetian folklore, fairy tale, heroine, bride, wonderful means, 
wonderful helper, plot, conformity, general and specific elements. 

46
Аргъауон хъайтары усаг, фыццаджыдæр, бæрæггонд цæуы куыд 
диссаджы рæсугъд чызг. Уымæ гæсгæ фылдæр хатт ирон алæмæты 
аргъауы чызджы рæсугъддзинадæй бæстæ ныррухс вæййы: «Æрбакодтой 
чызджы, æмæ йæ рухсæй хæдзары къуымтæ ныррухс сты» («Хъараман-
паддзахы аргъау»). «Æрхуы мæсыджы бадæг Бурчызджы» аргъауы: 
«Чызг рацыди мæсыгæй – хуртæ дзы хъазынц, мæйтæ дзы кæсынц, ахæм 
рæсугъд» («Æрхуы мæсыджы бадæг Бурчызг»); «Хъæдын бæлоны» 
аргъауы: «Лæппу фемдзаст и иу чузгмæ, мæсыджы сæр стъалыйау чи 
æрттывта».
Сылгоймаджы рæсугъддзинады ахæм хуызы характеристикæйыл 
æмбæлæм Нарты кадджыты дæр: «Куы бафынæй ис Хæмыц, уæд хæфс 
саргъæй ралæсти æмæ фестади чызг – арвы рухс æмæ зæххы фидауц, 
ахæм чызг; йæ дзыккутæ йæ уæхсчытыл æрпырх сты æмæ фадхъултæм 
хæццæ кодтой; сæ рухсæй агъуыст ныррухс ис, цыма йæ цары хур 
февзæрди, уыйау» («Хæмыц ус куыд æрхаста»); «Райсом раджы-иу 
тасгæ-уасгæ куы рацæйцыдис дон хæссынмæ (Агуындæ-рæсугъд), уæд-
иу цыма, мæй йæ гогонæй касти, сæнтхур та – йæ цæстытæй» («Ацæмæз 
æмæ Агуындæ-рæсугъд»). 
Ахæм хуызы бæрæггонд цæуы алæмæттаг чызг-хъайтары 
рæсугъддзинад æндæр адæмты аргъæутты дæр. Зæгъæм, абхазаг 
аргъауы: «Девушка вся светилась, а лицо ее было как кровь с молоком… 
Она была удивительно прекрасна и освещала весь мир» («Сказка о трех 
сыновьях князя»). «Джамхух – саджы фырт»-ы аргъауы чызг-хъайтары 
рæсугъддзинад фенгæйæ аргъауон хъайтарæн йæ зæрдæ бахъарм 
ис: «Пронзенный нежной красотой золотоголовой девушки, потеряв 
сознание упал… Боль в ушибленной голове смягчала впечатление от 
головокружительной красоты девушки» (Джамхух – сын оленя»).
Уыимæ ма чызг вæййы «æвзистбецыкджын», кæнæ та «сызгъæрин-
дзыккуджын»: «Æвзистбецыкджын чызг» («Æрхуы мæсыджы бадæг 
Бурчызг»). «Хъараман-паддзахы аргъауы»: «Араби йæ быны цæхæры 
тыфыл ныккалдта æмæ фестади сызгъæриндзыккуджын чызг».
Кæсæм Нарты кадджыты: «Хæдзары бадынц авд æфсымæры, сæ уæле – 
сæ дыууæ хойы, амæй ай рæсугъддæртæ, сæ сæры хил сызгъæринау 
æрттивы» («Дзерассæ-рæсугъд»).
«Æвзистбецыкджын» кæнæ «сызгъæриндзыккуджын» чызджытыл 
æмбæлæм адыгейаг аргъауы дæр: «Одна половина ее головы – красного 
золота, другая половина головы – белого золота» («Кадир»).
Эпитет бахахх кæны чызджы æнахуыр равзæрд. Зæгъæм, «мад кæй 
нæ ныййардта, уыцы чызг» («Мад кæй нæ ныййардта, уыцы чызджы 
аргъау»).

47
Æнахуыр равзæрд характерон у Нарты кадджыты героинятæн 
дæр. Зæгъæм, Сатанайы райгуырд. Донбеттырты чызгмæ Уастырджи 
бахъавыд. Куы нæ йын сразы ис, уæд æм афтæ бартхъирæн кодта:
– Æмæ куы амæлай, уæд та мын кæдæм цæудзынæ? Нæ дæ 
ныууадздзынæн мардæй дæр.
