Вестник казнпу им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г
жүктеу/скачать 3.48 Mb. Pdf көрінісі
|
| Зерттеу нәтижесі: Дәстүрлі қоғамның Қазақ хандығы тұсындағы томаға-тұйық шаруашылығы мен
рулық-патриархалдық құрылымының нарықтық қатынасқа негізделген патшалық Ресейдің отарлық басқыншылығына төтеп бере алмауы ұлттық идеяның мазмұны мен сипатына өзгеріс ала келді. ХVІІІ ғасырдың соңынан бастап отарлық билікке қарсы бас көтерген халық бұқарасы қозғалыс- тарының саяси дәлеліне айналған ұлттық мұраттар – бодандықтан құтылып, тәуелсіз ел болудың өзегін құраған еді. Осы тәуелсіздікті басты мақсат тұтқан ұлттық идеяның материалдануы, яғни іске асуының көріністері 1839-1847 жж. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің әрекеттерінде көрініс тапты. Көтеріліс барысында отарлық биліктің қуатты әскери-бюрократиялық әлеуетімен бетпе-бет келген осы дөкір күштің барлық ауыртпалығын бүкіл болмысымен сезінген қазақ халқының тарихи санасында қарулы күрестің жеңілісінен соң «Зар заман» ақындарының шығармашылығы арқылы қалыптасқан торығушылық идеясын да ұлттың саяси көңіл-күйін білдерген идеялардың қатарында атауымызға болады. Тұтастай философиялық қатпарларды құраған торығушылық концепциясының ішінде ертеңгі күннен үміт күткен оптимистік қоғамдық-саяси ой өріс алды. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысының саяси күрес кезеңіне жол ашқан ХХ ғ. бас кезі ұлттық идеяның тұжырымдалуы мен насихатталуын сапалық жаңа деңгейге көтеруді қажет етті. ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей империясының құрамындағы бодан халықтардың ұлттық дербес- тікке ұмтылуы отаршылдыққа қарсы әлемдік ұлт-азаттық қозғалыстың аясында өрбіді де метрополияның әлеуметтік және экономикалық тұрғыда ең артта қалған аймағы саналған Орта Азия мен қазақ облыстарында үлкен резонанс тудырды. Осы аймақта 1916 ж. кең өріс алған қарулы көтерілістердің тәжірибесі ұлттық идеялардың қалыптасуының инкубациялық кезеңі болды деп айта аламыз. 1917 ж. ақпан буржуазиялық революциясы Бірінші дүниежүзілік соғыстың ауыртпалығына елдегі әлеуметтік дүмпулерге шыдас бере алмаған монархиялық жүйені модернизациялауға жол ашты. Ескі биліктің өзегін сақтай отырып, демократия құндылықтарын орнықтыруға деген Уақытша Үкіметің шешімсіздігін және қалыптасқан ішкі, сыртқы жағдайларды өз мүддесіне сәтті пайдаланған социал- демократтар мен большевиктер Қазан төңкерісін жасап, мемлекеттік билікті тартып алды. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №1(72), 2022 ж. 26 Кеңестік биліктің алғашқы қабылдаған Декреттерінен бастап ұлттық идеяға таптық мазмұн беруімен ерекшеленді. «Бітім» туралы Декрет соғысты тоқтатып, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету идеясын орнықтырса, «Жер» туралы Декретте патшалы Ресейде барынша шиеленісті сипат алған жер мәселесін таптық тәсілдермен шешу идеясын ұсынды. Большевиктер ұсынған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран елдің ішкі мәселе- сінен бұрын сыртқы елдерге, әлемдік пролетариатқа арналғандықтан да ұлттық идея емес, мессиандық идея болатын. Ұлттық идея негізінен елдің өз ішіндегі ахуалға бағытталса, оның сыртқы әлемге бағытталуы мессиандық идея деп аталады. Олар бір-бірімен байланысты болғанымен бір-біріне бара-бар емес еді. Кеңестік биліктің ықпал аймағына тартылған Қазақ елі үшін бұл идеяның сырттан таңылғанының бір көрінісі осы деп білеміз. Барлық елдердің пролетарларын әлемдік коммунизм орнату жолында біріктіру большевиктік, яғни орыс мессиандығының трансформациялануы түрінде қалыптасқан орыстық идея еді. Демек, Кеңес Одағында ұлттық және мессиандық идеялар жымдасып кеткендігі аңғарылады. Бұл тұжырым Түркістан автономиялық Кеңестік социалистік Республикасындағы ресми биліктің ұлттық идея қалыптастыру және оны насихаттау, іске асыру тәжірибесінде көрініс тапты. Түркістанда кеңестік биліктің жоғары эшелонына тартылған Н.