Vі. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы
жүктеу/скачать 154.27 Kb.
|
| Қарахан мемлекетi. Х ғасырда Еуразия картасында жаңа мемлекеттiк құрылым пайда болды. Оның саяси және құқықтық жүйесiнде түрiк және жаңа мұсылмандық элементтерi тығыз араласып, бiр-бiрiмен байланысты едi. Бұл мемлекет ҮIII-IХ ғасырлардағы Жетiсу өңiрiн мекендеген қарлұқ бiрлестiгiнiң негiзiнде қалыптасты. Ол ғылым тiлiмен айтқанда Қарахан мемлекетi деп аталды. Бұл династияны қалыптастырушы 840 жылы қаған атағын алған қарлұқтық Бiлге-Күл Қадыр-хан жабғы болатын. Ол Жетiсу аумағы және Қашқардың бiр бөлiгiнде әлеуметтiк-қоғамдық құрылымы дамыған, өзiнен бұрынғы мемлекеттедiң әлеуметтiк-қоғамдық және саяси институттарын бойына табиғи түрде жинақтаған мемлекеттi басқарды. Оның немересi Сатұқ-Боғрахан 969 жылы ислам дiнiн қабылдап, оны мемлекеттiк дiн ретiнде жариялайды. Жаңа мемлекеттiк жүйе қалыптасады да, Қарахан мемлекетiнiң басқару жүйесiнде мемлекет басшысы қаған болып есептелiп, ол Тамгач-хан, Арслан Қарахан немесе Боғра Қарахан дәрежесiн алады. Одан кейiнгi мемлекеттiк аппараттағы билiк басқышы жеке удельдiктердi билеушiлер — Арслан-хан, Боғра-хан немесе Арслан-тегiн және Боғра-тегiн деп аталды. Келесi басқыштардағы билiк билiк жүргiзушi династиялардың өкiлдерiнiң қолында болды. Олар хақанның басты кеңесшiсi және удельдiк хандар мен жоғарғы билiктегiлердiң арасын байланыстырушы ұлұг-хаджиб, әскери басшы - сипахсалар, мұсылмандардың рухани басшысы — халиф, бас төрешi — қазы жоғарғы шенеунiктер — жабғу, капуг басшы, торғұл, чигир, инанчбек, сагун, йиркан, йига болды.
Келесi мемлекеттiк аппарат басшылықтарында югуруштер, туркисиндер, хаджибдер, ялввочтер, қазы-әскерлер болса, бесiншi категориядағы шенеунiктер қатарына сюбашы, пардачи-башы, битукчи, қазынашы, казибек және мухтасибтер болды. Жалпы, барлық шенеунiктердiң тұтастай атын тапұқшы дейтiн. Қарахан мемлекетiнiң аппаратында кеңселiк (канцелярия) жүйе — диван болып, ол әртүрлi мемлекеттiк жүйелер салаларымен байланысты едi. Барлығы 10 диван болған. Бiрiншi — уәзiр диваны, екiншi — қазынашы диваны, үшiншi — мустафи диваны (салық мекемесiнiң бастығы), төртiншi — сыртқы iстер диваны, бесiншi — гвардия басшылары диваны, алтыншы — қазынаның кiрiсi мен шығысын бақылайтын, сонан соң басқа да қаржы iстерi, мемлекеттiк иелiктердi қадағалайтын диван, жетiншi — дiн дәстүрi мен рәсiмдердi сақтайтын қолөнер бұйымдары сапасын бақылайтын және базарларды қадағалайтын бақылаушылар диваны, сегiзiншi — дiни ұйымдардың мүлiктерiн басқаратын мекеме шенеунiктерi мен сот-төрешiлер диваны, тоғызыншы — пошта бастығы диваны, оныншы — жергiлiктi билiк иелерiн қадағалайтын құпия диван. Жергiлiктi билiк далалық аудандардағы елшi басшы, яғни ел басы, тағы сондай ел басшылары көшпелi қауымдастықтардың әскери-потестардағы билеушiлер болды. Ал отырықшы аймақтардағы билiк ауылдық және қалалық басшылар — хакiмдер мен мехтарлардың және райс-старостарлардың қолында едi. ХII ғасырдың алғашқы жартысында Жетiсу территориясы қара қытайлардың басқаруына көштi. Олар моңғолдан тараған халықтарға жататын. Соған қарамай мемлекеттiк басқару жүйесiнде үлкен өзгерiстер бола қойған жоқ. Қара қытайлардың жоғарғы билеушiсi Гурхан деп аталды. Елхандар, тегiндер және жергiлiктi билеушiлер өздерiнiң билiктерiн сақтап қалды. Қарахан мемлекетiнiң әкiмшiлiк жүйесi удельдiк жүйелер басшылығымен айқындалатын. Ол қарлұқтардан мұра боп қалған едi. Мемлекет екi иелiкке бөлiндi. Оның шығысы Жетiсу және Шығыс Түркiстан территориясын алып жатты. Орталығы Баласағұнға жақын Орда (Күз-Орду, Қара-Орду) болды. Ал батыс иелiгi болса Сырдария мен Амудария өзендерiнiң территориясын жайлап, оның орталығы Үзгент, кейiн Самархан болды. Өзара қырқыстардан кейiн 1040 жылы аталған мемлекет күйреп, шығыс және батыс қағанаты құрылды. Олар бiр-бiрiне тәуелсiз едi. Мемлекет бiрнеше iрi және шағын удельдерге бөлiнiп, оны билеушi династия өкiлдерi басқарды. Iрi шығыс қағанатының орталығы Баласағұн болып, оны Қараханның өзi биледi. Ал Тараз бен Испиджабта “Iлек” хан (үлестiк билiк иесi ханды iлектер) билiк еттi. Бұл удельдiктер ұсақ иелiктерге бөлiндi. Оларды билеушiлер өздерiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзуде тәуелсiз болды. “Iлек” хан өзiнiң басқару аппаратымен бiрге орталық билiк органдарын қайталаушы өз әскерi болып, өз атынан тиындар дайындайтын. Сондай-ақ, хакiмдер мен бектердiң және ел басшыларының өкiлеттiгi де кең едi. Тiптi кей-кездерi олар өздерiнен жоғары билiк иелерiне бағынбай, өздi-өздерiмен де қарулы қақтығыстарға барып отырды. Сөйтiп, Қарахан мемлекетiндегi мемлекеттiк жүйе бюрократтық аппараттың дамуымен үндесiп, билiктi қадағалайтын жүйенiң барлық саласындағы билiктер де бытыраңқылыққа ұшырап және әкiмшiлiк бөлшектерi автономияландыруға әкеп соқтырды. Мiне, осындай қайшылықтардан кейiн Қарахан мемлекетi ХII ғасырда күйредi. Қарақытай билеген Гурхан әкiмшiлiк жүйесiнде Жетiсудағы билiк оншалықты өзгере қойған жоқ. Қарақытай билеушiлерi удель билiктерiне өз адамдарын қоймастан бұрынғы билеушiлердi орындарында қалдырды. Сөйтiп Гурханның ордасы Жетiсудағы мемлекет жүйесiнен тыс тұрды. Қарақытай билеушiлерi мен жергiлiктi удель хандарының арасын байланыстырушылар наместниктер болды. Олар әрбiр iрi қалалар мен удельдерде тағайындалып, олардың мiндетi салықтар жинап, оны ордаға жеткiзу едi. жүктеу/скачать 154.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|