Ус куы ‘рбарынчын ис, уæд йæ дыууæ фыртæн бафæдзæхста, цæмæй, 
куы амæла, уæд æй фыццаг æртæ ‘хсæвы бахъахъхъæной. Фыццаг дыууæ 
‘хсæвы Уырызмæг хъахъхъæдта зæппадз. Æртыккаг æхсæв Хæмыц 
араст зæппадзмæ, фæлæ йæ хæс нæ сæххæст кодта. Уæд Уастырджи 
зæппадзы уæлхъус февзæрд, нымæтын ехсæй æрцъыкк ласта марды, 
æмæ ус раудæгас ис. Фыццаг æм йæхæдæг бацыд, стæй йæм бауагъта 
йæ бæх æмæ йæ куыдзы. Уый фæстæ та йæ ехсæй æрцавта, æмæ та ус 
мард фестадис. Иу афæдзы фæстæ зæппадзæй рахастой чызг, байраг æмæ 
къæбыла. Чызджы схуыдтой Сатана.
Фылдæр хатт аргъауон хъайтар усгур фæцæуы æндæр бæстæмæ. 
Уый фæдыл В.М. Жирмунский йæ чиныджы афтæ фыссы: «Сюжет 
героического сватовства, богатырской поездки в поисках невесты, 
занимает одно из важнейших мест в эпической биографии героя 
богатырской (как и волшебной) сказки. Некоторые этнографы видели в 
этом сказочном сюжете отражение реального обычая, представляющего 
пережиток матриархальных отношений, по которому царское 
происхождение или царская кровь передавались не через мужчин, а через 
женщин, по которому также трон из поколения в поколение переходил к 
мужчинам чужого рода, иногда даже к чужеземцу, который, женившись 
на одной из царевен, делается царем у народа своей жены. Народная 
сказка, имеющая бесчисленные варианты, рассказывающая об искателе 
приключений, являющемся из неизвестных стран и умудряющемся 
получить руку царевны, а с ней и половину царства, эта народная сказка 
является, быть может, отдаленным эхом реального обычая древнос- 
ти» [1, 263].
Ацы æгъдау (мидæгмой) бынат ссардта патриархалон цардæвæрды 
дæр, фæлæ нæлгоймагæн кады хос никуы уыд [2, 47]. Фæлæ-иу уыдис 
афтæ дæр, æмæ-иу усгуры бинонтæ цыбыркъух куы уыдысты, уæд-
иу лæппу рæстæгмæ æрцарди йæ кайысты хæдзары, цалынмæ-иу 
ирæдваг бакуыстаид, уæдмæ. Уый фæдыл «Ирон адæмы этнографи 
æмæ мифологи»-йы чиныджы кæсæм: «Ирон адæмы царды мидæгмой 
бацæуын стæм хъуыддаг уыдис. Фæлæ-иу чызджы ныййарджытæн 
лæппу бындартæ куынæ уыдис, стæй-иу усгур та цæргæ бинонтæй 
куынæ разындис, уæд-иу мидæгмой бацыдис. Гъе, афтæмæй-иу усгур 

48
символикон ирæды ныхмæ сразы ис чызджы ныййарджыты хæдзары 
æрцæрыныл. Мидæгмой хуыдтой ахæм нæлгоймаджы дæр, чызджы 
ныййарджыты хæдзары-иу чи цардис, цалынмæ-иу дзы ирæды аргъ нæ 
бакуыстаид, уæдмæ» [3, 97-98].
А.Х. Магометов йæ чиныджы фыссы: «Одинокий человек, как 
правило, всегда бедный, батрачил годами, отрабатывая стоимость 
калыма. Поселившись в семье будущего тестя под именем «мидагмой», 
последний в течение 10-15 лет работал на хозяина, после чего приобретал 
право жениться и увоз жены в свой дом. В более позднее время жених, 
не принимая имени «мидагмой», поступал к отцу невесты в работники 
(«æххуырст», «фыййау») и, отработав обусловленный договором срок 
(4-5 лет), увозил невесту к себе» [4, 115].
Мидæгмой æрцæуын йæ сæрмæ чи хаста, уыцы нæлгоймаг адæмы 
æхсæн ницæйагыл нымад уыд: «Этот обычай встречался редко и вызывал 
осуждение. Мидæгмой у осетин не пользовался никакими правами в 
обществе. Жить в доме тестя считалось большим позором для мужчины. 