Төреқұлов, Т.Рысқлов, С.Қожанов, С.Асфендиаров сияқты этноэлита өкілдерінің қызметі осы мессиандық идеяның арасына ұлттық мүддені енгізу үшін күрес төңірегінде құрылды. Ол әрекет «социализмге тақия кигізу» деп те бағаланды. Қазіргі заманғы қоғамдық ғылымдарда ұлттық идеяның мәнін анықтайтын тұғырлар жетерлік. Бірін- бірі толықтыратын құрауыштар сабақтастығы ұлттық идеяның тұтастығын қамтамасыз етіп, өміршең- дігіне негіз болады. Қазақ дәстүрлі қоғамында ұлтты біріктіретін рәміздер мен құндылықтар мысалында «Жерұйық» ұғымы қасиетті рәмізге айналса, «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман азаматтарды бейбіт те берекелі қоғам орнатуға жұмылдыратын құндылыққа айналғанынан көреміз. Ұлттық идея – ұлттың бірегейлігіне қол жеткізу тетігі. Ұлттық идея кең мағынасында қоғамның дамуы мен ұйысуына негіз болатын идеялар мен құндылықтар қағидасының жүйесі ретінде ұлттық идеологияның баламасы болады. Ал тар мағынасында этникалық салада бірегейлікті қалыптастыруға байланысты ұғымдар жүйесі [9, с.303-313]. Осымен қатар қолданылатын тұғырда ұлттық идея ұлттық емес, өркениетті бірегейлікке қол жеткізу деп түсіндіріледі [10, с.73]. Жалпы ұлттық идеяның әмбебаптығы бәрінен де бұрын оның бірегейлікті іздеп табу және қол жеткізу тетігі ретінде қарастырудан туындайды [11, с.64-68]. Қалыптасқан мемлекеттердің бәрінде де ұлттық идея болады. Осыдан келіп ұлт дегеніміз ұлттық идеясы бар халық деп айта аламыз. Демек, ұлттық идеялар құрылымы, қызметі және мақсаттары бойынша ұқсас болып келеді де, олардың ерекшелігі елдің бірегейлігінен туындайды екен. Ұлттық идея өмір сүруі үшін ұлт қалыптасып алуы керек. Осыған байланысты ұлт болып қалыпта- судың бастауы қайсы деген мәселе тарихшыларды қатты қызықтырады. Ресейлік ғалым В.Г. Буданов «Ресейде ұлттық идеяның идеологиялық архетиптік бөлігі ретінде «белсенділенуіне» Күлік даласындағы (Куликово поле) оқиғалар негіз қалады» [12, с.31-33] деп тұжырым жасайды. Оның пікірінше, орыс ұлтының қалыптасуы татар-моңғол езгісімен күрес кезеңінде басталған. Дәл осы уақытта алғашқы ұлттық идея – азаттық идеясы қалыптасқан деген тұжырымға Отан тарихынан параллель мысалдар келтіруге болады. Әдетте, қазақ ұлтының қалыптасуын Қазақ хандығының құрылуымен байланыстыру себеп- терінің бірі осы. «Ұлттық бірегейлік деген – ұлттың тарихи тәжірибесін қабылдау [13] деген тұжырым одан әрі тарқатуды қажет етеді. Ұлттық немесе ұлттық мемлекеттік бірегейлік өзінің және өзгенің ерекшелігін ажыратумен шектелмейді, ол тарихи мүдделерді де түсіне алумен толығады. «Әрбір елдің, тіпті ол шағын жаңа жасанды құрылған болсын, өз мүддесі болады. Бірақ мүдде ұлттық идея болып пісіп-жетілгенше өз елінің тарихына деген қатынастың маңызды бөлігі ретінде ол ұлттың бірегейлікке жетуге дейінгі кезеңнен өтуі керек». Өйткені ұлттық идея ұрпақтан ұрпаққа беріліп, «дәстүр мен модернизацияның арақатынасын» бейнелеп, тарихи тұрғыда қалыптасады, бекиді және дамиды [14, с.6, 13]. Қалыптасқан ұлттық идеяның сапасын анықтайтын өлшемдерді нақтылау да методологиялық мәселелердің бірі болып саналады. Осыған байланысты ұлттық идея «ұлтты біртұтас мақсат төңірегіне топтастыру» және «ұлттың қуатын сақтау және еселеуге» [15] қызмет етуі арқылы сапасы танылатын болады деген тұжырымбарынша әмбебап деп қабылданады. Этникалық деген ұғымды консервативті бағыттағы ғалымдар нақты тарихи жағдайдағы әлеуметтік факторлар әрекетінің нәтижесі деп қарастырады. Бұндай жағдайда этникалық ұғымы адамның мәдени топқа қатыстылығы ретінде қолданылады. Оның әртүрлі көріністері түрлі әлеуметтік агенттердің |