Вестник казнпу им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г
жүктеу/скачать 3.48 Mb. Pdf көрінісі
|
| ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г.
189 негізгі идеологиялық принциптерінің бірі: «Қытайдан алыста болыңыз. Қытайдан тым алыс кетпеңіз» болды. Түркілер өздерінің қытайлықтарға жұтылып, олардың ортасында еніп, халық ретінде жойылып кетуі әбден мүмкін екенін түсінді. Қытай алфавитін қарызға алу Қытай алфавитіне негізделген барлық жазбаша өнімдерді және онымен байланысты барлық мәдениетті қабылдауға тең болар еді. Қытай әліпбиінен бас тартудың тағы бір себебі бар. Қытай таңбалары түркі рухына мүлдем сәйкес келмеді. Түркілер өз әліпбиін жасады, ол қоғамның жоғарғы топтары мен діни тұлғалар үшін ғана емес, шынайы жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Осы мысалдардың қазіргі біздер үшін маңызы бар емес пе екен? Ежелгі түркілер «Мәңглік тас» деп өздері атаған стеллаларға тоқтағанша көп материалдарды жазу үшін пайдаланып, олардың уақыт сынына төзе алмайтындығын түсінді. Басында көптеген руникалық хаттар тастардың, тау беткейлерінің, ағаштың, металлдың, кірпіштің және қағаздың бөліктеріне жазылды. Бірақ олардың қай-қайсысыда мәңгілік еместігін әбден түсінген түркілер ақыр соңында өздерінің жазуларын жазу үшін тасқа тоқтады. Алайда, И.Л. Кызласовтың пікірінше, олар алдымен жұмсақ кенепке, атап айтқанда пергаментке сұйық бояғышпен жазған [7]. Руникалық жазулар табиғи жағдайда орталық және Кіші Азияда, Алтайда, Қазақстанда жиі кездеседі. Олардың арасында ұзын мәтіндер де, жеке сөздер мен әріптер де бар. Бұл ежелгі түркі храмдарының орындары болды. Тас жазуларды қолда- нуға арналған материал ретінде өте танымал болды. Осы мақсатта үлкен табиғи тастар мен ұсақ тастар қолданылды. Ежелгі түркі жазбаларында қанша уақыт, қанша заман өтсе де ешқандай өздерінің маңызын жойма- ған, қазіргі кездегі жұртшылыққа үлгі, өнеге болатын өсиеттер мен ел басқаруға қажетті ұсыныс пікірлер бар. Оларды толқымай, бей- жай оқу мүмкін емес.Тас ескерткіштерде ұшырасатын «Осы жазбаларға қарап, оқып үйреніңдер», «Тәлім алыңдар», «Халық», «Ер түріктер» деген сөздер өздерінің маңызын күні бүгінге дейін жойған жоқ. «Түркі және оғыз бектері мен халқы, ұғыңдаршы, кәні! Үстеріңе аспан құлағанша, астарыңдағы қара жер айрылғанша. Түркі халқы, сенің елің мен билігіңді, кім биікке көтерді?» - дей отырып қағандық билікті дәріптейді. Құлтегін жазуының авторы, халыққа мынадай өсиет айтады: «Түркі халқы, егер сен өз қағаныңмен бірге болсаң, өз бектеріңмен бірге болсаң, Отаныңмен бірге болсаң, өз үйіңде қайғысыз, бақытты өмір кешесің» [8]. VIII ғасырда Білге қағанның өзінің құрметіне қойылған тас бағанаға қашап жазылған мына сөздері қазіргі бізге қарап айтылғандай әсер қалдырады: «Кіші інілер өздерінің ағаларынан дұрыс үлгі алмағаннан кейін, ал балалар әкелерінен дұрыс үлгі алмай теріс жолға түскеннен кейін, патшалықтың басына қорқақ, ынжық қағандар отырғаннан кейін,олардың бектері де шетінен ақылсыз, әрі қорқақ, сатқын болғандықтан түркі халқының бұрынғы күшінен ештеңе де қалмай,енді Түркі Елі табғаштарға (қытайды солай атаған) құл болып,елу жыл бойы еркектері де, әйелдері де оларға тәуелсіздікке түсті. Түркі халқы айтты, бұлай болғанша өлгеніміз артық деп, өлімге қарай бағыт алды. Сол кезде Көк аспан мен Жер, Су түркілерге айтты: Түркі Халқы өлмейді! Олар: Түркі халқы жойылмасын, ел болсын! Әкем Елтеріс қағанды, шешем Елбілге қатынды Тәңірі төбесіне ұстап, жоғары көтерген екен, мені қаған етіп отырғызған екен», - депті [9]. Бұл жерде Білге қаған 679-683 жылдарғы түркілердің қытайлықтарға қарсы ерлік күресін тасқа жаздырып бейнелеген. Осы ерлік күрестің нәтижесінде Түркі Елінің қағаны Елтеріс пен оның ұлы Білге қаған түркілерді тәуелсіз мемлекет етіп дамытты. Оған Білге қағанның мына жалынды сөздері дәлел бола алады: «Түркі халқы үшін мен күндізұйқы көрмей аттың үстінен түспе- дім,бір мезет демалысты білмедім. Жойылып кетуге қалған халықты өмірге қайтадан әкелдім. Жалаңаш халықтың үстіне көйлек кигіздім, аш халықты тоқ халыққа айналдырдым, дымы жоқ кедей халықты бай халыққа,аз халықты көп халыққа айналдырдым» [10]. Бұл сөздердің біздің еліміздің қазіргі жағдайы үшін қаншалықты маңызды екенін талдап жатудың қажеті жоқ деп есептейміз.Көне түркі жазба мұраларының ішінде қазіргі түркі тектес халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау Сібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аймағы тұтастай Түркі қағандығының қол астына қараған болатын. ҮІ ғасырдың ортасында қазіргі солтүстік Монғолия жерінде бас құраған Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шенінде батысы Каспий теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқан ұлы империяға айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы деп аталатын екі үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі. Өкінішке қарай, Түркі қағанаты VIII ғасырдың аяғына қарай тарих сахнасынан кеткеннен кейін тасқа басылған түркілердің жазулары қолданыстан шығып қалып, бұл мәселеде бірнеше ғасыр бойы үнсіздік орнады. Әрине, бұл түркі халқы мен оның тілі өмірден кетті деген сөз емес еді. Жаңа тарихи қалыптасқан жағдайларға байланысты Қазақстанды мекендеген түркі халық- тары соғда, ұйғыр, кейін араб әліпбилерін қолдана бастады. |