Дети от мидæгмой обычно считались принадлежащими к роду жены» 
[5, 212]. Уымæ гæсгæ ацы æгъдау сæрмæ хæссинагыл нæ нымайынц 
аргъауон хъайтартæ дæр. Зæгъæм, «Æхсарджын чызджы аргъау»-ы 
мæгуыр лæджы фырт йе ‘мсиæхстæй сæрæндæр разынд, фæлæ паддзахы 
хæдзары æфсæст, фæлæ æгад цард йæ сæрмæ не ‘рхаста. Уымæ йæ 
райгуырæн бæстæйы йæ фыды мæгуыр хæдзары цæрын хуыздæр æмæ 
растдæр фæкаст. Æмбисондæн баззад: «Æнахуыр бæсты æлдарæй дæр 
зын цæрæн у». Уымæн зæгъы паддзахæн дæр:
– Ныр æз цæуын мæ хæдзармæ, æмæ мын бар раттут.
Паддзах ын бар радта, æмæ лæппу стыр лæвæрттимæ ацыди, 
паддзахы чызджы дæр йемæ акодта. 
Ацы хъуыды ирдæй зыны Нарты кадджыты дæр. Джыккайты 
Шамил йæ чиныджы фыссы: «Эпосы лейтмотивæй цæуы бæрзонд 
этикон хъуыды: адæймаг æххæст æмæ нæртон у æрмæст Фыдыбæстæйы; 
адæймаг йæ адæм æмæ йæ зæххæй иппæрдæй у æгад æмæ ницæйаг. 
Нартæн сæ цард дæр æмæ сæ мард дæр кадджын у æрмæст фыды 
уæзæгыл» [6, 62]. Ацы хъуыддаджы фæдыл Нартæ æмæ Донбеттыртæ 
фæбыцæу сты. Донбеттырты мад Æхсар æмæ Æхсæртæгæн нæ уадзы 
Дзерассæйы фурдæй зæхмæ акæнын: «Мæ чызг йæхи бар нæу, æмæ мæ 
коммæ бакæсут. Махæн сыджытыл райгуырæн нæй». Уыцы ныхасæн 
ын лæппутæ афтæ зæгъынц: «Махæн нæхимæ чи нæ райгуыра, уый мах 
нæхи дæр не ‘нхъæлæм». Æмæ лæппуты ныхас ацыд. Афтæ фидар у 
нæртон æгъдауы тых. 

49
Фырт кæмæн нæ уыд, уый-иу, йæ мæгуыры бон зонгæйæ, фылдæр 
хатт йæхæдæг æвзæрста сиахсаг, фæлвæрдта йæ алы зынæххæстгæнæн 
хъуыддæгты. Зæгъæм, «Мæгуыр лæджы æртæ лæппуйы аргъау»-ы пад-
дзахæн æртæ куринаг чызджы уыд. «Паддзах сарæзта авдæддæгуæлæйы 
бæстыхæйттæ, æрæмбырд кодта йæ адæмы æмæ сын загъта:
– Гъеуырдæм уæлбæхæй чи ссæуа, чызг – уый».
Паддзахæн иунæг чызг куы уа, уæд сиахсæн æнцондæр у.
Фæлæ фылдæр хатт чызджытæ æртæйæ къаддæр нæ вæййынц. Æмæ уæд 
сиæхстæ сæ кæрæдзиимæ ерыс фæкæнынц зондæй, хъаруйæ, сæрæн- 
дзинадæй, уындæй, кондæй æмæ а.д. Кæрæдзийæн фыдæнæн митæ дæр 
фæкæнынц [7, 27].
Уагæвæрды хуызы, аргъауон хъайтары усаджы цæрæнбынат 
у зынарæн, уыимæ йын вæййы хъахъхъæнджытæ дæр: «Æлдар йæ 
чызджы дары мæсыгæн йæ тæккæ уæлейæ, мæсыг та арвыл æмбæлы» 
(«Уæйыджы хъан»). «Зындгонд бæгъатыр Асланы фырт Хъауырбеджы 
аргъау»-ы кæсæм: «Кæддæр фехъуыста Хъауырбег, зæххы кæрон æфсæн 
фидары цæры … Хадизæ … Фидары астæу лæууы авдуæладзыгон мæсыг, 
æмæ йæ уæллаг рудзынгæй кæсы рæсугъд æмæ сæрыстыр Хадизæ. 
Фæлæ мæсыджы алыварс ис авд къулы æмæ авд кулдуары». Зынарæн у 
«Æрхуы мæсыджы бадæг Бурчызджы» аргъауы героиняйы цæрæнбынат 
дæр: «Æрхуы мæсыджы бадæг Бурчызг цæры фæсхох. Комы бацæуæны 
фырытау хæцынц дыууæ хохы. Маргъ дæр нæ ирвæзы дыууæ хохæй, 
уайтагъд æй фæцъист кæнынц».
«Мæсыг – ирвæзынгæнæг», – зæгъы адæмон æмбисонд. Мæсыг 
чызджыты хъахъхъæдта скъæфджытæй. Нарты кадджыты тæхгæ мæсыг 
ис рæсугъд Бедухайæн кæнæ Косер-рæсугъдæн (Сослан Косеры куыд 
ракуырдта»). Мæсыгæн ис суадзæн æмæ æруадзæн, уыцы фæрæзты 
фæрцы чызгæн йæ бон у арвмæ стæхын, уым ныллæууын, фæстæмæ 
зæхмæ æртæхын. 
Ахæм уавæрты цæры адыгейаг аргъауы хъайтары усаг дæр: «Ее сто 
собак и сто орлов сторожат, еще один жеребец джиджиф ее сторожит 
так, что еще не родился такой конь, который превзошел его в силе» 
(«Сын слепого Ногая». Фæлæ уæддæр хъайтар ссары цавæрдæр мадзал 
хъахъхъæнджыты фæсайынæн æмæ фембæлы чызгимæ. 
Аргъаугæнæг бахахх кæны чызг-хъайтары куыстхъомдзинад: «Хуры 
чызг уæлæ хохы сæр бады мæсыджы мидæг, хъалондар у залиаг калмæн, 
дзаумайæ хъалондар. Тагъд-тагъд хуыйгæйæ, йæ болат судзин куы стæвд 
вæййы, куы сзынг вæйы, уæд ын йæ къухтæ хъыгдарын байдайы æмæ йæ 
цъитийы баппары. Уый цъыс-цъысæй фæтарстысты фыстæ…» («Фосы 
Фæлвæрайы фырт Дзудзумар»). 

50
Уымæй уæлдай ма аргъауон чызг-хъайтартæ хайджын вæйынц 
цавæрдæр æнахуыр курдиатæй. «Æрхуы мæсыджы бадæг Бурчызджы» 
аргъауы æртæ хомæ дæр ис ахæм курдиат: «Æмæ загъта хистæр хо:
– Мæнмæ сæрачы цыппæрæм хай куы раттай, уæд дзы æнæхъæн 
дзыллæйæн къахыдарæс бахуыйдзынæн…
– Уæдæ, æлдар цæра, – загъта дыккаг хо, – ссады тæбæгъæй дæ 
адæмы æфсадин, æгас дунейы дзы бахынцин.
Кæстæр чызг æфсæрмыгæнгæйæ загъта:
– Мæнмæ лæджыхъæдæй уыйас ницы ис, мæхи дын цæмæй равдисон, 
адæм мæм цæмæй æркæсой, фæлæ лæгмæ куы фæцæуон, уæд мын 
райгуырдзæн сыгъзæрин коцораджын лæппу æмæ æвзист бецыкджын 
чызг» («Æрхуы мæсыджы бадæг Бурчызг»).
Паддзах æртæ чызгæй йæхицæн усæн кæстæры равзары, уымæн 
æмæ бинонты сæйраг хæс у сывæллæттæ хъомыл кæнын. Сылгоймагæн 
йæ хæрзхъæддзинады æвдисæн – хорз цот.
Куыд федтам, афтæмæй ирон алæмæты аргъауы чызг-хъайтар цæры 
зынарæн æмæ, хъахъхъæнгæ кæй кæнынц, ахæм бынаты. Уый у рæсугъд, 
зондджын, фæлæ хивæнд. 
Ирон алæмæты аргъауы чызг-хъайтар хайджын у куыд 
иумæйагаргъауон, афтæ иумæйагкавказаг миниуджытæй. Уымæй уæлдай 
ма йæм ис спецификон æууæлтæ дæр, уымæн æмæ ирон алæмæты 
аргъауы чызг-хъайтар æххæст кæны традицион этикеты домæнтæ. 
Уыимæ, куыд федтам, афтæмæй ацы домæнтæ æххæст кæнынц Кавказы 
æндæр адæмты аргъæутты чызг-хъайтартæ дæр.

жүктеу/скачать 2.42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: